O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

Turli hayotiy faoliyat moduslaridagi shaxs munosabatlari tizimi. 
Shaxs 
munosabatlari 
Egalik qilish modusi 
Ijtimoiy 
intilishlar modusi 
Xizmat qilish modusi 
O‗ziga 
munosabat 
Jangari, ―changalzor 
qonunlari‖ asosida 
yashovchi. 
Muhitga 
bog‗liqlik, 
―qurbon‖ tamoyili. 
Taqdir va yaratganning 
irodasi. 
Boshqalarga 
munosabat 
Ishbilarmon: ―sen-
menga, men-senga‖. 
Qizg‗anchiqlik, 
raqobat, 
antogonizm. 
Muhabbat 
Ishga munosabat Tartibli 
―Ko‗z 
bo‗yamachilik‖. 
Ma‘suliyat, ijodkorlik. 
Egalik qilish modusida predmet yoki boshqa insonlarga egalik qilish nazarda 
tutiladi. Bu tip ehtiyojlari muayyan bir davr ehtiyojlari bilan hamohangdir. Ular 
kamchilik, etishmovchilik sifatida yuzaga keladi. Nimagadir yoki kimgadir egalik 
qilish ehtiyoji inson ehtiyojlarining begonalashgan shaklidir. Bu modusda 
individga tegishli bo‗lmagan barcha narsalar ular tomonidan vosita darajasigacha 
ko‗tariladi. Kasbiy faoliyat san‘at darajasigacha ko‗tariladi va shaxsning zaruriy 

---

200 
ishtiroki natijasiga ko‗ra predmetli yoki to‗liq predmetli ko‗rinishlarga ajratiladi. 
Shunga muvofiq tarzda, hech qanday faoliyat motivga ega emas, chunki hech 
qanday motivning o‗zi yo‗q, faqatgina muayyan faoliyatga egalik qila olinsa 
bo‗ldi. 
Bu bosqichda ham boshqalar singari ikkita chiziqni ajratib ko‗rsatish 
mumkin, ulardan biri kasbni endi o‗zlashtirayotgan insonlarga xosdir. Bu shunday 
holatki, bunda shaxs muayyan bir bosqichni bosib o‗tgan, lekin yuqoriroq darajaga 
erishmagan. Birinchi chiziq o‗zining natijasiga ko‗ra ikkita imkoniyatga ega. 
Ulardan biri – bu keyingi bosqichga (ijtimoiy intilishlar modusiga) o‗tish. 
Ikkinchisi – bu bosqichda izlanish va ―to‗xtab qolish‖dan bosh tortishdir. 
Shaxsning kasbiy shakllanishini boshqa vektori inson allaqachon o‗zini 
―topganligi‖, uning o‗zini va o‗z faoliyatini o‗zgartirishni istamasligi bilan 
yakunlanadi. SHaxs faoliyatga nisbatan o‗z ehtiyojlarini qondiruvchi vosita 
sifatida qaraydi.
Kasbiy etuklikni mutaxassis shaxsining shakllanishi va mehnat sub‘ektining 
kasbiy shakllanishi jarayoni sifatida ko‗rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Bu 
jarayon mehnat faoliyatini boshqarish va amalga oshirish bilan bog‗liq, lekin u 
faqatgina operatsional soha taraqqiyoti, bilim, ko‗nikma va malakalarni 
o‗zlashtirish bilan cheklanib qolmaydi, balki S.L.Rubinshteyn, B.G.Ananev, 
B.F.Lomov, A.N.Leontev va boshqalarning tadqiqotlarini guvohlik berishicha, 
shaxs ijtimoiy xulq-atvorini psixik boshqarishning funksional tizimini shakllanishi 
bilan bog‗liq. Bu jarayonda shaxsning kasbiy kamolotini asosiy qonuniyatlari 
haqidagi tasavvurlarning taraqqiyoti va turli omillar ta‘sirida uning dinamikasini 
boshqarish muhim rol o‗ynaydi, buning natijasida shaxs o‗zini kasbiy faoliyat 
sub‘ekti sifatida anglay boshlaydi va kasbining ijtimoiy ahamiyatlilik darajasini 
tushunadi. 
Shaxsning kasbiy shakllanish jarayonida aniq faoliyatning mohiyatini ochish 
dinamikasidagi maqsadga yo‗nalganlik, uning imkoniyatlarini bosqichma-bosqich 
kashf qilinishi va uning alohida komponentlari hamda tuzilishining o‗zgarishini 
muhim manbasi bo‗lib hisoblanadi. Psixologik tuzilish bilan muvofiq adekvat 
faollikni talab qiluvchi maqsadlar tizimini aniqlash, tanlash, unga erishish va 

---

201 
alohida faoliyat komponentlarining mazmuni hamda ko‗zlangan natijaga erishish 
uchun psixik zo‗riqqanlikning muvofiqlik darajasi ham mehnat sub‘ekti shaxsining 
psixik taraqqiyoti manbasi bo‗lib hisoblanadi. Taraqqiyotning bu mexanizmi 
predmetli faoliyat motivlarining shakllanishi va aniqlashtirilishi jarayoni bo‗lib, 
uning mehnat jarayonini har bir bosqichida o‗zgarishlarni aniq bir fazasini bosib 
o‗tuvchi, mazmun jihatdan boyib boruvchi va faoliyatning yo‗nalganligiga, psixik 
va kasbiy taraqqiyotni harakatlantiruvchi omillarga aylanadigan motivatsion-
ehtiyojlarni boshqarish bilan bevosita bog‗liqdir
Mehnat sub‘ektining kasbiy shakllanishi, shaxsning mutaxassisga aylanish 
jarayonida faoliyatning operatsional tomonini egallash qobiliyatini qidirish va 
yaratish, faoliyatning psixologik tizimi komponentlarini o‗zaro aloqasi va 
mazmunini o‗zlashtirishini o‗z ichiga oladi.
Bu jarayonni boshqarishning asosiy mexanizmlaridan biri o‗zi haqidagi 
tasavvurlarning (―Men-konsepsiyasi‖), ―Men-mutaxassis‖ obrazi va mutaxassis 
modeli namunasining shakllanishi, qolaversa, bu tasavvurlarning muvofiqligi, ular 
orasidagi qarama-qarshiliklarni aniqlash va tahlil qilish hisoblanadi. 
Ko‗rsatib o‗tilgan sub‘ektiv modellarning roli qator tadqiqotlarda o‗z aksini 
topgan bo‗lib, ular: ―stereotiplashgan kasbiy namunalar shaxs tajribasining to‗liq 
integratsiyasiga yo‗l qo‗ymaydi, bu vaziyatda kasbiy shakllanish shaxs taraqqiyoti 
uchun to‗siq bo‗lib xizmat qilishi ham mumkin‖, degan g‗oyani tasdiqlaydilar. 
Faqatgina individuallashtirilgan, qolaversa, shaxsning individual xususiyatlarini 
inobatga olgan holda yaratilgan kasbiy namunagina shaxs taraqqiyoti uchun xizmat 
qilishi mumkin, chunki ular muayyan bir shaxsning o‗ziga xos xususiyatlari bilan 
muvofiq bo‗ladi. 
Sub‘ektning psixik sohasini o‗rganish natijalariga ko‗ra mehnat mutaxassis 
shaxsi shakllanishining boshqarish jarayoni bilan psixik funksiyalarning 
rivojlanish holati o‗rtasidagi aloqadorligini tushunishda muhim ahamiyat kasb etib, 
mehnat faoliyatining shaxsga ta‘siri xarakterini aks ettiruvchi mehnat yutuqlari 
darajasini aniqlab beradi. 
Mehnat sub‘ektining kasbiy shakllanishi, o‗zining hayotiy pozitsiyasiga, 
maqsadi va harakatlar dasturiga, faoliyat jarayoni va natijalariga nisbatan 

---

202 
munosabatga hamda shu kabi qator maxsus xususiyatlarga ega bo‗lgan mutaxassis 
shaxsining shakllanishi, sub‘ektning shaxs taraqqiyoti qonuniyatlarini engib 
o‗tishi, faoliyat determinantlari ta‘sirida uning hayotga psixologik qarashlarining 
o‗zgarishi natijasi hisoblanadi. 
Shaxsning hayotiy va kasbiy shakllanishini dinamik xarakterini, shaxsning 
o‗ziga xos filogenetik va ontogenetik xususiyatlarini, qolaversa, undagi mehnat 
faoliyatining rolini, sub‘ektning kasbiy shakllanishini o‗ziga xos xususiyatlarini 
hisobga olgan holda bu jarayonni