O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

 
psixologik bir bosqichi bo‘lib qoladi.
Erta yoshlik davri
—
bu davrning asosiy vazifasi kasb tanlash
. Bu realistik 
aptatsiya davri hisoblanadi. O‘smirning kasbiy rejalari aniq ifodalanmagan, orzu 
shaklida bo‘ladi. U odatda o‘zini turli emotsional yoqimli bo‘lgan kasbiy rollarda 
tasavvur etadi, ammo kasb tanlash bo`yicha biror xulosaga kelmagan bo‘ladi. 
Aslida esa o‘spirinlik davrining boshida umumta‘lim maktabini bitirgan yigit 
qizlar oldida bu muammo paydo bo‘ladi. Bu taxminan katta yoshdagi 
o‘smirlarning uchdan bir qismini tashkil etadi. Ulardan ayrimlari boshlang‘ich va 
o‘rta maxsus ta‘lim yurtlariga, qolganlari mustaqil mehnat faoliyatini boshlashga 
majbur bo‘ladilar. 14-15 yoshda kasb tanlash juda qiyin chunki kasbiy maqsadlar 
aniqlanmagan bo‘ladi. Kasbiy yo`nalgan orzular va romantik intilishlarni aslida 
ro‘yobga chiqarib bo‘lmaydi. Real boshlangan kelajakdan qoniqmaslik 
refleksiyasining ya‘ni shaxsiy ―men‖ni anglashni rivojlanishiga olib keladi (kim 

---

49 
men? mening qobiliyatlarim qay darajada? men kim bo‘lmoqchiman? Kimga 
o‘xshagim keladi?) va boshqalar. Kasb-hunar o‘quv yurtlarida kasbiy ta‘lim 
oluvchilar kasb jixatdan o‘zlarini anglay oladigan bo‘lishlari kerak. Ammo 
statistika ma‘lumotlariga ko‘ra kasb-hunar o‘quv yurtidagi tanlov psixologik 
jixatdan asoslanmagan. Shunday qilib katta yo`shdagi o‘smirlar uchun o‘quv 
yurtidagi kasbiy o‘zini o‘zi anglash kasbiy ta‘lim va kasbiy tayyorgarlik yullarini 
anglangan tanlovi xisoblanadi.
Yoshlik 16-23 yoshda
yigit qizlarning aksariyat qismi o‘quv yurtlarida kasbny 
ta‘lim olishadi yoki korxona va muassasalarda kasbiy tayyorgarlik ko‘rishadi. Endi 
istalgan kelajak ko‘plar uchun hakikiy bo`ldi, ammo ayrimlar kasbiy tanlovlaridan 
qonikmaydilar. Shunday bo‘lsada, ko`p yigit qizlarda kasbiy ta‘lim davomida 
amalga oshirilgan tanlovdan qoniqish seziladi. Kelajakdagi ijtimoiy kasbiy 
vazifani sekin-asta egallash, shaxsni ma‘lum kasbiy xamjamiyat vakili sifatida 
shakllanishiga yordam beradi.
 
Yoshlik (27 yoshgacha)
bu ijtimoiy kasbiy faollik davri. Kasbiy tanlov 
to‘g‘riligi xaqidagi ikkilanishlar orqada qolgan. Odatda, kasbiy tajriba va ish joyi 
ham mavjud. Endi dolzarb masala bu kasbiy rivojlanish xisoblanadi. 
Tengdoshlarining bir qismi ma‘lum kasbiy yutuqlarga erishgan. Ammo 
yoshlarning aksariyat qismi kasbiy rejalar, kasbiy maqsadlarning amalga 
oshmaganidan aziyat chekishadi. Real kasbiy yutuqlarning yuqligi, lavozimdan 
ko‘tarilishi, istiqbollarining yuqligi, noanikligi, o‘zini taxlil etish va o‘ziga baho 
berishni taqozo etadi. Kasbiy xayotni qaytadan ko‘rib chikish, yangi muhim 
hayotiy maqsadlarni keltirib chiqaradi. Masalan: Kasbiy malakani oshirish va 
takomillashtirish. Ishni o‘zgartirish. Yoqqan mutaxassislikni yoki kasbny tanlash. 
Shunisi ma‘lumki, 30 yoshgacha ko‘pgina yoshlar uchun kasbiy o‘zlikni anglash 
muammosi dolzarb bo‘lib qoladi. Bunda ikki yul mavjud yoki tanlagan kasbda 
qolish va professional darajasiga еtish, yoki kasbiy migratsiya, ya‘ni ish joyi yoki 
kasbni almashtirishdan iborat. Yetuklik - bu eng sermaxsul davr o‘zini shaxs 
sifatida namoyon etish, o‘z kasbiy psixologik salohiyatini ishlatish davri 
xisoblanadi. Aynan shu davrda shu yoshda xayotiy va kasbiy rejalar amalga 
oshadi, inson xayotining mazmun mohiyati to‘g`risida o‘ylaydi. Kasb tanlash 

---

50 
jarayonida o‘z qobiliyatlarini aniq mehnat faoliyatida qullashni individual faoliyat 
turini ishlab chiqish, shaxs bo‘lish extiyojini namoyon eta olish imkonini beradi. 
Kasbiy xayotga to‘liq sho‘ng`ib ketish, tanlagan kasbdan qoniqish hosil qilish, 
anglangan kasbiy qarashlar, o‘zining kasbiy muximligini kerakligini va 
foydaliligini doimiy ravishda tasdiqlab turish o‘zgacha emotsional holat kasbiy 
optimizmga olib keladi. Bu kasbiy ijobiy o‘zgarishlar qatorida destruktiv 
o‘zgarishlar xam bo‘lib o‘tadi. O‘z kasbiy va lavozimiy xolatdan qonikmagan 
professionallarning bir qismi, o‘z kasbiy xayotlarini qayta qurib chiqadilar. O‘z 
kasbiy yutuqlarini taxlil etib, ular ish lavozimi xattoki, kasblarini o‘zgartirish 
fikriga keladilar. Ammo ulkan ijobiy kasbiy tajriba va yutuqlar shaxsning kasbiy 
mustaxkamligini pasaytiradi. Kasbiy migratsiya imkonini qiyinlashtiradi. Bunday 
xolatlarda turli kasbiy mukofotlar ijtimoiy muxim lavozimlar, moddiy 
rag‘batlantirish, unvonlar va xokazalar bu noxushlikni to‘ldiradi. 
Qarilik davri
. Nafaka yoshiga еtish kasbiy xayotdan ketishga olib keladi. 55 
— 60 yoshga kirganda shaxs o‘z kasbiy potentsialini to‘lik ishlatishga ulgurmaydi. 
Hali xam yuqori darajadagi professionalizm kasbiy charchoqqa qaramay, nafaqaga 
chiqish haqidagi fikrdan ikkilana boshlaydi. Ular uchun xayajonli davr boshlanadi, 
bir laxzada yillar davomida shakllangan xayot tarzi o‘zgaradi. Muxim kasbiy 
sifatlar, kasbiy bilim va malakalar, tajriba va mahorat keraksiz bo‘lib qoladi. Bu 
salbiy xolatlar ijtimoiy qarilikni tezlashtiradi. Lavozim ishdan keyingi kasbiy 
faoliyat bilan monitoringi ya‘ni, murabbiylik, kasbiy tajriba kuzatuvchisi shaklida 
ayrim yoshi kattalarda shug‘ullanish imkoniyati bo‘lishi mumkin. Ayrim 
nafaqaho‘rlar psixologik jixatdan o‘zlarini yo‘qotib qo`yishadi, kasbiy jihatdan 
chiqib ketish ular uchun og‘ir kechadi. Yana o‘zini o‘zi anglash muammosi kelib 
chiqadi, ammo endi kasbiy xayotda emas, balki ijtimoiy foydali mehnatda xam 
yuzaga keladi. Ayrim nafaqaho‘rlar o‘zini ijtimoiy- siyosiy xayotda o‘zlarini 
tanishadi, ikkinchiari, oilaviy maishiy muammolarga berilib ketishadi, 
uchinchilari, bog‘dorchilik bilan jiddiy shug‘ullanishadi, yana kimlaridir mehnat 
faoliyatini katta bo‘lmagan xususiy biznes soxasida faoliyatlarini davom 
ettirishadi. Bu faol ijtimoiy mehnat o‘zini o‘zi anglash va o‘zini shaxs sifatida 
davom ettirish davridir. 

---

51 
Kasbiy shakllanishning turli bosqichlarida shaxs o‘zlikni anglashni 
aniqlashning refleksiv taxlilini xulosa qilib, quyidagilarni ta‘kidlash mumkinki, 
kasbiy o‘zlikni anglash - bu nafaqat kasb yoki kasbiy xayotning alternativ 
stsenariylarini tanlash balki, shaxs rivojlanishining o‘ziga xos ijodiy jarayonidir. 
O‘zlikni anglash muhim kasbiy muammoga teng bo‘lishi mumkin va bunda shaxs 
rivojlanishi yuzaga keladi yoki teng bo‘lmasligi xam mumkin. Bunda u ichki 
ziddiyatni keltirib chiqarishi xam mumkin. Shaxsning kasbiy shakllanishning turli 
bosqichlarida kasbiy o‘zlikni anglash usullarini o‘zaro aloqalari to`g‘risidagi 
refleksiv taxliliy fikrlarini umumlashtirgan xolda quyidagi jadvalda aks ettiriladi.