O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

NAZARIY VA AMALIY MASHG„ULOT MAVZULARI BO„YICHA

O„QUV-USLUBIY MATERIALLAR

1-MAVZU: “DAVLAT TILIDA ISH YURITISH” FANIGA KIRISH HUJJATCHILIK TARIXI.

REJA:
1.O‗zbek hujjatchiligi tarixi, uning an‘analari. 2.Hujjat turlari.
3.O‗tmishda hujjat tutish, rasmiy tarixiy hujjatlarning turlari.

Hujjatlar tarixidan

Ish yuritishning bevosita asosini hujjatlar tashkil qiladi. Biron-bir korxona, muassasa yoki tashkilotning faoliyatini bugungi kunda ana shu hujjatlarsiz mutlaqo tasavvur qilish mumkin emas. Mazmunan, hajman va shaklan xilma-xil bo‗lgan hujjatlar katta-yukichik mehnat jamoalarining, umuman, kishilik jamiyatining uzluksiz faoliyatini tartibga solib turadi. Zero, hujjatlar kechagina paydo bo‗lgan narsa emas, kishilik jamiyati shakllanishi bilanoq bu jamiyat a'zolari o‗zaro munosabatlaridagi muayyan muhim holatlarni muntazam va qat'iy qayd etib borishga eshtiyoj sezganlar. Ana shu ehtiyojga javob sifatida, tabiiyki, ilk ibtidoiy hujjatlar yuzaga kelgan. Bobilning miloddan avvalgi 1792-1750-yillardagi shohi Hamurappining adolatpesha qonunlar majmuyi (kodeksi), undan ham qadimroq shoh Ur- Nammu (miloddan avvalgi 2112-2094 yillar)ning qonunlari va boshqa manbalarning mavjudligi ―hujjatlar‖ deb ataladigan tartibot vositalarining nechog‗lik olis va murakkab tarixga ega ekanligini ko‗rsatadi. Albatta, kishilik jamiyatining taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarning almashina borishi aniqrog‗i, kishilar o‗rtasidagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning takomillasha borishi barobarida hujjatlar ham takomillashib borgan. Bugungi kunda fanga tariximizning turli davrlarida o‗rxun-enasoy, sug‗d, eski uyg‗ur, arab va boshqa yozuvlarda bitilgan juda
ko‗plab hujjatlar, umuman yozma manbalar ma'lum. Sharqda X-XI asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar, arznoma, qarznomalar, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin hujjatlar nisbatan keng tarqalgan.
Yorliqlar mazmunan xilma-xil bo‗lgan: xabar, tavsif, farmoyish, bildirish, tasdiqlash va h.k. Bu o‗rinda To‗xtamishxonning 1393-yilda polyak qiroli Yagayloga yo‗llagan yorlig‗i, Temur Qutlug‗ning 1397-yildagi yorlig‗i, Boburning otasi Umarshayx Mirzoning marg‗ilonlik Mir Sayid Ahmad ismli shaxsga 1469- yilda bergan yorlig‗i, Toshkent hokimi Yunusxo‗janing 1797- yil 2-iyunda Peterburgga-Rossiya podshosiga o‗z elchilari orqali yuborgan yorlig‗i va boshqalarni eslab o‗tish mumkin. Mazkur davr yorliqlarida o‗ziga xos lisoniy qolip shakllangan, yorliqlar matn jihatidan arianaviy tarkibiy qismlarga ega bo‗lgan. Masalan, eslab o‗tilgan yorliqlaming birinchisi -
«To‗xtamish so‗zim Yagaylaga» deb, ikkinchisi - «Temur Qutlug‗ so‗zim» deb, uchinchisi esa - «Sulton Umarshayx Bahodir so‗zim» deb boshlangan. Bayonda ham muayyan qolip bor, shuningdek, albatta, yorliq raqam qilingan sana va joy ko‗rsatilgan.
XIX asrda Qo‗qon xonligida keng tarqalgan hujjatlardan biri
«patta»lardir Pattada ma'lum kishiga muayyan miqdordagi pul, mahsulot, unig‗ (don) yoki boshqa narsalarni berish lozimligi haqidagi ma'lumot aks ettirilgan. Patta matnlarida ham o‗ziga xos doimiy tarkib va muayyan nutqiy qolip mavjud bo‗lgan. Umuman, o‗tmish hujjatlaridagi muayyan turg‗un tarkib va nutqiy qolip o‗zbek (turkiy) hujjatchiligi uzoq tarixiy tajriba va tadrijiy takomil mahsuli ekanligining dalilidir. Oktabr to‗ntarilishidan so‗ng sho‗rolar tuzumi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotning barcha sohalarini o‗zining yo‗rig‗iga soldi. Butun mamlakatdagi hujjatchilik idoraviy ish yuritish tamoyillari ham bu yo‗riq sirtmog‗idan chetda qolmadi. Turkiston o‗lkasining 191S - yildagi Asosiy qonunida o‗zbek va rus tillari davlat tili deb e'lon qilingan. Aytish lozimki, yaqin o‗tmishimizda barmoq bilan sanarli miqdordagi hujjatlar o‗zbek tilida yozilgan. Ammo bu hujjatlarning tilini sof o‗zbekcha deb aytish ancha qiyin. Yaqin-yaqinlargacha " berildi ushbu

ko„rsatilgan sababga tushuntiruvchi misol keltiring
spravkani faionchievga shu haqdakim, haqiqatdan ham bu o‗rtoq shul joyda yashab turadi" qabilidagi 20-yillarda rus tilidan andaza olish tufayli paydo bo‗lgan ya'ni, shaklan o‗zbekcha ma'lumotnomalar yozib kelindi. O‗zbek tiliga daviat tili maqomi berilgan bugungi kunda o‗zbek tilida mukammal hujjatchilikning shakillanishi uchun butun imkoniyatlar ochilgan.
Muassasa, tashkilot, korxona va birlashmalardagi ishni ishlab chiqarish taraqqiyotiga muvofiq tashkil etishda, umuman, boshqaruv sohasidagi hujjatlarning o‗rni va ahamiyati beqiyosdir. Ayni paytda hujjatlar matnini tuzish boshqaruv tizimi faoliyatida eng sermehnat va sermashaqqat jarayondir. Shuning uchun ham zamonaviy rahbar har qanday zaruriy axborotni rasmiy ish tilinig tegishli shakllarida bemalol ifodalay olishi muhimdir. Milliy istiqlol hayotimizning hech bir istisnosiz barcha sohalarda bo‗lgani kabi ona tilimiz rivoji uchun ham keng yo‗l ochdi, Mustaqil davlatimizning asosiy qonuni – konstitutsiyamizda, "Davlat tili haqida" gi qonun va boshqa rasmiy hujjatlarda ona tilimiz bo‗lmish o‗zbek tilining huquqiy maqomi va istiqboli aniq ko‗rsatib berilgan. Necha asrlar mobaynida goh yuksak rivoj-u shuhrat topgan, gohida nopisandlik, turtkilash va kamsitishlardan ko‗ngli singan, ammo yorug‗ kunlarga yetmoq umidi so‗nmagan tilimiz chinakam munavvar kunlarga salomat yetib keldi.

1.