O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

Ichki ta'sir birliklari.

Bunga adresant yoki adresat shaxsi bilan bevosita bog‗liq quyidagi belgi- xususiyatlar kiradi:
l. Millati.

2. 
   Jinsi.
   
3. 
   Yoshi.
   
4. 
   Ijtimoiy belgilari.
   
5. 
   TBga yaqinlik darajasi.
   

2. T a sh q i ta'sir birliklari.

Bunga muloqotga bavosita ta'sir etuvchi quyidagi tashqi omillar kiradi:

1. 
   Muloqot vaqti.
   
2. 
   Vaziyat, holat.
   
3. 
   Ijtimoiy holat.
   

Har qanday ob'ekt (muammo) tasnif orqali o‗rganilgani kabi muloqot ham tasnif etilganda, o‗ziga xos jihatlari yaqqolroq namoyon bo‗ladi:

1. 
   Formanovskaya muloqotni turli nuqtai nazardan quyidagi turlarga bo‗ladi:
   

1. 
   Kommunikantlarning makon va zamonga nisbatan holatiga ko‗ra: yuzma-yuz (kontakt) - masofali (distant) muloqot.
   
2. 
   Vositachilik qiluvchi «apparat»ning mavjud yoki mavjud emasligiga ko‗ra: bevosita - bavosita muloqot.
   
3. 
   Til birliklarining shakllanishiga ko‗ra: og‗zaki - yozma muloqot.
   
4. 
   So‗zlovchi va tinglovchi pozitsiyasiga ko‗ra: dialogik - monologik muloqot.
   
5. 
   Muloqot ishtirokchilari miqdoriga ko‗ra: shaxslararo - ommaviy muloqot.
   
6. 
   Muloqot shart-sharoiti va kommunikantlarning o‗zaro munosabatiga ko‗ra: (xususiy) norasmiy - rasmiy muloqot.
   

N.I.Formanovskaya tasnifiga qo‗shilgan va nutqimiz mohiyatidan kelib cbiqqan holda quyida ularning har biri haqida qisqacha to‗xtalib o‗tamiz.
Yuzma-yuz muloqotda kommunikantlar bir-birlarini nafaqat eshitib, balki ko‗rib ham turganliklari bois vaziyat, imo-ishora va talaffuzga suyanib ish yuritadilar.
Muloqotning bu turi aytilmoqchi bo‗lgan fikrning xatti-harakat, ko‗z va yuzlardagi ifodalar, talaffuz ohanglari yordamida adresatga tezroq va osonroq yetib borishligi bilan ajralib turadi.
Masofali muloqotda makon va zamonga ko‗ra kommunikantlar o‗rtasida ma'lum bir masofa bo‗ladi. Muloqotning bu turiga telefon yoki xat orqali aloqa qilish (fikr almashish)lar kiradi.
Bevosita muloqot yuzma-yuz suhbat, ma'ruza kabi masofasiz muloqot bilan bog‗liq. Bavosita muloqot turlariga telefon, telegraf, radio, televidenie kabi texnik vositalar, xat, gazeta kabi qog‗oz orqali bo‗ladigan aloqalar kiradi.
Og‗zaki muloqot o‗z belgilariga ko‗ra masofasiz, bevosita muloqot turiga kirsa, yozma muloqot masofali va bavosita muloqot hisoblanadi. Muloqotning har ikki turi o‗ziga xos qulaylik (afzallik) va noqulaylik jihatlariga ega. Jumladan, so‗zlovchi og‗zaki muloqotda o‗z fikrini murakkab grammatik qurilishlarsiz turli nolisoniy vositalar yordamida ancha erkin bayon etish imkoniga ega bo‗lsa, yozma nutqini tahrir qilish orqali yanglish yozilgan fikrlarni to‗g‗rilash matn ta'sirchanligini oshirish kabi imkoniyatlarga ega boladi. Og‗zaki va yozma nutq
vaziyat, holat bilan bog‗liq holda adresatga turlicha ta'sir etadi. Jumladan, o‗qituvchi darsda, notiq ma'ruza paytida, guvoh sudda, sevishganlar uchrashuv paytida o‗z fikrini o‗qib bersa, bu matn qanchalik mazmundor bo‗lmasin ta'sirsiz bo‗ladi. Ammo notiqning o‗sha mazmunli ma'ruzasi matbuotda e'lon qilinsa, uslub nuqtai nazaridan u ma'ruza paytida o‗qib berilganidan ko‗ra adresatga kuchliroq ta'sir etishi mumkin.
Dialogik muloqotda so‗zlovchi va tinglovchi o‗rni almashinib turadi va nisbatan qisqaligi, sintaktik jihatdan ixcham va soddaligi, kommunikantlar bilim va saviyasining umumiyligi bilan o‗ziga xoslik kasb etadi. Bunday muomalada kommunikantlarning bir-birlariga bo‗lgan munosabati, odob-ahloqi yaqqol ko‗zga tashlanadi. Jumladan, o‗zbek muloqot hutqi meyoriga ko‗ra yoshi, ilmi va boshqa ijtimoiy belgilari suhbatdoshinikidan quyi bo‗lgan kishilar dialogik muomalada lo‗nda va qisqa gapirishlari talab etiladi. Misol uchun Abdulla Qodiriyning
«Mehrobdan chayon» romanidan bir parcha keltiramiz:
«...Oxiri xatmi quron kechasi Muhammad Rajabbek Anvardan ahvol so‗radi:- Domlangiz salomatmi?

• 
  Shukur.
  
• 
  O‗qishingiz yaxshimi?
  
• 
  Birmuncha.
  
• 
  Domlaning uyida turasiz?
  
• 
  Taqsir.
  
• 
  Siqilmaysizmi?
  
• 
  Yo‗q.
  
• 
  Ilmi hisob o‗qiganingiz bormi?
  
• 
  Yo‗q, taqsir.
  
• 
  Domlangiz ilmi hisobni bilurmikin?
  
• 
  Bilmaslar deb o‗ylayman.
  
• 
  Agar men bir domla tayin qilsam, hisob o‗qiysizmi?
  
• 
  Ustozim ruhsat bersalar, albatta, o‗qiyman.
  
• 
  Xo‗p... bo‗lmasa erta kechga domlangiz shu yerga kelib, menga
  

uchrashsin.

• 
  Xo‗p, taqsir»
  

Monologik nutqda so‗zlovchi (yozuvchi) uzoq vaqt o‗zining kommunikativ rolini tark etmaydi. Monologik va dialogik nutq turlari haqida yuqorida batafsil tushuncha berilganligi uchun bu haqda boshqa to‗xtalmaymiz. Shaxslararo va ommaviy muloqotlarning eng muhim jihatlari shundaki, shaxslararo muloqotda faqat ikki kishi ishtirok etsa, ommaviy muloqotda bir kishi bir necha kishi yoki omma bilan bir xil fikr bildirganlari holda, ommaviy muloqot to‗g‗risida turlicha fikrlarni o‗rtaga tashlaydilar. Jumladan, N. N. Bogomolova ommaviy muloqot deganda, bir kishining radio, televideniya kabi texnik vositalar orqali omma bilan bo‗ladigan bir tomonlama (monologik) muloqotini tushunadi va muloqotning bu turida texnik vositaning o‗rni muhim ekanligini alohida ta'kidlaydi. N. I. Formanovskaya esa jamoat oldidagi ommaviy chiqish (so‗zlash), ma'ruza qilishlarni ham ommaviy muloqotga kiritadi. Biz ham uning fikriga qo‗shilgan holda dorboz va polvonlarning xalq oldidagi chiqishlarini ham ommaviy muloqotning bir turi deb hisoblaymiz.
Davlat, tashkilot, guruh rahbarlarining o‗zaro diplomatik va rasmiy muomalasi, rasmiy muloqot deyilsa, teng-tush, o‗rtoq-yarim, dugonalar, sevishganlar va shukabilar o‗rtasidagi muomalalar xususiy yoki norasmiy muloqot hisoblanadi.