O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 

Tenglamalarni yechishga  o’rgatish mrtodikasi . 

---

 

 

20 

     Boshlang’ich  sinf matematika kursida tenglamalar  amallar natijalari va 

komponentlari orasidagi bog’lanishlar asosida yechiladigan hamda sonni 

tashkil etadigan tenglik shaklida ko’riladi.  

Zamonaviy boshlang’ich ta’lim amaliyotda tenglamalar yechishga o’rgatish 

jarayoni 2ki yo’nalishda olib boriladi.  

Birinchi yo’nalish taraftorlari fikricha bolalarni qanchalik vaqtli tenglamalar 

va  ularning yechilishi usullarini tanishtirsalar, shunchalik matematik 

atamalarni va amallarni puxta o’zlashiradilar amalda qo’llaydilar.  

Ikkinchi tarafdorlari esa qachonki   o’quvchi amal o’rtasidagi bog’lanish va 

amallarni o’zlashtirib tegishli atamalarni hamda tenglamalarni arifmeti 

usulda qo’llaydigan qonunlarni ongli ravishda bir qolibga sola olsagina 

tenglamalarni yechishga o’rgatish jarayoniga o’tish mumkin. 

Boshlang’ich sinf o’quvchilarning algebraik bilimlarni va tushunchalarni 

shakllantirishda ifoda, tenglama va tengsizlik tushunchalarni o’rnini 

nihoyatda kattadir. O’quvchilar tomonidan tenglamalarni tuzish va ularni 

bajarishga oid topshiriqlar tafakkurga yo’naltirilgan ijodiy mazmundagi 

topshiriq ko’rinishlardan biridir. Bunday turga mansub topshiriqlarni. 

a)ifoda tuzish  

b)tenglama tuzish 

d)tengsizlik tuzish shularga ajratib tahlil qilinadi. 

     O’quvchiarda ifoda tuzish malakasi shakillantirgandan so’ng ifoda tuzish 

biroz murakkablashtiriladi. Endi ularda ifoda tuzish emas balki “noma’lum 

qo’shiluvchini topish”, noma’lum kamayuvchini topish, noma’lum 

ayriluvchini topish kabi murakkablashtirilgan ifodalarni tuzish masalasi 

turadi. 

 

 

 

Hozirgi zamon uslubiyatida tenglamalar yechishni o’rgatishda III bosqichda 

ish olib boriladi. 

---

 

 

21 

 

I.Tayyorgarlik bosqichi. 

    II.x harfi bilan  x+2=5, x-3=4 kabi eng sodda tenglamalarda ma’lumsonni 

belgilash uchu qabul qilingan. 

    III.Tenglamalarni amallaning va natijalari orsidagi bog’lanish asosida 

yechish. 

Tayyorgarlik ishi 1dan 10gacha bo’lgan  son bilan tanishtirish darslarda 

boshlanadi.  

1-sinf  matematika darsligida quyidagi mavzulardagi misollar orqali tanishi 

oladilar. 

3 + * =4                     *  + 2 = 5 misollar ham rasmlar orqali ifodalanadi. 

 Sonlar bir qavatdagi darajalarda  yashashadi sonning qo’shnisini nomini aytish 

kerak bo’ladi. Agar o’quvchilar topshiriqning uddasidan chiqa olmasalar, u 

holda quyidagi savollar orqali  o’quvchilarga yengillik beriladi. 9sonini hosil 

qilish uchun 7ga qanday sonni qo’shish kerak? 0,1,2 sonlarinidan qaysilikini 

bilib olishimiz kerak. 7+0 ni qo’shsak 7 hosil bo’ladi, 0 bo’lmaydi. 7+2=9 

bo’ladi demak javob 2ga teng     hisoblanadi.  Oquvchilarga tez –tez shuday 

misollar yordamida ko’plab misollar yechtirsa birin- ketin  shunday 

ko’rinishdagi misollar bian tanishib boraveradilar. O’quvchilarga 

mustahkamlash uchun topshiriqlar beriladi.Masalan x-4, x+3=11, 5>3, 8+x=12 

O’qituvchi bolalardan asoslab berishni so’raydi. 

“Nega  x+3=11,  8+x=12 yozuvlarinitanladingiz? Tenglamalarni yechish nimani 

bildiradi? 

Tenglama yechish, demak, shunday sonni topish degan so’zki, uni berilgan 

tenglamaga qo’yilganida to’g’ri tenglik hosil bo’ladi. Masalan: x+3=7  

yechadigan o’quvchi bunday mulohaza yuritadi: 1soni tenglamaning yechimi 

emas, chunki 1+3=4 tenglamada esa 7 berilgan; 2+5=7 teng degan fikrga keladi. 

3-sinfda rivojlantiruvchi ta’lim maqsadlarini nazarda tutib, 8*x=8, 7+x=7 

ko’rinishdagi tenglamalar yechiladi. Yechishda qandaydir sonni 8ga 

---

 

 

22 

ko’partiganda 8hosil bo’ladi. Bu  son 1 sonni hisoblanadi, chunki har qanday 

sonni 1ga ko’ytirsak o’sha sonni o’ziga tengdir. 

Tenglamalarni yechishning III bosqichi shakllantiriadi.  

Bu vaqtda kelib o’quvchilar noma’lum qo’shiluvchi, ayriluvchi, kamayuvcgi, 

bo’linuvchi, bo’linmalar bilan tanishgan bo’ladilar. Amallarning komponentlari 

va natijasi orasida bog’lanishni bilishlariga tayanib tenglamalar 

yechayotganlarida, bolalar 3ta qoida haqidagi bilimlarini qo’llay olishlari kerak. 

Shu sababli tenglamalarni yechishda bunday  xatoliklarga yo’l  qo’yiladi: 

1.  Noma’lum qo’shiluvchini topishda yig’idiga ma’lum qo’shiluvchini qo’shib 

yuboradilar. x+20=37; x=37+20;    x=57 

2.  Kamayuvchini topishda ayirmadan   ayriluvchini ayiradilar.  

x-30=54,      x=54-30,      x=24 

3.  Ayiriluvchini topishda ayirmaga kamayuvchini qo’shadilar. 

20-x=14,  x=14+20,  x=34 

Tenglamalarning ildizlarini topishga doir topshiriqlar beriladi: 

1. Hisoblashlarni bajarmasdan turib tenglamlarning ildizini  toping. 

a)  5000+600+x+4=5674  

b)  4000+x+30+2=4032 

c)  10000+200+x+9=10269 

d)  30000+x+10+7=30517 

Topshiriqlarning mazmunidan ko’rinib turibdiki, o’quvchilar tenglama 

“ildizi” degan yangi tushunchani o’zlashtirishga qaratilgan.