O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

Ot tahlili namunasi

1. So‘rog‘i. 2. Ma’no turi (atoqli va turdosh otlar, turdosh otlar­ning turlari). 3. Birlik yoki ko‘p­ligi (soni) 4. Kelishigi. 5. Ega­lik qo‘shimchasi bo‘lsa,

uning shaxs-soni aniqlanadi. 6. Kich­raytirish, erkalash, hurmat­lash ma’­nolari bo‘lsa, aniqlanadi. 7. Tuzi­lish turi. 8. Tub yoki yasa­ma­ligi. 9. Gapdagi sintaktik vazifasi.

9-mavzu: SIFAT-SO‘Z TURKUMI

Sifatning leksi- grammatik xususiyatlari.

Mavzu rejasi

1. 
   Sifatning ma'no guruhlari.
   
2. 
   Asliy va nisbiy sifatlar.
   
3. 
   Sifat darajalari.
   
4. 
   Sifatlarda belgining ortiq-kamligini ifodalovchi va sub'ektiv baho formalari.
   

Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: asliy sifatlar, nisbiy sifatlar, intensiv forma, sifat darajalari, oddiy daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja, sifat ma'no guruhlari, ma'za-ta'm sifatlari va x.

1- reja bayoni

Predmetning belgisini bildirgan mustaqil so`zlar sifat deyiladi. O`zbek tilidagi sifat so`zlar esa belgi to`dalariga ko`ra 9 turga bo`linadi:

1. Xususiyat bildiruvchi sifatlar. Bu to`daga mansub sifatlar insonlarning turli harakter - xususiyatlarni, shuningdek, predmetlarni belgilarini bildiradi: Kamtarin, mugombir, sodda, shux, zikna, ayyor va x. bu xil sifatlardan ba'zilari insonlarga, ham xayvonlarga, shuningdek, predmetlarga ham ishlatiladi: Yuvosh odam, yuvosh ot kabi.

Xususiyat bildiruvchi sifatlardan ayrimlari harakat belgisini ifodalashi ham mumkin: Mayin gapirmoq, yaxshi ishlamoq kabi.

2. Holat bildiruvchi sifatlar. Bu to`daga mansub sifatlar inson, xayvon va predmetlarning turli holat belgisini ifodalaydi: Xursand, badavlat, ma'yus, keksa va x. Bu to`daga oid sifatlar ko`proq harakat belgisini ifodalashga moyilroq bo`ladi: Iliq qarshiladi, ma'yus so`zladi.

3. Shakl - ko`rinish bildiruvchi siftlar turli tashqi qiyofa va tuzilishlarni predmetlerning shakliy ko`rinishlarni bildiradi: Gavdali, novcha, uzunroq, yassi kabilar.

4. Rang- tus bildiruvchi sifatlar. Bu gruppaga tegishli sifatlar predmet belgisini ifodalashgagina xoslangan: oq, qora, qizil, sariq, ko`k, pushti.

Xajm - o`lchov bildiruvchi sifatlar. Keng, tor, uzun, yaqin, katta.

Maza- ta'm bildiruvchi sifatlar: Shirin, nordon, achchik, chuchuk, ta'msiz.

Xid bildiruvchi sifatlar: Xushbo`y, badbo`y, qo`lansa, sassiq va b.

Predmetning o`rin va vaqtiga nisbatan belgisini bildiruvchi sifatlar: Yozgi, qishki, kuzgi, ichki, sirtqi kabi.Tabiiy holatni ifodalovchi sifatlar: Yosh, qari, keksa, o`rta yosh.

Sifatlarning ma'no to`dalari va ularning ma'no ifodalash xususiyatlarida ko`rinib turibdiki, sifat so`zlar nafaqat predmet belgisini, balki ularning ayrim to`dalriga mansublari harakat belgisini ifodalash xususiyatlariga ham ega bo`lar ekan. Lekin shuni unutmasligimiz kerakki, sifat turkumiga oid so`zlarning asosiy xususiyati predmetga xos belgini ifodalashdir. Demak, sifat uchun umumkategorial predmet belgisini ifodalashdir. Sifatlar boshqa so`z turkumlaridan o`ziga xos ma'nosi, maxsus forma yasovchi va so`z yasovchi qo`shimchalariga ega ekanligi bilan ham ajralib turadi. Ot bilan bog`lanib kelganda hech qanday o`zgarishga uchramaslik, ya'ni o`zgarmaslik ham sifatning o`ziga xos morfologik xususiyatlaridan biridir: Oq devor, oq devorni, oq devorda, oq devordan, oq devorning kabi. Sifat turkumiga xos yana bir morfologik belgi uning daraja kategoriyasiga va darajani ko`rsatuvchi grammatik formalar sistemasiga egaligidir: Chiroyli - chiroylirok kabi. Sifat so`zlarning juda ko`p qismini yasama sifatlar tashkil etadi, ya'ni sifatlarning ancha qismi maxsus sifat yasovchi qo`shimchalar vositasida yasalganki, bu ham sifat so`zlarning asosiy belgilarida biri bo`lib hisoblanadi: AqlQli. Sifat so`zlarning gapdagi asosiy sintaktik vazifasi aniqlovchi va xol bo`lib kelishdir. Masalan, Nadya pishiq va to`qri qiz edi (O.). Yoki: Oppoq qordir tog`larning toshi, daryo tiniq, osmon beg`ubor. (X. O.)

Nazorat savollari:

1. O`zbek tilidagi sifat so`zlarning belgi ifodalash to`dalari (ma'no guruhlari)ga ko`ra turlarini aytib bering.

2. Sifatlarning umumkategorial ma'nosini izohlang.

3. Sifat so`zga xos belgilarni ajrating.

savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarning asliy va nisbiy sifatlar bo`yicha bilimlarini kengaytirish va mukammalashtirish;

Sifat so`zlarining belgi anglatishi turlicha bo`ladi: Ba'zilari predmet belgisini to`g`ridan-to`g`ri ifodalasa, ba'zilari belgi ma'nosini bir predmetning boshqa predmetga bo`lgan munosabatiga ko`ra anglatadi. Ana shu xususiyati hisobga olinib sifat so`zlar ikkiga: Asliy va nisbiy sifatlarga bo`linadi.

Predmet belgisini shu predmet o`ziga bog`lab, to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatsa, asliy sifatdir: qizil, ko`k, sariq kabi.

Predmet belgisini boshqa predmet belgisiga ko`ra ifodalanadigan sifatlar nisbiy sifatlardir: bilimli, chiroyli suvsiz kabi.

Nisbiy sifat belgini uch xil yo`l bilan ifodalaydi:

Predmetga nisbat berish yo`li orqali: harbiy unvon, bolali ayol.

Vaqtga nisbat berish bilan: hozirgi kun, bahorgi ekin.

O`ringa nisbat berish bilan: Sirdaryolik qiz, qishloqi yigit.

Asliy va nisbiy sifatlar bir-biri bilan quyidagilar bilan farq qiladi:

Asliy sifatlar predmet belgisini darajalab ko`rsata oladi.

Asliy sifatlarda intensiv forma yasalishi mavjud: sap-sariq, to`ppa-to`g`ri kabi.

Nisbiy sifatlarda bunday forma yasalish yo`q.

Asliy sifatlarda belgining kamligini ifodalovchi forma yasalishi bor: oq-oqish, ko`k-ko`kimtir kabi. Nisbiy sifatlar bunday xususiyatga ega emas.

Asliy sifatlar fe'lga bog`lanib kelganda gapda ko`pincha xol vazifasini bajaradi.