O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sehrli ertaklar ham bolalar sevib va qiziqib o‘qiydigan fantastik hikoyalardir.
Ularda voqealar sehr-jodu, fantastik uydirmalar asosiga qurilgan, asar qahramonlari har narsa qo‘lidan keladigan mo‘jizakor kimsalar («Yalmog‘iz», «Devbachcha») yoki jonlantirilgan narsa yoxud hayvonlar («Ur to‘qmoq», «Ochil dasturxon», «Semurg‘», «Susambil» ertaklari)dan iborat. Bu ertaklarning maqsadi ham turli g‘ayriinsoniy illatlar: yolg’onchilik, johillik, ikkiyuzlamachilikni la’natlash, aql-farosatlilik, tadbirkorlik, jasurlik, rahmdillik, ahillik kabi chin insoniy xislatlarni targ’ib qilishdir. Sehrli ertaklar. Jahon xalqlari ertaklaridagi umumiy o‘xshashlik haqida fikr borganida, ko’proq sehrli ertaklar nazarda tutiladi. Inson qadim zamonlarda ham xayol surgan, o‘zicha turli-tuman g‘aroyib voqelarni o‘ylab topgan. Aslida, miflarning vujudga kelishida ham ajdodlarimizdagi aynan ana shu xususiyat etakchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Keyinchalik fantastik voqealar totem, fetish obrazlardan uchar gilamlarga, sehrli dasturxonlarga, oltin qaynaydigan xumlarga, istagan odamni istagan paytda ko‘rish mumkin bo‘lgan jomlarga, oynalarga o‘tgan. Bunday voqealarni o‘ylab topish ajdodlarimiz orzulari, havaslari bilan asoslangan. Yo‘l azobidan aziyat chekkan inson uchar gilam, ot, manzilga ko‘z ochishda etkazgan bo‘rini o‘ylab topgan. Oziq-ovqat topishga qiynalgan odam esa ochil dasturxonning ijodkoriga aylangan. Natijada, sehrli 32
ertaklardagi voqea-hodisalar haqiqiy ma’noda ajdodlarimiz orzu-havaslarining majmuasiga aylangan. Ilm-fan taraqqiyotida katta kashfiyotlar, odatda, olim xayolida paydo bo‘lgan reja – gipotezadan boshlanadi. Gipoteza asta-sekin rivojlanadi va hayotga tatbiq etilishining loyihasi shakllanadi. Olim ana shu loyihaning ilmiy zaminini topganidan so‘ng kashfiyotning amalga oshishi uchun sharoit yaratilgan bo‘ladi. Sehrli ertaklar bir jihatdan inson ongida yaratiluvchi ana shu gipotezalar yo‘nalishini boshqargan, deb xulosa qilish uchun etarli asos bor. Gap shundaki, bugungi kunda oddiy hayot haqiqatiga aylangan velosipeddan tortib avtoulov, poezd, samolyotlar; telefon, telegraf, radio, televidenie, elektr chiroqlarning kashf etilishini bevosita ertaklarda aks etgan orzular bilan dalillaymiz. Uyali telefonni aytmaysizmi, to‘quv dastgohlari, har xil kimyoviy, fizikaviy kashfiyotlar bosqichma-bosqich tahlil etilsa, ularning hammasini biz bir oz oldinroq sehrli ertaklar voqealarida uchratganimizga amin bo‘lamiz. Sehrli ertaklar bosh
qahramonga nimadir (ko‘pincha, farzand) etishmasligi, qahramonning etishmayotgan narsasiga ega bo‘lishi, unga nimadir qilishning (gapirish, alohida bir eshikni ochish, biror narsaga qarash va h.k) taqiqlanishi, taqiqning buzilishi, kuchli raqibga duch kelish, xavfli safarga chiqish, safar yakuni, raqib bilan olishuv, murod-maqsadga etish kabi lavhalardan iborat bo‘ladi. Taniqli olim V.YA.Propp yuqoridagi tartibning jahon xalqlari ijodidagi sehrli ertaklar matni tarkibini tashkil qiluvchi asosiy unsurlar ekanini chuqur ilmiy asosda misollar bilan isbotlab berdi . Yuqorida qayd etilgan mulohazalardan g‘ayritabiiy mo‘‘jizalar ro‘y berishi, afsungarchilik, sehrli voqealar, bir narsaning ikkinchisiga aylanishi, bular hammasining muayyan tizim (V.YA.Propp tavsiyasi) tartibida hikoya qilinishi sehrli ertaklar xususiyatini hosil qiladi. Hamid Olimjon ifodalagan «O‘zi uchar gilamlar», «O‘t bog‘lagan qanotlar», «Beqanot uchgan otlar», «Qiz bo‘lib ochilgan gul», «So‘ylaguvchi devorlar», «Bola bo‘p qolgan chollar» kabi tasvirlar aynan sehrli ertaklar matnlari bilan bog‘liq ekani ma’lum bo‘ladi. Aksariyat hollarda sehrli ertak voqeasi farzandsizlik motividan boshlanadi. Ammo tez orada asar qahramoni farzandga ega bo‘ladi. Bu hodisa olma, arpa yoki biror narsa eyishdan, ba’zan o‘z-o‘zidan ro‘yobga chiqadi. Tug‘ilgan bola bilan
33
dastlabki tanishishdanoq uning g‘ayrioddiy fazilatlari borligi ayon bo‘ladi. Bu fazilat, avvalo, uning o‘ta tez sur’atlar bilan katta bo‘lishida ko‘rinadi. Farzand voyaga yetgach esa o‘zi yashayotgan muhitga ta’sir etadi va hayotda keskin o‘zgarishlarga erishadi. Sehrli ertak qahramonlari o‘lib qayta tirilish xususiyatiga ega ekanliklari bilan ham bizni o‘ziga jalb qiladi. To‘g‘ri, o‘lgan odamga jon ato etilishi qadimgi ajdodlarimiz dunyoqarashi ifodasi sifatida baholanadi. Ammo ayni paytda o‘lgan odam ruhining kun, oy, yillar davomida o‘zi yashagan xonadondan ajramasligi, turli shakl-holatlarda qarindoshlariga ko‘rinib turishi sehrli ertaklarda oddiy tasvir vositalariga aylanganini ham qayd etish maqsadga muvofiqdir. Xalq ongida insonning biron yaxshiligi, albatta, taqdirlanishi lozim. Asar qahramoni semurg‘ga, ayiqqa, laylakka ko‘rsatgan yordami evaziga mushkullari oson bo‘ladi. Uning yordamidan foydalangan hayvonlar keyinchalik sehrli imkoniyatlari bilan qahramon hamrohiga va biron olijanob maqsadni qo‘lga kiritish vositasiga aylanadilar. Ayrim ertaklarda esa adolat aynan ana shu yaxshilik evaziga g‘alaba qozonadi. Xususan, «Ur to‘qmoq» ertagidagi chol davolagan laylak unga bir martagina lutf ko‘rsatib qolmaydi. Balki o‘z sehri ta’sirini oxirigacha amalga oshirib, uning qo‘shnisi qilgan xiyonatni oxirigacha fosh etadi va jazolaydi. Bunday ertaklarda adolat tasodifiy emas, qonuniy ajrim ekani voqealar mohiyatiga singdirib yuboriladi. Sehrli ertaklar jozibasi, ko‘pincha, asardan o‘rin olgan mo‘‘jizaviy safarlar, hayratomuz to‘kinlik aks etgan lavhalar, xayol bovar qilmaydigan jodu va afsonaviy uchrashuvlar tasvirida o‘z ifodasini topadi. Ertaklarda hayot shu qadar mazmunli va bebaho ehsonki, unda bo‘lishi mumkin bo‘lmagan hodisalar tizimining o‘zi yo‘q, yechimi topilmas muammo uchramaydi, degan xalq falsafasi nafas oladi. Ertakni aytish yoki maza qilib eshitish ajdodlarimizga iroda, kelajakka ishonch bag‘ishlagan. Ayni paytda xalq og‘zaki ijodi namunalarining tom ma’noda so‘z san’ati ekanini isbotlovchi dalil sifatida ham xizmat qilgan. Millatdagi katta avlodning keyingi farzandlar uchun pand- nasihat merosiga aylangan. Xalqimiz yaratgan xayoliy hikoyalar orasida shunday turkum ertaklar borki, ularni biz hayotiy-maishiy ertaklar deb ataymiz. Bunday ertaklardagi voqealarning
34
aksariyati hayotga yaqin, hayotdan olingan. «Zumrad va Qimmat», «Oygul bilan Baxtiyor», «Ziyod botir», «Tohir va Zuhra», «Ozodachehra», «Farhod va Shirin», «Malikayi Husnobod», «Uch og‘a-ini botirlar» ana shunday ertaklar sirasidan. Biz yuqorida tilga olgan hayotiy-maishiy ertaklar kishida jiddiy fikr – mulohazalar uyg‘otadigan, muayyan tarbiyaviy yo‘nalishga ega bo‘lgan asarlardir. Maishiy ertaklar mazmun jihatdan hayvonlar, sehrli ertaklardan bevosita hayotiy voqea- hodisalar haqida hikoya qilishi bilan farqlanadi. To‘g‘ri, bu turdagi ertaklarda sehrli-fantastik belgilarning mavjudligini inkor qilib bo‘lmaydi. Ammo umumiy ifoda chegarasi maishiy ertaklarda ancha cheklangan. Chunki ularda xalq, avvalo, oddiy odamlar qo‘lidan keladigan ishlar yuzasidan fikr yuritadi. Bevosita real hayot, turmushda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan voqealar asos qilib olingani uchun ham bunday asarlar turkumiga maishiy ertaklar atamasi berilgan. Ularda haqiqiy hayotdagi inson – millat vakili (xoh ijobiy, xoh salbiy bo‘lsin), uning imkoniyati darajasidagi jismoniy kuchi, ilmi, aqliga voqealar zaminida tavsif beriladi. Aksariyat hollarda asar qahramonlarining ismlari ham qayd etilmaydi. Chol, kampir, bir odam, o‘g‘il, qiz, kambag‘al kabi nomli insonlar mazkur ertaklarning qahramonlari bo‘lib kelaveradi. Bu bilan dono xalq ertakda bevosita tinglovchi aholining har biri asar qahramoni ekanini ta’kidlagan bo‘liShi mumkin. Ba’zan esa shaxs haqidagi ma’lumotlar o‘ta aniq shaklda beriladi. Ertakchi bu usul bilan ham qahramon taqdiri to‘qima emasligini uqtirgandek bo‘ladi. Filologiya fanlari doktori Komil Imomov shunday deydi: «Hayotiy-maishiy ertaklarda qahramon obrazi folklorga xos individuallashtirilgan bo‘lib, uning ismi, avlod-ajdodi, elat, urug‘i hamda voqealar sodir bo‘ladigan o‘rin-joy nomlarigacha mukammal aniq beriladi. «O‘tgan zamonda, Bog‘dod tomonda, Mo‘majon kampir degan ayol yashar ekan. U qizidan qolgan nabirasi G‘aflatjonni bola qilib boqar ekan» . Ma’lum bo‘ladiki, qahramon ismi berilsa ham, berilmasa ham asosiy maqsad ertakdagi hikoya qilinayotgan voqea oddiy maishiy turmush sharoitida kechganini ta’kidlashdan iborat bo‘ladi. Xalqimizda «Och qornim, tinch qulog‘im» degan maqol bor. Maqolda odam ba’zan nochor turmush kechirishi mumkin, lekin bezovta kechgan soniyadan ko‘ra och qorin bilan yashash afzal ekani ko‘rsatilmoqda. Ota
35
nasihatining birinchisi ana shu vaziyatni izohlaydi. Ya’ni tinchlikdan ulug‘ ne’mat yo‘qligi qayd etilmoqda. Bu falsafaning aniqligini o‘zingiz hayotda sinagan bo‘lsangiz, ajab emas. Xalqimizda «Maqtanma g‘oz, hunaring oz» maqoli ham bor. Yo‘q va amalga oshmagan ishlar qancha maqtalgani bilan amalga oshib qolmaydi. Maqtangan odam yuzi shuvit bo‘ladi. Xalqimiz «Mehnat – mehnatning tagi rohat», deydi. Ya’ni: «qimirlagan qir oshar» deganlaridek har bir kimsa hayotga ishonishi, harakat qilishni kanda qilmasligi lozim. Quduqdan suv topa olmagan sahrodagi yo‘lovchi umidsizlikka uchrab to‘xtab qolmasligi kerak. Ma’lum bo‘ladiki, ertakni yaratishdan nazarda tutilgan bosh maqsad farzandga qiyinchiliksiz hayot kechirish kalitini tutqizishdan iborat ekan. Nasihatga amal qilish esa ertakda bayon etilgan voqealarda namoyon bo‘ladi. Og‘a-inilar ajdar, sher, qaroqchilar to‘sig‘idan o‘z tadbirkorliklari bilan oson o‘tadilar. Ammo kenja botir bog‘da uxlab yotgan podshohga zahar solmoqchi bo‘lgan ilonni qilich bilan chopib, qurolini qiniga solayotganida podishoh uyg‘onib qoladi va kuyovini qotillik qilmoqchi bo‘lishda ayblaydi. Ana shu voqeada ham haqiqat, adolat oxir pirovardi g‘alaba qiladi. Ertak mohiyati unda ifodalangan lavhalar davomida yechilib boradi. Hayotiy ertaklarda to‘g‘rilik va egrilik, mehnatsevarlik va dangasalik, poklik va nopoklik, mardlik va xiyonat doimiy ravishda qarama-qarshi qo‘yiladi. Xalq ertak davomida kichik, e’tiborga arzimaydigan unsurlardan ustalik bilan foydalanadi, vaziyat echimini ular orqali hal qiladi. «Tuhmatga uchragan kishi» ertagida bir boy ko‘chada jiyanining xotinini ko‘rib, unga uylanmoqchi bo‘ladi. Insofga kelgan amakidek jiyanini savdoga jo‘natib yuboradi, ammo keliniga uylana olmaydi. Kelin karvonboshining qo‘liga tushadi. Bu erda ham tuhmatga uchraydi. Zo‘rg‘a qochib qutuladi. Yo‘lda bir o‘g‘rini o‘limdan qutqaradi. Lekin o‘g‘ri unga tuhmat qilib karvonga sotib yuboradi. Taqdir kelinni qutqaradi. Ammo bu safar kelin o‘g‘rilar to‘dasiga duch keladi. Yana ozodlikka chiqadi va oxir pirovardida bir shaharga podishoh bo‘ladi. Ertak oxirida kelinga tuhmat qilgan odamlarning hammasi bir joyga to‘planadilar va haqiqat ro‘yobga chiqadi. Ertakning bosh g‘oyasi ma’naviy poklikni ulug‘lash. Xalq «Haqiqat bukiladi, ammo sinmaydi» maqolining izohini bu ertakda ifodalashga harakat
36
qilgan. Har bir lavha muayyan maqsadni amalga oshiradi. Inson idroki chegarasiz quvvatga ega ekanligi isbotlanadi. Bir yoshgina kelinning boShidan o‘tgan mudhish hodisalar, uning turli tuhmatlarga bardosh berishi tinglovchiga «Sening peshonangdagi mushkulot kelinniki oldida arzimaydi-ku» degan fikrni ta’kidlagandek bo‘ladi. Ertak yakunida yana bir ibratli hikmat bor. Kelinning eri tuhmatchilarni jazolash haqida gapirganida, xotini: - Yo‘q, ular bilan teng bo‘lish kerak emas, - deb javob beribdi» . Demak, xalq yomon va yovuz odam bilan muomalada bo‘liShni, hatto, uni jazolashni ham unga teng bo‘liSh alomati deb baholaydi. Aynan shu bois o‘zbek xalqi, millat mentaliteti haqida gap borganda, oliy himmatlilik, bag‘rikenglik tilga olinadi. Binobarin, hayotiy ertaklar (ularni folklorshunoslikda «hayotiy-maishiy», «hayotiy-satirik», «maishiy» ertaklar deb ham yuritadilar) qahramonlari o‘zbek millatining ramziy vakili ekan. Ular xalqqa iymon, vijdon, erk, idrok, iroda, qanoat, aql, hunar, ilm haqida tarbiyaviy tushunchalar beradi. Xalq ertaklari badiiy so‘z san’atining go‘zal namunasi sifatida alohida ahamiyatga ega. «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir och ekan, bir to‘q ekan...» jumlasidan boshlanar ekan, ertak «murod-maqsadiga etibdi» degan yakungacha tinglovchi diqqati voqealarga to‘liq raviShda jalb etadi. Undan keyin nima bo‘ladi, bu hodisa qanday tugaydi, degan savollar tinglovchi xayolini band etib turadi. Ertaklarning yashovchanligiga sabab ham ularning badiiy mukammal- ligi bilan belgilanadi. Mazmun jihatdan hayotning turli masalalari ertaklar tematik diapazonini ta’minlaydi. Siz ular bilan tanishgach, botirlik, yurtga fidoyilik, odamgarchilik, vafodorlik, himmat va saxovat haqida aniq tasavvurga ega bo‘lasiz, o‘zingizda ham ertaklar qahramonlaridagi yaxshi fazilatlarning bo‘lishini xohlab qolasiz, shunga intilasiz. Ertaklarni ham tinglaymiz, ham o‘qiymiz dedik. Tinglaydigan ertaklarimiz professional ertak aytuvchilar, ya’ni ertakchilar tomonidan qiziqarli tarzda hikoya qilinadi. Ertakchilar shunchaki hikoya qilmaydilar. Har bir ertakchi u yoki bu ertakni qayta yaratadi desak, xato bo‘lmaydi. Chunki ularning har biri o‘zining hikoya qilish uslubi, didi, dunyoqarashiga ko‘ra ajralib turadi. Bundan tashqan, ertakchi tinglovchilarning saviyasi va talabiga ko‘ra ertakni o‘zgartirishi mumkin.
37
0‘zbek xalq og‘zaki ijodi tarixida ertaklarning badiiy asar darajasiga ko‘tarilishi va bugungi kungacha saqlanib qolishida Hamrobibi Umarali qizi, Hasan Xudoyberdi o‘g‘li, Haydar Baychi o’g’li, Nurali Nurmat o’g’li, Husanboy Rasul o‘g‘li kabi ertakchi, matalchilarimiz katta xizmat qilganlar. Ular og‘zidan yozib olingan o‘zbek xalq ertaklarining bebaho namunalari bizga hanuzgacha ma’naviy zavq berib kelyapti. Latifa. O‘zbeklar dunyodagi boshqa xalqlar kabi hazilni, taqlidni, kulgini yaxshi ko‘radilar. Kulgi insonga sog‘lik, yaxshi kayfiyat, o‘z-o‘zidan qoniqish tuyg‘usini bag‘ishlaydi. Xalqimizning dono farzandlari Yusufjon qiziq, Aka buxor, G‘anijon Toshmatov kabilar hayot maShaqqatli kechgan paytlarda ham yurtimiz ahliga tetiklik, umid, ishonch ulashganlar. Bunday natijaga erishish o‘z vaqti uchun juda og‘ir bo‘lgan. Latifalar, loflar, askiya, xalq dramasi asarlari, muqallidchilikdan unumli foydalanish zukko va iqtidorli insonlarni xaqiqiy ma’noda xalq sevgisini qozonish sharafiga muyassar qildi. Inson qalbidagi tashvishni, tanasidagi xastalik xurujini chetroqqa surishda kulgili latifalar juda samarali vosita hisoblangan. «Latifa» atamasi arabcha «lutf» (ﻑﻄﻟ) so‘zidan olingan bo‘lib, nozik fikrlash, yaxshilik qilmoq, muruvvat ko‘rsatmoq, Sharaflamoq ma’nolarini anglatadi. Shuningdek, lug‘atlarda latifa nozik, ixcham, kichik, chuqur va keng ma’nolarini ifodalaydi. Maxsus lug‘at hisoblangan Alisher Navoiy asarlariga tayyorlangan lug‘atda buyuk adibning shu o‘zakli so‘zlardan o‘n to‘rt ma’noda foydalangani qayd etiladi. Ular qatorida nozik ma’noli so‘zlar, ajoyib hikoyalardan tortib poklik, mehribonlik tushunchalarigacha o‘rin olgan. Xullas, og‘zaki ijodimizdagi bu janr atamasi har tomonlama uning shakli va mazmuni, maqsadi, vazifasiga mos raviShda tanlangan. Latifalarning janr xususiyatlarini quyidagicha belgilash mumkin: 1 Latifalar badiiy adabiyotdagi epik tur (jins) ga mansub. Ammo ijroda dramatik – aktyorlik mahorati ahamiyatli. 2. Latifalar shaklan nasrda yaratiladi. 3. Hajm jihatdan cheklangan. 4. Voqea ifodasida dialoglardan keng foydalaniladi.
38
5. Favqulodda kutilmagan echimi kulgi uyg‘otadi. Ilmiy adabiyotlarda qayd etilishicha, latifalarning shakllanishi va rivojlanishi IX-XI asrlarga to‘g‘ri kelgan. Xususan, shu davrda oliy ilm darajasiga erishgan allomalardan birini yoqtirib qolgan podshoh o‘z saroyining qarshisiga olimga atab bolaxonali uy qurib beradi. Alloma ilmli, dono, hurfikr ekan. Ammo uning tashqi ko‘rinishi beso‘naqay, xunuk ekan. Kunlardan bir kun podshoh tong paytida o‘z tarafida turib tong havosidan to‘yib nafas olayotsa, qarShisidagi bolaxonadan olimning gavdasi ko‘rinibdi. Shunda podsho uning beso‘naqayligiga urg‘u berib: - Mavlono, ko‘chaning narigi betida bir eshak turibdimi? – debdi. Alloma Shu zahoti hech ikkilanmay:- Yo‘q, olampanoh, men bu tomonga katta ko‘zgu – oyna qo‘ydirganman, - degan ekan. Nasriddin Afandi nomi bilan latifalar mazmunining bog‘lanib, uyg‘unlashuvi XIX asr oxiri XX asr boshlari bilan belgilanadi. O‘zbek folklorshunosligi fani asoschisi, professor Hodi Zarifov qayd qilishiga binoan, Nasriddin Afandi nomining o‘zbek latifalarida shuhrat topishi yurtimizda matbaaning paydo bo‘lishi, Nasriddin Afandi latifalarining kitob tarzda nashr ettirilishidan boshlangan. Aytish mumkinki, Ozarbayjonda e’lon qilingan «Mulla Nasriddin” jurnalining o‘zbek ziyolilari orasida keng ommalashuvi bu jarayonni tezlashtirgan. O‘tgan asr boshlarida «Nasriddin Afandi» nomi bilan kitoblar nashr ettiriladi. Keyinchalik Sharif Rizo, Sobir Abdulla, Adham Rahmat, Hoshimjon Razzoqov, Bahodir Sarimsoqov, Farida Yo‘ldosheva kabi ziyoli, adib, olimlar tashabbusi bilan afandi latifalari bir necha marta nashr ettirildi, ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Ayniqsa, Farida Yo‘ldosheva qalamiga mansub «O‘zbek latifalarida Nasriddin Afandi obrazi» risolasi bu janr tarixi, matn tahlili, obraz yaratish mahoratini o‘rganiShda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Nasriddin Afandi latifalarini o‘qigan har bir kitobxon bu Shaxsning tarixi bilan qiziqadi. Shayx Nasriddin, Xo‘ja Nasriddin, Mulla Nasriddin, Nasriddin Afandi nomlarining qayta- qayta takrorlanishi bu qiziqishni yana ham orttiradi. Ilmiy ma’lumotlarda Nasriddin ismli shaxs 1208 - yilda vafot etgani, hatto hijriy hisob bilan uning maqbarasiga 386 – yilda tug‘ilgan deb yozilgani, yil raqamlarining o‘rni atayin teskari tartibda berilgani haqida ma’lumotlar bor. Bu dalillarni tadqiqotchi Farida
39
Yo‘ldosheva shunday xulosalaydi: «Tarixda Xo‘ja Nasriddin ismli shaxslar, Nasriddin Afandi prototiplarining bir qanchasi o‘tgan bo‘lishi mumkin... Mana shu tarixiy shaxslarni xalq qahramoni Xo‘ja Nasriddinga hayot bag‘ishlagan prototiplar desak bo‘ladimi. Aksincha, xalq qahramoni Nasriddin tarixiy shaxslarga shuhrat keltirdi». Haqiqatan ham, xalq yaratgan Nasriddin afandi latifalaridagi turfa kulgili voqea-hodisalar shu qadar serko‘lam va ibratliki, ulardagi umumiy mazmun bir inson hayoti chegarasiga sig‘maydi. Shuning uchun mazkur latifalarning bosh qahramonini Nasriddin afandi ramzida mujassam topgan xalq deb tushunish haqiqatga yaqinroq bo‘ladi. Chunki tarixda Rashididdin Vatvot, Alisher Navoiy, Binoiy, Mashrab, Muqimiy, keyinchalik A.Qodiriy, G‘.G‘ulom, A.Qahhor, M.Shayxzoda, A.Rahmat, H.Razzoqov, S.Ahmad, O.Sharafiddinov, E.Vohidov, O‘.Hoshimov, O.Matchon, A.Meliboyev kabi insonlar hayotida ro‘y bergan kulgili, ibratli, hazil-mutoiba hodisalar tavsifi vaqt o‘tiShi bilan latifalarda, xususan, Nasriddin afandi bilan bog‘liq og‘zaki ijod asarlarida o‘z ifodasini topgan bo‘lishi tabiiydir. Har bir xalqda ham hayot lavhalaridan kuligili vaziyat yaratadigan insonlar bor. Ularning fikr yuritish usulida favqulodda komik holat hosil qilish sirlari bo‘ladi. Shuning uchun ham hindlarda Birbol, arablarda Jo‘ha, qozoqlarda Aldar kusa, tojiklarda Mushfiqiy, turkmanlarda Mirali, qoraqalpoqlarda Umrbek nomlari bilan latifa qahramonlari shuhrat topgan, ammo latifa matnlarida mushtarak vaziyatlar juda ko‘p uchraydi. Bunday holatlarda qaysi xalq vakilidan boshqa xalq vakili muayyan voqeani o‘zlashtirgan yoki ko‘chirgan degan savolni qo‘yish to‘g‘ri emas. Ijtimoiy, maishiy hayotdagi o‘xshashliklar oqibatida bir xil latifalarning yaratilishini asoslash ma’qulroq natija beradi. Masalan, Birbol latifalaridan birida kunlardan bir kun podshoh unga juda qaltis hazil o‘ylab topishni va bu hazilning kechirimi undan ham qaltisroq bo‘lishi lozimligini buyuradi. Birbol shoh taklifini qabul qiladi. Oradan bir necha kun o‘tganidan so‘ng Birbol hech kim yo‘q vaqtida podshohning belini chimchilab oladi. Shoh g‘azab bilan: «Bu nima qilganing?» - deb so‘raganida, Birbol: «Kechirasiz, shohim, sizni malikam, deb o‘ylabman», - deb javob beradi. Qizig‘i shundaki, aynan shu mazmundagi latifa o‘zbeklarda ham, turkmanlarda ham, ozarbayjonlarda ham
40
mashhur. Bu misol latifalarning yashovchanligini, turli xalqlarda bir xil vaziyatlar bo‘liShi tabiiyligini ko‘rsatadi. Natijada, qaysi xalq mazkur latifani oldinroq yaratganligini aniqlash mumkin bo‘lmaydi va aniqlashning hojati ham qolmaydi. O‘zbek Nasriddin afandi latifalarida bosh qahramon o‘ta hozirjavob, o‘ta zukko, dono va tadbirkor inson sifatida gavdalanadi. Hayotda uni so‘z bilan, xatti-harakat bilan echimi yo‘q vaziyatga tushirish mumkin emas. Chunki aqlli, mutafakkir Nasriddin afandi qiyofasida butun xalqning, millatning so‘zga chechanligi, zakiy, ya’ni nozik fikr yuritish fazilati o‘z ifodasini topgan. Har bir latifa matnida uni o‘ylab topgan shaxs aqli, vaziyatni aniqlash kayfiyati va zakovati namoyon bo‘ladi. Latifalarning e’tiborli, tinglovchini o‘ziga jalb qiladigan jihati shundaki, ularda savol-javob qilayotgan taraflar bir-birini mutlaqo echimi topilmas vaziyatga tushirishga urinadilar. Ayniqsa, Nasriddin afandi qismati latifaning yakuniy qismiga etgunga qadar juda og‘ir va chorasiz taqdir sharoitida tasvirlanadi. Ammo xalq Nasriddin afandi tarafida bo‘lgani uchun ana shunday mushkul vaziyatdan ham o‘z topqirligi, so‘zga ustaligi bilan qahramonimiz echim topib keta oladi. Bir misolga murojaat qilaylik. Kunlardan bir kun Afandining saroyga kirib kelayotganidan xabar topgan podsho u haqda o‘zi topgan bir voqea bilan mulzam qilmoqchi bo‘libdi: «Bugun tunda, - debdi u, - afandi bilan ikkalamiz tush ko‘rdik». Tabiiy, bunday paytlarda Afandi faqat tasdiq ma’nosini bildirishi shart hisoblangan. Podshoh davom etibdi: «Afandi bilan men tushimizda yangi tug‘ilgan mushuk bolasiga aylanib qolibmiz. Osmondan bir kalxat tushib, ikkalamizni ikki changaliga olib osmonga parvoz qilibdi. Ammo shu yaqin orada paydo bo‘lgan burgutning xamlasidan qochib, ikkalamizni changalidan bo‘shatib yuboribdi. Men shinni o‘raga tushibman, afandi nopok o‘raga tushibdi». Shunda saroydagi mulozimlar afandi ustidan kulib, qah-qaha ko‘tarishibdi. Afandi bamaylixotir: «Shohim, tushimizning davomini ham ayting-da», - debdi. To‘satdan aytilgan gapdan hayron bo‘lgan podshoh ikkilanib: «Xo‘sh-xo‘sh, davomida nima bo‘lgan edi?» - deb so‘rashga majbur bo‘libdi. Afandi: «Siz shinni o‘radan, men nopok o‘radan chiqdim, to‘g‘rimi?» - debdi. «Ha-ha, - debdi podsho, - juda to‘g‘ri», - debdi. Shunda afandi: «Men sizni yaladim, siz meni yaladingiz», - deb javob
41
bergan ekan.Ma’lum bo‘ladiki, Nasriddinning vaziyatni to‘g‘ri baholashiga, zudlik bilan to‘g‘ri echim topa olishiga tasanno aytmasdan ilojimiz yo‘q. Afandi latifalarida so‘z, iboralarning aniq qo‘llanilishi xalq qahramonining o‘zbek tili imkoniyatlaridan, qochirimlaridan, so‘z o‘yinlaridan haqiqiy zarshunosdek foydalanishini dalillaydi. Afandi juda sodda ko‘ringani bilan tilimizning go‘zalligini, tovush tovlanishini mahorat bilan qo‘llaydi. Kunlardan bir kun afandi katta bir amaldorni «Siz ahmoqsiz» deb ranjitibdi. Amaldor uni qoziga boshlab boribdi. Qozi amaldorning xizmatlarini afandiga yaxshilab tushuntiribdi. Nasihat qilibdi. So‘zining oxirida afandiga amaldorga qarab «Siz ahmoq odam emassiz», - deyiShni buyuribdi. Afandi shu zahoti qozining buyrug‘ini bajarib: «Siz, ahmoq, odam emassiz» - degan ekan. Jumladagi ahmoq so‘zining undalma urg‘usi bilan talaffuz qiliniShi oqibatida sho‘ring qurg‘ur amaldor avval faqat ahmoq deb atalgan bo‘lsa, qozining buyrug‘ini «bajargan» afandi endi uni odam o‘rnida ham ko‘rmasligini ma’lum qildi. Bunday latifalarni to‘qigan odamlar o‘zbek tilini nihoyatda yaxshi biladigan va so‘z o‘yinlarini chuqur his qiladigan insonlar bo‘lishgani aniq ko‘rinib turadi. Badiiy adabiyotda kitobxonni hayot tashvishlaridan ma’lum bir muddat davomida to‘liq xalos etadigan asarlar ham yaratiladi. Ayrim sahna asarlarini tomoSha qilgan tomoshabin hamma tashvishlarini unutadi. Katta hayot muammolaridan forig‘ bo‘ladi. Xususan, bizningcha, «Toshbolta oshiq», «Kelinlar qo‘zg‘aloni», «Oltin devor» kabi dramalar aynan ana Shu maqsadda sahnalashtirilgan. Bizni o‘ziga maftun qiluvchi joziba asar qahramonlarining favqulodda sodda qarorga kelishlari, bir-birlariga nisbatan samimiy munosabatda bo‘lishlari bilan belgilanadi. Afandi latifalarida afandidagi ikkinchi xislat – uning nihoyatda soddaligi, aniqroq aytsak, no‘noqligini namoyiSh qiliSh bilan izohlangan. Bunday namunalarda biz afandining soddaligidan, hayotdagi ko‘ngilsiz voqealarni o‘ziga olmasligidan zavqlanamiz. Afandining afandiligi uning afandiligi bilan sharhlanadi. Ya’ni bironta es-hushi joyida odam qilishi mumkin bo‘lmagan qarorni aynan afandi qabul qiladi. Nasriddin afandi ko‘chada ketayotib, kichkina bir ko‘zgu – oyna topib olibdi. Uni qo‘liga olar ekan, o‘z aksini ko‘rgani zahoti: «E, kechirasiz, oyna siznikimidi?» -
42
deb tashlab yuboribdi. Oyna sinibdi. Shunda afandi: «Kerak bo‘lmasa, ayta qolmaysizmi? O‘zim olar edim-ku», - degan ekan. Gap shundaki, xalqimiz ijtimoiy turmush tashvishlaridan zerikkan ba’zi paytlarda Shunchaki ko‘ngil xushligi uchun ham kulgi yaratiSh istagini bildiradi. Bunday latifalardan murakkab vaziyat izohlarini izlaSh to‘g‘ri emas. Chunki ularni xalq faqat engil kulgiga taShnaligidan yaratgan, xolos. “Kunlardan bir kun tunda afandi suv olmoqchi bo‘lib, quduq tepasiga kelsa, quduq tubida oy ko‘rinibdi. Afandi xotinini chaqirib, arqon olib kelishini buyuribdi. U arqon yordamida oyni quduqdan chiqarmoqchi bo‘lgan ekan-da. Quduqqa tashlangan arqon qaysidir ildizga ilinib qolibdi. Afandi zarb bilan arqonni tortgan ekan, chalqanchasiga yiqilib tushibdi. Shunda ko‘zi osmondagi oyga tushibdi. «Hayriyat, chiqarib olibman-ku», - degan ekan afandi o‘zidan mamnun bo‘lib”. Bunday latifalar bilan tanishish, ayniqsa, hikoya qilish mahoratiga ega inson ijrosida tinglash odamga huzur bag‘iShlaydi. Biz avval aytganimizdek, bu turdagi latifalarda tinglovchi sodda afandi qarorlaridan kuladi. Lekin shuni ham qayd qilish lozimki, xalq bu bilan nima demoqchi ekanini tushunib etishga ham harakat qilish zarar keltirmaydi. Ehtimol, dono xalq shu kabi latifalar vositasida «Sen bunchalik sodda bo‘lma!» demoqchimi? Xulosa chiqarish har kimning o‘ziga havola. Shunday qilib, xalq latifalari og‘zaki ijodning ajralmas qismi sifatida qadimgi qadriyatlarning durdonalaridan hisoblanadi. Ularda afandi timsolida xalqning o‘z farzandlariga har qanday mushkul sharoitning ham munosib yechimi borligini uqtirishga da’vat seziladi. Eng muhimi, ana shu echimni topa bilish mahoratida. Millatning tabiatini bilmoqchi bo‘lgan inson latifalarni tinglash, tushunish, his qilish, qolaversa, maza qilib kulish orqali muhim ma’lumotlar bilan tanishadi.
Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|