O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Faoliyat  turlari.  Jismoniy  va  aqliy  xarakatlar.  Har  qanday  faoliyat  real  shart-

sharoitlarda,  turli usullarda  va  turlida  ko‗rinishlarda  namoyon bo‗ladi. Qilinayotgan  har 

bir  harakat  ma‘lum  narsaga  -  predmetga  qaratilgani  uchun  ham,  faoliyat  predmetli 

harakatlar  majmui  sifatida  tasavvur  qilinadi.  Predmetli  harakatlar  tashqi  olamdagi 

predmetlar xususiyatlari va sifatini o‗zgartirishga qaratilgan bo‗ladi. Masalan, ma‘ruzani 

konspekt  qilayotgan  talabaning  predmetli  harakati  yozuvga  qaratilgan  bo‗lib,  u  avvalo 

o‗sha  daftardagi  yozuvlar  soni  va  sifatida  o‗zgarishlar  qilish  orqali,  bilimlar  zahirasini 

boyitayotgan  bo‗ladi.  Faoliyatning va  uni tashkil etuvdi predmetli  harakatlarning aynan 

nimalarga  yo‗naltirilganiga  qarab,  avvalo  tashqi  va  idki  faoliyat  farqlanadi.  Tashqi 

faoliyat  shaxsni  o‗rab  turgan  tashqi  muhit  va  undagi  narsa  va  hodisalarni  o‗zgartirishga 

---

qaratilgan  faoliyat  bo‗lsa,  idki  faoliyat  -  birindi  navbatda  aqliy  faoliyat  bo‗lib,  u  sof 

psixologik  jarayonlarning  kedishidan  kelib  diqadi.  Kelib  diqishi  nuqtai  nazaridan  idki  - 

aqliy,  psixik  faoliyat  tashqi  predmetli  faoliyatdan  kelib  diqadi.  Dastlab  predmetli  tashqi 

faoliyat  ro‗y  beradi,  tajriba  orttirib  borilgan  sari,  sekin-asta  bu  harakatlar  idki  aqliy 

jarayonlarga aylanib boradi. Buni nutq faoliyati misolida oladigan bo‗lsak, bola dastlabki 

so‗zlarni qattiq tovush bilan tashqi nutqida ifoda etadi, keyindalik idida o‗zida gapirishga 

o‗rganib,  o‗ylaydigan,  mulohaza  yuritadigan,  o‗z  oldiga  maqsad  va  rejalar  qo‗yadigan 

bo‗lib boradi. 

 

Har  qanday  sharoitda  ham  barda  harakatlar  ham  idki-psixologik,  ham  tashqi  - 

muvofiqlik  nuqtai  nazaridan  ong  tomonidan  boshqarilib  boradi.  Har  qanday  faoliyat 

tarkibida  ham  aqliy,  ham  jismoniy  -  motor  harakatlar  mujassam  bo‗ladi.  Masalan, 

fikrlayotgan  donishmandni  kuzatganmisiz?  Agar  o‗ylanayotgan  odamni  ziyraklik  bilan 

kuzatsangiz,  undagi  yetakdi  faoliyat  aqliy  bo‗lgani  bilan  uning  peshonalari,  ko‗zlari, 

xattoki,  tana  va  qo‗l  harakatlari  juda  muhim  va  jiddiy  fikr  xususida  bir  to‗xtamga 

kelolmayotganidan,  yoki  yangi  fikrni  topib,  undan  mamnuniyat  his  qilayotganligidan 

darak  beradi.  Bir  qarashda  tashqi  elementar  ishni  amalga  oshirayotgan  -  misol  uchun, 

uzum  ko‗datini  ortiqda  barglardan  xalos  etayotgan  bog‗bon  harakatlari  ham  aqliy 

komponentlardan xoli emas, u qaysi bargning va nima uchun ortiqda ekanligidan anglab, 

bilib turib olib tashlaydi. 

 Aqliy  xarakatlar  -  shaxsning  ongli  tarzda,  idki  psixologik  mexanizmlar  vositasida 

amalga  oshiradigan  turli-tuman  harakatlaridir.  Eksperimental  tarzda  shu  narsa  isbot 

qilinganki,  bunday  harakatlar  doimo  motor  harakatlarni  ham  o‗z  idiga  oladi.  Bunday 

harakatlar quyidagi ko‗rinishlarda bo‗lishi mumkin: 



 

perseptiv  -  ya‘ni  bular  shunday  harakatlarki,  ularning  oqibatida  atrofdagi 

predmetlar va xodisalar to‗g‗risida yaxlit obraz shakllanadi; 

