О‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 134,67 Kb.
|
|
MUNDARIJA
KIRISH I-BOB 1.1.Davlat mexanizmi tushunchasi va tarkibi. 1.2.Davlat organi tushunchasi va turlari. ASOSIY QISM : II-BOB 2.1.Davlat hokimiyatining mohiyati va asoslari. 2.2.Davlat hokimiyatining tuzilishi va uni amalga oshirish usullari. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Kirish Mavzuning dolzarbligi «Davlat butun xalqning manfaatlarini ko’zlab, islohatlar taraqqiyotining tashabbuskori bo’lishi, iqtisodiy rivojlantirishning yetakchi yo’nalishlarini belgilashi, ijtimoiy sohada va suveren mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o’zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ro’yobga chiqarishi kerak». Hozirgi davrda davlatning o’zi xilma-xil siyosiy partiyalarning kurash markazi sifatida maydonga chiqadi, shuning uchun ham davlat va huquq nazariyasining yana bir muhim funksiyasi – siyosiy funksiyadir. Siyosat (arabcha «siyosatun» - rahbarlik, boshchilik qilish) davlat hokimiyatini amalga oshirish va saqlab qolishga yo’naltirilgan ijtimoiy faoliyatni, mamlakat ichkarisidagi va xorijiy davlatlar bilan xilma-xil munosabatlardagi davlat faoliyatining muayyan yo’nalishini anglatadi. Kurs ishining ob’ekti. Huquq fanlarini o’qitishda muammoli ta’lim texnologiyalari qoidalarini o’rganish kurs ishining ob’ektidir. Kurs ishining predmeti. Huquq fanlarini o’qitishda muammoli ta’lim texnologiyalarii interfaol ta’lim vositalari, turlari va ularning qo’llanilishi qonun-qoidalari bilan tanishish kurs ishining predmeti hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. O‘zbekistonda davlat organlari va davlat mexanizmini texnologiyalar asosida takomillashtirish Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: Huquqiy ong va huquqiy madaniyat tushunchalarini taxlil qilish interfaol ta’lim vositalari to’g’risida bilimlar hosil qilish; darsni tashkil etish texnologiyasini o’rganish; o’quvchilarning ijodiy imkoniyatlari va qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda tadqiqotchilikka oid ko’nikma va malakalarni tarbiyalashning shakllari va usullarini takomillashtirish ; darsning bir soatli ishlanmasini tayyorlash; mavzu bo’yicha amaliy xulosalar berish. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, har bir bob yuzasidan xulosalar , umumiy xulosa , foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I-BOB Davlat mexanizmi O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, taraqqiyotning demokratik yo‘lini tanlaganini jahon hamjamiyatiga e’lon etdi. Mustaqillik yillari xalqimizning tanlagan yo‘li to‘g‘ri ekanligini ko‘rsatmoqda. Hozirgi kunda O‘zbekiston huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidan qat’iy ketmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek,«...mustaqillikni mustahkamlash, jamiyatni demokratlashtirish va yangilash biz uchun hamisha birinchi darajali ustuvor maqsad va vazifa bo‘lib qolaveradi». Huquqiy davlat qurish murakkab, keng qamrovli va ko‘p qirrali jarayon ekanligini rivojlangan davlatlar hamda yangi qaror topgan davlatlarning eng yangi tarixi ko‘rsatib turibdi. Davlat mexanizmi tushunchasi, uning tarkibiy qismlari, davlat mexanizmining tarkibi va tuzilishiga ta’sir etuvchi omillar, davlat apparati va uning tarkibiy tuzilmasi, davlat organlari, ularning turlari va vakolatlari, davlat apparatini tashkil etishning prinsiplari, xususan, hokimiyatlar bo‘linishi prinsitsi va uning konstitutsiyaviy asoslari hamda amaliyoti mazkur kurs ishida tahlil etilgan. Ayni paytda, davlat mexanizmi tushunchasi, davlat mexanizmining tarkibi va tuzilish hamda unga ta’sir etuvchi omillar, davlat apparati, uning tizimi va tuzilmasi, davlat organlari va ularning huquqiy maqomi, bozor munosabatlari haroitida davlat organlari vakolatlari mazmunidagi o‘zgarishlar, hokimiyatlar bo‘linishi haroitida davlat organlari tizimi, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari organlari hamda ularning tizimi, bu uch hokimiyat organlari o‘rtasidagi munosabat, hozirgi zamon davlat mexanizmi muammolari masalasi atroflicha tahlil etishga zarurat mavjud. Davlat mexanizmini tushunish muammolari, davlat mexanizmining tarkibi, davlat apparati tushunchasi va uning tarkibiy elementlari, davlat apparatining xususiyatlari, uning jamiyatdagi boshqa tashkilotlardan farq qiluvchi jihatlari, davlat organi tushunchasi, davlat organining tizimi va turlari, davlat organlari tizimiga ta’sir etuvchi omillar, davlat appaparatining va uning faoliyatini tashkil etishning prinsiplari, hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi va uning amaliyoti, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati organlari, ularning tizimi, o‘zaro munosabati kabi masalalar tahlil etilgan. Mustaqil davlatchiligimizni tashkil etish jahon davlat-chiligi amaliyotida sinalgan tamoyil–hokimiyatlar bo‘linishiga asoslanishi asosiy qonunimizda mustahkamlab qo‘yildi. Hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili hokimiyat organlarini tashkil etishning samarali mexanizmi sifatida o‘zini ko‘rsatib kelmoqda. O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatida qabul qilgan dastlabki qonunlaridan biri bo‘lgan Davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risidagi qonunning 5-moddasidayoq hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili mustahkamlangan edi. 1992 yil 8-dekabrda qabul qilingan Konstitutsiyamizning 11-moddasida bu tamoyil uzil-kesil konstitutsiyaviy tarzda mustahkamlab qo‘yildi. Malumki, hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili davlat hokimiyatining samarali ishlashini ta’minlaydi. Bu tamoyilga ko‘ra yaxlit davlat hokimiyati uchta tarmoqqa ajratiladi, har bir tarmoq boshqasining faoliyatini nazorat etib turadi, shu tariqa hokimiyat suiiste’mol qilinishining oldi olinadi. Hozirgi kunda davlatimizning o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalariga qanchalik tez va soz erishishi, ko‘p jihatdan uning davlat organlariga, va ularning samarali faoliyatiga bog‘liq. O‘zbekistonda davlat hokimiyatini amalga oshirish mexaniz-miga bag‘ishlangan tadqiqotlar anchagina, biroq ularning ichida aynan shu masalani maxsus tarzda, davlat va huquq nazariyasi nuqtai-nazaridan amalga oshirilgan tadqiqotlar kamroq ekanligini ta’kidlab o‘tish maqsadga muvofiq. Turon zaminida huquqqa asoslanib, faoliyat yuritadigan davlat haqidagi fikrlar asrlar davomida shakllanib, sayqallanib kelganligi ma’lum. Forobiy, Amir Temur, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi fozil insonlar qonunga asoslangan adolatli jamiyat haqida teran fikrlarni ilgari surganlar. Davlat va huquq nazariyasi predmetining muhim mavzu-laridan biri bo‘lgan «Davlat mexanizmi» talabalarga davlat hokimiyatini amalga oshiradigan davlat organlari va boshqa tuzilmalar, ularning vakolatlari, turlari, davlat hokimiyatini amalga oshirish yo‘llari va usullari haqida nazariy bilimlar berishga qaratilgan. Davlat mexanizmi davlat hokimiyatni amalga oshiradigan haqiqiy tashkiliy moddiy kuch mavjud. Mexanizm davlatning tarkibiy va ob'ektiv timsoli bo'lib, u tarkib topgan moddiy "modda" dir. Mexanizmni davlatning faol, doimiy faoliyat yurituvchi ifodasi deyish mumkin. Davlat mexanizmi yaxlit ierarxik tizimdir davlat organlari va muassasalari davlat hokimiyatini, davlatning vazifa va funksiyalarini amalda amalga oshirish. Yuqoridagi ta'rif davlat mexanizmining quyidagi xarakterli xususiyatlarini ajratib ko'rsatish imkonini beradi. 1. Bu davlat organlari va muassasalarining yaxlit ierarxik tizimidir.... Uning yaxlitligi davlat organlari va muassasalari faoliyatini tashkil etish va faoliyatining yagona tamoyillari, ular faoliyatining umumiy vazifalari va maqsadlari bilan ta’minlanadi. 2. Mexanizmning birlamchi tarkibiy qismlari (elementlari) davlat organlari va d avlat xizmatchilari ishlaydigan muassasalar(mansabdor shaxslar, ba'zan ular menejerlar deb ataladi). Davlat organlari o'zaro bo'ysunish va muvofiqlashtirish tamoyillari bilan bog'langan. 3. Davlat imperativ farmonlarini ta'minlash uchun u bevosita majburlash vositalariga (institutlariga) ega Har bir davrning texnik darajasiga mos keladigan - qurolli odamlar otryadlari, qamoqxonalar va boshqalar. Hech bir davlat ularsiz qila olmaydi. 4. Mexanizmdan foydalanish hokimiyat amalda amalga oshiriladi va davlat funktsiyalari amalga oshiriladi. Davlat mexanizmlarining tuzilishi Davlatning yagona va yaxlit mexanizmi uning tarkibiy qismlariga ajratilgan (parchalangan) - organlar, quyi tizimlar... Ular orasida ierarxiya mavjud: turli organlar va quyi tizimlar davlat mexanizmida teng bo'lmagan o'rinni egallaydi, murakkab bo'ysunish va muvofiqlashtirish munosabatlarida. Davlat mexanizmining tuzilishi o'zgaruvchan va xilma-xil, ammo barcha sharoitlarda u o'z ichiga oladi boshqaruv organlari va majburlovchi organlar... Buni, albatta, davlat mexanizmining bir qismi faqat boshqaruv bilan, ikkinchisi esa faqat majburlash bilan shug‘ullanadi, deb tushunmaslik kerak. Haqiqiy hayotda nazorat va majburlash o'zaro bog'liqdir. Ko'p asrlar va ming yillar davomida davlat mexanizmi rivojlanmagan, uning organlari tarkibi va vakolatiga ko'ra farqlanmagan. Quldorlik, feodal va hatto kapitalistik davlat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida ham mexanizm asosini harbiy kafedra, ichki ishlar, moliya va tashqi ishlar boshqarmalari tashkil etgan. Mexanizm zamonaviy davlat U yuqori darajadagi murakkablik, turli organlar va muassasalar bilan ajralib turadi va katta kichik tizimlarga bo'linadi. Demak, uning quyi tizimidan biri (qismi) tomonidan tuzilgan davlatning oliy organlari: vakil, davlat rahbari, hukumat. Ular odatda jamoatchilik, ommaviy axborot vositalarining nuqtai nazari sohasida bo'lib, ular atrofida jamoatchilik fikri shakllanadi. Yana bir quyi tizim huquqni muhofaza qilish organlari, sud, prokuratura, shuningdek kuchli tuzilish(armiya, politsiya, razvedka). Ikkinchisi davlatning oliy organlarining qarorlarini, shu jumladan davlat majburlash (harbiy bostirish, politsiya choralari) bilan bajaradi. Majburlashning eng og'ir usullari qurolli odamlar otryadlari - armiya, politsiya tomonidan amalga oshiriladi. Davlat organlari ulashgan davlat organlari hokimiyatga ega bo'lmagan, ammo iqtisodiyot, ta'lim, sog'liqni saqlash, fan va boshqalar sohasida umumiy ijtimoiy funktsiyalarni bajaradiganlar. Davlat organi tushunchasi va belgilari Davlat mexanizmining birlamchi va eng muhim tarkibiy elementi hisoblanadi davlat organi. Davlat organi- Bu davlat funksiyalarini amalga oshirishda ishtirok etuvchi va buning uchun vakolat berilgan davlat mexanizmining bo'g'ini (elementi). Ushbu organning kontseptsiyasini, belgilarini oshkor qilish butun davlat mexanizmini chuqurroq tushunishga imkon beradi. 1. Davlat organi ma'lum darajada mustaqillikka, muxtoriyatga ega bo'lsa-da, u xizmat qiladi qismi davlatning yagona mexanizmi, davlat mashinasida o'z o'rnini egallaydi va uning boshqa qismlari bilan mustahkam bog'langan. 2. Davlat organi quyidagilardan iborat davlat xizmatchilari o'zlari va organ o'rtasida maxsus huquqiy munosabatlarda bo'lganlar. Ular oilaviy, fuqarolik va davlat xizmati bilan bog'liq bo'lmagan boshqa munosabatlardan ajraladi, ular rasmiydir. Davlat xizmatchilarining lavozimi, huquq va majburiyatlari qonun bilan belgilanadi va ularning huquqiy holatini ta’minlaydi. Ularning vakolatlaridan foydalanish hajmi va tartibi ham qonun bilan belgilanadi va lavozim yo'riqnomalarida, shtat jadvallarida va boshqalarda aniqlangan. Davlat xizmatchilari orasida vakolat, masala bo'yicha vakolatlarga ega bo'lgan mansabdor shaxslar ham bor huquqiy hujjatlar, ularni mustaqil ravishda amalga oshirish. Davlat xizmatchilari to'g'ridan-to'g'ri moddiy ne'matlarni ishlab chiqarmaydilar, shuning uchun ularni ta'minlash jamiyatga yuklangan. Ular davlat idoralarida egallab turgan lavozimiga qarab maosh oladi. 3. Davlat organlari ichki huquqqa ega struktura (struktura). Ular o'zlari ta'lim olgan maqsadlar birligi va barcha xodimlar rioya qilishlari kerak bo'lgan intizom bilan birlashtirilgan bo'linmalardan iborat. 4. Davlat organining eng muhim belgisi - mavjudligi kompetentsiya- muayyan mazmun va hajmdagi vakolatlar (huquq va majburiyatlar majmui). Kompetentsiya kompetentsiya predmeti, ya’ni davlat organi qaror qabul qiladigan va bajaradigan aniq vazifa va funksiyalar bilan belgilanadi. Kompetentsiya odatda qonuniy (konstitutsiya yoki amaldagi qonunchilikda) mustahkamlangan. Davlat organining o'z vakolatlarini amalga oshirishi nafaqat uning huquqi, balki burchidir. 5. Davlat organi o'z vakolatiga ko'ra hukumat vakolatlari, ular ifodalanadi: a) majburiy huquqiy hujjatlarni chiqarish qobiliyatida. Bu aktlar normativ yoki alohida belgilanishi mumkin (qonun normalarini qo'llash aktlari); b) turli usullarni, shu jumladan majburlash usullarini qo'llash orqali davlat organlarining huquqiy hujjatlari ijrosini ta'minlashda. 6. O'z vakolatlarini amalga oshirish uchun davlat organi zarur moddiy bazaga ega, moliyaviy resurslarga, o'z bank hisobvarag'iga va moliyalashtirish manbasiga (byudjetdan) ega. 7. Nihoyat, davlat organi buning uchun tegishli shakl va usullardan foydalanib, davlat funksiyalarini amalga oshirishda faol ishtirok etadi. Davlat organlarining turlari Davlat organlari turli sabablarga ko'ra tasniflanadi Voqea bo'yicha ular birlamchi va hosilalarga bo'linadi. Asosiy davlat organlari boshqa organlar tomonidan tashkil etilmaydi. Ular meros tartibida (irsiy monarxiya) vujudga keladi yoki belgilangan tartibda saylanadi va saylovchilardan (vakillik organlaridan) hokimiyat vakolatlarini oladi. Hosila hosilalari organlar birlamchi organlar tomonidan tuzilib, ularga hokimiyat vakolatlarini beradi. Bularga ijro va boshqaruv organlari, prokurorlar va boshqalar kiradi. Vakolatlar, organlar hajmi bo'yicha shtatlar oliy va mahalliy toifalarga bo'linadi. To'g'ri, barcha mahalliy hokimiyat organlari davlatga tegishli emas (masalan, mahalliy o'zini o'zi boshqarish organlari). Yuqori davlat organlari butun davlat hududini qamrab olgan davlat hokimiyatini to'liq ifodalaydi. Mahalliy davlat organlari maʼmuriy-hududiy birliklarda (okruglar, tumanlar, kommunalar, okruglar, viloyatlar va boshqalar) faoliyat yuritadi, ularning vakolatlari faqat shu hududlarga taalluqlidir. Qobiliyatning kengligi bo'yicha umumiy va maxsus vakolatli davlat organlari ajratiladi. Organlar umumiy kompetentsiya keng doiradagi masalalarni hal qilishga qodir. Masalan, hukumat qonunlarni amalga oshirib, davlatning barcha funktsiyalarini amalga oshirishda faol ishtirok etadi. Organlar maxsus (sanoat) kompetentsiya bir, bir funksiya, bir faoliyat turini (moliya vazirligi, adliya vazirligi) bajarishga ixtisoslashgan. Davlat organlari saylangan va tayinlangan, kollegial va individual... Davlat mexanizmiga, uning yuqori organlarining tasnifiga bevosita hokimiyatlarning bo'linishi prinsipi ta'sir qiladi, unga muvofiq qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlari tuziladi. Qonun chiqaruvchi organlar... Qonun chiqarish huquqi odatda oliy vakillik organlariga tegishli. Ular umumiy atama bilan belgilanadi. "parlament". Angliya, Kanada, Hindiston va boshqa mamlakatlarda "parlament" atamasi qonun chiqaruvchi organning o'ziga xos nomi bo'lsa, boshqa mamlakatlarda u boshqacha nomlanadi. Dunyoning aksariyat mamlakatlaridagi parlamentlar quyi va yuqori palatadan iborat. Bir palatali parlamentlar kichik mamlakatlarda (Daniya, Finlyandiya) mavjud. Yuqori palata odatda demokratikroq quyi palataga o'ziga xos muvozanat vazifasini bajaradi. Davlat rahbari... Uch tarmoqqa bo'lingan davlat hokimiyati birlashgan va suveren bo'lishdan to'xtamaydi: u yagona hokimiyatni tashkil etuvchi manba - xalqga ega, u mamlakat aholisining umumiy fundamental manfaatlarini ifodalaydi. Demak, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlarining mustaqilligi mutlaq emas, balki nisbiydir. Davlat rahbari ta'minlashga chaqiriladi muvofiqlashtirilgan faoliyat bu organlar xalqning yagona hokimiyat irodasi va milliy maqsadlarga erishish manfaatlaridan kelib chiqadi. Zamonaviy davlatlarda davlat rahbari, ko'ra umumiy qoida, bir Soley: konstitutsiyaviy monarxiyalarda - monarx, respublikalarda - prezident. Aksariyat zamonaviy shtatlarda davlat rahbari hisoblanadi prezident aholi tomonidan yoki parlament tomonidan yoki maxsus saylov tartibi orqali saylanadi. Prezident chet el diplomatik vakillarini qabul qiladi, boshqa davlatlarga elchilarni tayinlaydi, bir qator mamlakatlarda xalqaro shartnoma va bitimlarni ratifikatsiya qiladi (tasdiqlaydi), qurolli kuchlarning oliy bosh qo‘mondoni hisoblanadi. Ayrim mamlakatlarda prezident parlamentni tarqatib yuborish, qonunni tasdiqlashdan bosh tortish va uni parlamentning ikkinchi darajali ko‘rib chiqishi uchun taqdim etish huquqiga ega. Parlament va prezidentlik respublikalarida prezidentning roli va vakolatlari bir xil emas. Parlamentli respublikalarda prezident ichki ishlardagi faol bo'lmagan shaxs bo'lib, hukumat boshlig'i soyasida qoladi, uning qo'lida real hokimiyat to'planadi. Masalan, bunday shtatlarda parlamentni tarqatish prezident farmoni bilan rasmiylashtirilsa ham, hukumat qarori bilan amalga oshiriladi; hukumatni tayinlash uchun parlamentning roziligi talab qilinadi. Prezidentning hujjatlari hukumat rahbari yoki ushbu hujjatning predmeti bo‘lgan vazir imzosisiz haqiqiy emas. Prezidentlik respublikalarida prezident markaziy siyosiy arbob hisoblanadi. Shunday qilib, Amerika Qo'shma Shtatlari Prezidenti Konstitutsiya tomonidan keng vakolatlarga ega bo'lib, bir vaqtning o'zida davlat va hukumat boshlig'i hisoblanadi. U 2,5 million davlat xizmatchisidan iborat ulkan davlat apparatini boshqaradi, ulardan 1500 ga yaqin federal amaldorni tayinlaydi. Prezident faqat Senatning “maslahati va roziligi bilan” eng yuqori federal lavozimlarni tayinlaydi. U jamiyat hayotining turli masalalari bo'yicha farmonlar chiqaradi. Ijro etuvchi organlar. Ijro etuvchi hokimiyat davlatni bevosita boshqaradigan hukumatga tegishli. Hukumat odatda quyidagilardan iborat hukumat rahbarlari(Bosh vazir, Kengash yoki Vazirlar Mahkamasi Raisi, Birinchi vazir, Kansler va boshqalar), uning oʻrinbosarlari va hukumatning alohida markaziy idoralariga (vazirliklar, idoralar) rahbarlik qiluvchi va vazirlar, kotiblar, shtat kotiblari deb ataladigan hukumat aʼzolari. . V unitar davlat bir hukumat tomonidan tuziladi. V federal shtatda federal hukumat va federatsiya a'zolari hukumati mavjud. Hukumat o‘z vakolatiga kiruvchi barcha masalalar bo‘yicha majburiy bo‘lgan huquqiy hujjatlar (farmonlar, farmonlar, qarorlar, farmoyishlar) chiqaradi. Hukumatlar bir partiya va koalitsiya... Birinchi holda, ular bir tomonning vakillarini o'z ichiga oladi, ikkinchisida - ikki yoki undan ko'p. Hukumat oʻzining koʻp tomonlama faoliyatini davlat boshqaruvining koʻplab organlari – vazirliklar, idoralar, komissiyalar va boshqalar orqali amalga oshiradi.Vazirliklar va boshqa idoralar davlat mexanizmining asosini tashkil etuvchi murakkab, mashaqqatli va tarqoq byurokratik apparat bilan toʻlib ketgan. Adliya organlari fuqarolik, jinoiy, ma'muriy, harbiy soha, transport va boshqa sudlardan iborat ancha murakkab tizimni tashkil etadi. Ushbu tizimning yuqori qismida oliy va konstitutsiyaviy sudlar. Sud hokimiyati odil sudlovni protsessual sud jarayoni orqali amalga oshiradi. Sud pretsedenti mavjud bo'lgan mamlakatlarda ular qonun ijodkorligida ishtirok etadilar. Sudlar mustaqildir. Qonunchilikda barchaning qonun va sud oldida tengligi, sudyalar hay’ati tomonidan sud muhokamasida ishtirok etish, ayblanuvchining himoyalanish huquqi va boshqalar kabi demokratik tamoyillar mustahkamlangan. Zamonaviy davlat mexanizmi jamiyatning barkamol rivojlanishini ta'minlash va uning manfaatlarini himoya qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish, mamlakat ichida va barqarorlikka erishish bilan bog'liq bo'lgan ko'p qirrali vazifalarni bajarishga chaqiriladi. xalqaro sahna. Davlat mexanizmi davlat funktsiyalarini bajaradi. Davlatning funktsiyalari - bu uning faoliyatining asosiy yo'nalishlari bo'lib, davlatning mohiyati va ijtimoiy maqsadini ifodalaydi. Davlatning funktsiyalari uning sinfiy va umumiy ijtimoiy mohiyatini aks ettiradi. Shubhasiz, davlat eng avvalo hokimiyat tepasida turgan ijtimoiy guruh (sinf)ning irodasi va manfaatlarini ifodalaydi. Shunga qaramay, sinflarga bo'lingan jamiyat turli xil ijtimoiy guruhlarning o'zaro ta'siri sodir bo'lgan yaxlit organizmdir. Davlat sinflar bilan bir qatorda aholining turli qatlamlari manfaatlarini ifodalovchi umumiy ijtimoiy funktsiyalarni ham bajaradi. Masalan, irrigatsiya inshootlarini qurish, ta'lim, sog'liqni saqlashni rivojlantirish, jinoyatchilikka qarshi kurash, siyosat, iqtisodiyotda protektsionizm va boshqalar. Davlatning funktsiyalari odatda quyidagilarga bo'linadi ichki va tashqi. Davlatning ichki funktsiyalari- bu davlatning mamlakat ichidagi faoliyatining asosiy yo'nalishlari. ichki funktsiyalar davlat jamiyat hayotini nazorat qiladi, uning ichki siyosatini amalga oshiradi. Jamiyat hayotining sohasiga qarab davlatning ichki funktsiyalari siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mafkuraviy, moliyaviy nazorat, huquqni muhofaza qilish, ekologik funktsiyalarga bo'linadi. Siyosiy funktsiya - bu hokimiyatdagi ijtimoiy kuchlar irodasini ifodalovchi davlat faoliyatining yo‘nalishidir. Bu funktsiyaning mazmuni davlat va jamoat xavfsizligini ta'minlash, milliy kelishuvga erishish, suverenitetni himoya qilish va boshqalar bo'lishi mumkin. Iqtisodiy funktsiya davlat dastur ishlab chiqish va mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi va faoliyatini muvofiqlashtirishdan iborat. Iqtisodiy funktsiya turli yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Davlat ma'muriy buyruqbozlik usullaridan foydalangan holda xo'jalik faoliyatini amalga oshirishi, ishlab chiqarish va taqsimotni nazorat qilishi mumkin. Bunday sharoitda xususiy tashabbusga o'rin yo'q. Iqtisodiyotning bunday xususiyati totalitar davlatga xosdir. Aksincha, demokratik davlatda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi darajasi past. Davlat yaratadi huquqiy asos xo'jalik munosabatlari sub'ektlarining faoliyat yuritishi va belgilangan normalarning bajarilishini nazorat qiladi. Davlatning iqtisodiyotga ta'siri byudjetni shakllantirishda, iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini taqsimlashda va ularni moliyalashtirishda, butun mamlakatni iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini tayyorlashda namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, davlat iqtisodiyotning davlat sektorini bevosita nazorat qiladi. Zamonaviy davlatning iqtisodiy funktsiyasi inqirozga qarshi yo'nalishga ega, ijtimoiy yo'naltirilganlikni shakllantirishga qaratilgan. bozor iqtisodiyoti, uning doirasida ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarning manfaatlari birlashtirilishi kerak. Ijtimoiy funktsiya davlat shaxsning ijtimoiy himoyasini ta'minlashga, jamiyatning har bir a'zosi uchun normal hayot sharoitlarini yaratishga qaratilgan. Davlat fuqarolarning sog'liqni saqlash, ta'lim olish, olish huquqi kabi ijtimoiy huquqlarini amalga oshirishni ta'minlaydi pensiya ta'minoti va boshqalar.Buning uchun zarur mablag'lar ajratilmoqda. Mafkuraviy funktsiya ommaviy axborot vositalaridan foydalanish orqali ma'lum miqdordagi diniy, mafkuraviy va jamiyatga maqsadli axborot ta'sirini qo'llab-quvvatlashdan iborat. Moliyaviy nazorat funktsiyasi aholi daromadlarini aniqlash va hisobga olish, soliqlarni undirish va davlat byudjetiga yuborishda ifodalanadi. Soliqlar nafaqat davlat apparatini, balki davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy dasturlarni ham moliyalashtiradi. Shuning uchun zamonaviy davlatda moliyaviy nazorat funktsiyasining roli juda katta. Huquqni muhofaza qilish funktsiyasi huquqiy munosabatlarning barcha ishtirokchilari tomonidan huquqiy normalarning bajarilishini ta’minlashdan iborat. U vakolatli davlat organlarining (militsiya, prokuratura va boshqalar) huquqbuzarliklarning oldini olish va ularga chek qo'yish bo'yicha faoliyatida ifodalanadi. Davlat huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatining muhim yo‘nalishi jinoyatchilikka, ayniqsa uning butun jamiyat uchun xavf tug‘diruvchi terrorizm kabi ekstremal shakllariga qarshi kurashdir. Ekologik funktsiya davlat so'nggi o'n yilliklarda ayniqsa dolzarb bo'lib qoldi. Fan-texnika taraqqiyotining rivojlanishi, ijtimoiy ishlab chiqarish hajmining oshishi insonning tabiiy muhitga ta'sirini kuchaytirdi. Bu ko'pincha salbiy oqibatlarga olib keladi - havo va suvning ifloslanishi, radiatsiyaning ko'payishi, hayvonlar va o'simliklarning ayrim turlarining yo'q bo'lib ketishi. Ko'pgina shtatlarda odamlar va tashkilotlarning tabiiy resurslardan foydalanishdagi faoliyatini tartibga solish uchun ekologik qonunchilik ishlab chiqilgan. Davlat tabiiy resurslardan foydalanishning huquqiy rejimini o'rnatadi, atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi munosabatlarni muvofiqlashtiradi, qonunbuzarlarga nisbatan ta'sir choralarini qo'llaydi. Zamonaviy dunyoda ekologik muammolar bir nechta mamlakatlarga ta'sir qiladi va global miqyosda. Jahon okeanining ifloslanishi kabi muammoni bir davlat yordamida hal qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun davlatning ekologik funktsiyasi xalqaro ahamiyatga ega bo'lmoqda. Davlatning tashqi funktsiyalari - bu uning xalqaro maydondagi faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridir. Hech bir davlat yakka holda mavjud bo'lolmaydi. Davlatlarning mavjudligi tarixi davomida ular bir-biri bilan u yoki bu darajada o'zaro ta'sirlashgan. Zamonaviy davlatning tashqi funktsiyalari boshqa davlatlar bilan hamkorlik qilish funktsiyasi va mamlakat mudofaasi funktsiyasiga bo'linadi. Boshqa davlatlar bilan hamkorlik funktsiyalari iqtisodiy, siyosiy, madaniy, harbiy va boshqa sohalarda teng huquqli, o‘zaro manfaatli munosabatlar o‘rnatish orqali amalga oshiriladi. Integratsiyaning mustahkamlanishi nafaqat ikki tomonlama munosabatlarning rivojlanishiga, balki bir qancha davlatlarni birlashtirgan turli xalqaro tashkilotlarning vujudga kelishiga ham olib keldi. Davlatlararo hamkorlikning muhim yo'nalishi hisoblanadi iqtisodiy hamkorlik . U birinchi navbatda savdo shaklida amalga oshiriladi. Davlatlar o'zaro qulay savdo rejimi, bojxona to'lovlarini tartibga solish va boshqalar to'g'risida shartnomalar tuzadilar. Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida davlat tashqi savdoda imtiyozli shartlarni belgilashi, shu bilan birga bir xil tovarlarni respublikaga olib kirishiga to‘siqlar yaratishi mumkin. Mahsulot tannarxini pasaytirish uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarga talab ortib borayotgan mamlakatda qo‘shma korxonalar tashkil etilmoqda. Davlat ushbu faoliyat bilan bog'liq munosabatlarni tartibga soladi. Davlatlar iqtisodiyotini moliyaviy qo'llab-quvvatlash Xalqaro valyuta jamg'armasi kabi xalqaro tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi. Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki va boshqalar.Iqtisodiy integratsiya zamonaviy Yevropada eng yaqqol namoyon boʻladi. Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatiga aʼzo mamlakatlar hududida yagona iqtisodiy makon, vizasiz rejim yaratildi, 2002 yil 1 yanvardan boshlab milliy valyutalar yagona pul birligi – yevroga almashtirildi. Siyosiy hamkorlik diplomatik munosabatlar o'rnatish, xalqaro shartnomalar imzolash orqali amalga oshiriladi. Tashqi siyosiy hamkorlikning muhim jihati urush va tinchlik masalalarini hal etish bo‘lib, bu harbiy mojarolarning oldini olish va yuzaga kelayotgan kelishmovchiliklarni tinch yo‘l bilan hal qilish imkonini beradi. Davlatlar bir-biri bilan nafaqat ikki tomonlama va koʻp tomonlama shartnomalar asosida, balki xalqaro tashkilotlar – Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Arab davlatlari ligasi orqali ham oʻzaro hamkorlik qiladilar. Afrika birligi tashkiloti va boshqalar. Harbiy hamkorlik siyosiy davomi sifatida harakat qiladi. Men xulosa qilaman! do'stlik va harbiy o'zaro yordam to'g'risidagi, hujum qilmaslik to'g'risida, harbiy mutaxassislar almashinuvi to'g'risidagi shartnomalar. Hamkorlikni kuchaytirish maqsadida NATO kabi harbiy bloklar yaratilmoqda. NATOga aʼzo davlatlar qoʻshma mashgʻulotlar oʻtkazadi va ayrim hollarda harbiy amaliyotlar oʻtkazish uchun qoʻshinlarini joylashtiradi. Doirasida ilmiy-texnikaviy hamkorlik ilmiy axborot almashish, mutaxassislar tayyorlash, oʻzaro uygʻun ilmiy tadqiqotlar, turli muammolar boʻyicha konferensiyalar oʻtkazish ishlari amalga oshirilmoqda. Madaniy hamkorlik turizmni rivojlantirish, koʻrgazmalar tashkil etish, milliy ijodiy jamoalarning gastrol safarlari, musiqa festivallari, kinoforumlar, turli sport turlari va boshqalarni oʻtkazishda namoyon boʻladi. So'nggi paytlarda global ekologik vaziyatning yomonlashuvi o'sishiga olib keldi davlatlarning atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi hamkorligi. Birgalikda ekologik dasturlar faol amalga oshirilmoqda, masalan, Evropa daryolarini tozalash, yo'qolib borayotgan hayvonlar va o'simliklar turlarini himoya qilish, jahon okeani resurslaridan foydalanishni nazorat qilish va boshqalar. Himoya funktsiyasi davlatning harbiy xavfsizligini ta'minlashdan iborat. Doimiy ravishda amalga oshiriladi. Tashqi hujum sodir bo'lganda, mudofaa funktsiyasi tajovuzkorga qarshi ochiq kurash xarakterini oladi. Ammo agressiyani qaytarish davlatning tinchlik davrida mamlakatni himoya qilishdagi faol faoliyatisiz samarali bo'lishi mumkin emas. Davlat har doim mumkin bo'lgan urushga tayyor bo'lishi kerak. Buning uchun fan-texnika taraqqiyotining soʻnggi yutuqlari asosida harbiy iqtisodiyotni rivojlantirish, armiyani yangi harbiy texnika bilan taʼminlash, qurolli kuchlar shaxsiy tarkibini ularning jangovar tayyorgarligini oshirish maqsadida doimiy tayyorgarlikdan oʻtkazish; zahiradagi askarlarni qayta tayyorlashni tashkil etish. Mamlakat mudofaa funktsiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi davlat chegaralarini himoya qilish. Urush bo'lsa, tinch aholi katta qiyinchiliklarga duchor bo'ladi. Shuning uchun davlat amalga oshiradi fuqaro mudofaasini tashkil etish chora-tadbirlari; amaliyoti tinchlik davrida rivojlanib bormoqda. Bular aholini evakuatsiya qilish, qutqaruv ishlarini tashkil etish, himoya inshootlarini qurish, fuqaro muhofazasi bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazish bo‘yicha tadbirlardir. Davlatning funktsiyalari ko'p qirrali tushuncha bo'lib, u davlat faoliyatining turli jihatlaridan shakllanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, davlat funktsiyalarining ichki va tashqi bo'linishi shartli, chunki uning faoliyatining ko'plab sohalari tashqi va ichki siyosatga ta'sir qiladi. Masalan, davlat mamlakat ichidagi iqtisodiyotning rivojlanishiga ta'sir qiladi va boshqa davlatlar bilan iqtisodiy hamkorlikni amalga oshiradi. Binobarin, har qanday davlatning belgisi davlat mexanizmining mavjudligi, ya'ni. vakolatlari berilgan hamda o‘z funksiyalari va vazifalarini amalga oshirish uchun yaratilgan davlat organlari va muassasalari tizimi. Davlatning o'zi davlat mexanizmisiz mavjud bo'lolmaydi, chunki uni timsol qiluvchi davlat organlaridir. Ular orqali davlat hokimiyati amalga oshiriladi, jamiyatning davlat rahbariyati ta'minlanadi. “Davlat mexanizmi” tushunchasi keng va tor ma’nolarda qo‘llaniladi. Keng ma’noda davlat mexanizmi davlatning vazifalari va funksiyalari amalga oshiriladigan davlat organlarining butun majmuini o‘z ichiga oladi. Bunday tushunish bilan davlat mexanizmi davlat apparati, davlat muassasalari va davlat korxonalaridan iborat. Davlat apparati - bu davlat hokimiyatini amalga oshirish vakolatiga ega bo'lgan davlat organlari tizimi. Davlat apparati bilan bir qatorda davlat mexanizmiga faoliyati davlatning ta'lim (masalan, maktablar), sog'liqni saqlash, fan, iqtisodiy sohadagi funktsiyalarini bajarishga qaratilgan davlat muassasalari kiradi. , va boshqalar. Nihoyat, davlat mexanizmining bir qismi sifatida davlat korxonalari amalga oshirish uchun yaratiladi iqtisodiy faoliyat, masalan, asosiy ehtiyojlar (tovarlar) ishlab chiqarish yoki aholiga turli xizmatlar ko'rsatish. Tor ma’noda “davlat mexanizmi” tushunchasi “davlat apparati” tushunchasi bilan bir xildir. II-BOB Davlat mexanizmi uni davlat hokimiyatini amalga oshirishda ishtirok etuvchi yoki unga ta’sir ko‘rsatuvchi boshqa siyosiy institutlardan (masalan, partiyalardan) ajratib ko‘rsatish imkonini beruvchi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Davlat mexanizmining belgilari quyidagilardan iborat: uni tashkil etish va faoliyat yuritish tamoyillarining birligiga asoslangan davlat organlarining yaxlit tizimidir. Bu tamoyillar (masalan, hokimiyatlarning boʻlinishi, qonuniylik prinsipi va boshqalar) odatda davlatlar konstitutsiyalarida mustahkamlab qoʻyilgan; jamiyatdan ajratilgan va uni boshqarishga o'rgatilgan, ushbu faoliyatni professional va doimiy ravishda amalga oshiruvchi maxsus odamlar guruhidan iborat; mexanizmni tashkil etuvchi davlat organlari quyi organlarning yuqori organlarga bo‘ysunishiga asoslangan qat’iy ierarxik tizimning tarkibiy qismlari sifatida bir-biri bilan o‘zaro hamkorlik qiladi; mexanizmning har bir elementi (ya'ni davlat organi) hokimiyat vakolatlari bilan ta'minlangan, davlat tomonidan yaratilgan va uning nomidan va uning nomidan harakat qiladigan tizimning nisbatan mustaqil va alohida qismidir. Davlatning har bir organi o'ziga xos funktsiyani amalga oshiradi va ular birgalikda butun davlatning samarali faoliyatini ta'minlaydi; davlatning vazifa va funksiyalarini amalga oshirish uchun davlat organlari zarur vositalar - moddiy, axborot, tashkiliy, shu jumladan, davlat majburlash imkoniyatiga ega. Davlat hokimiyati: tushunchasi, belgilari, turlari 2) davlat apparatining nisbatan mustaqil, tarkibiy jihatdan alohida va qonuniy rasmiylashtirilgan qismi boʻlib, u muayyan tuzilma bilan tavsiflanadi va davlat xizmatchilaridan iborat; 3) davlat nomidan tuziladi va uning nomidan ish yuritadi; 4) ma'lum bir kompetentsiyaga ega, ya'ni. unga qat'iy yuklangan vazifalar, funksiyalar, huquq va majburiyatlar; 5) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tuziladi; 6) o‘z vazifalarini amalga oshirish uchun zarur moddiy va tashkiliy vositalarga (qimmatbaho ashyolar, yordamchi muassasa va korxonalar va boshqalar) ega bo‘ladi. Demak, davlat organining maqsadi, vazifalari va tuzilishi, uni shakllantirish tartibi va faoliyatining o‘zi huquq normalari bilan tartibga solinadi. Davlat organi davlat mexanizmining nisbatan mustaqil bo‘g‘ini bo‘lib, huquq va burchlari qonun bilan belgilab qo‘yilgan davlat xizmatchilaridan iborat millat va guruhlar o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarga rahbarlik qilishni amalga oshiradi. Davlat hokimyati bu ijtimoiy hodisa bo’lib, u davlat hududida kishilar o’rtasida turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib, uning vazifalarini amalga oshirib, davlatni ichki va tashqi hujumlardan himoya qiladi. Davlat vazifalarini amalga oshirishda halqning irodasini huquq va huquqiy normallarda ifodalab, ularning bajarilishi barcha uchun umummajburiy bo’ladi. Bu normallar davlatning zo’rlik kuchi bilan amalga oshiriladi. Jamiyatda iqtisodiy, siyosiy va madaniy rahbarlik qilish jarayoni murakkab bo’lib davlat hokimyati davlat mehanizmi unga kiruvchi davlat apparati (davlat organlarining yig’indisi) va korhonalari orqali amalga oshiriladi. Davlat hokimiyati munosabatlarining tuzilishi quyidagilardan iborat: 1) Davlat hokimiyatining sub’ektlari (turli sinflar, millat, guruh, tabaqalar va fuqarolar). 2) Davlat hokimiyat munosabtlarining ob’ekti (xalqning birlashmalari, davlat organlari, tashkilot, muassasa va korxonalar). 3) Davlat hokimiyat munosabatlarining mazmun-sub’ektlarini davlatni idora etish majburiy va ishontirish usullari. Davlat hokimyati siyosiy hokimyat bo’lib, quyidagi belgilarga ega. 1. Davlat hokimyati bu- zo’rlikka asoslangan bo’lib maxsus kishilar davlatni boshqarish bilan shug’ullanadi. Bu hokimiyat kishilar o’rtasida turli iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ma’rifiy ijtimoiy munosabatlarni amalaga oshiradi. 2. Davlat hokimiyati davlat mexanizmidan iborat bo’lib, bu murakkab tuzilishga ega. Chunki bu mexanizm barcha davlat organlari muassasalari va korhonalarni o’zida birlashtiradi. Bular bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, hokimiyatni amalga oshirib, davlat zo’rlik kuchiga asoslanadi. 3.Davlat mexanizmiga kiruvchi tarkibiy qismlar –davlat organlari muassasalari va korxonalari ma'muriy va hududiy belgilarga qarab tuziladi. 4.Davlat mexanizmiga kiruvchi bu tarkibiy qismlar o’z a'zolarini – ya'ni fuqarolarning huquq va burchlarini amalga oshiradi va kafolatlaydi. Davlat hokimiyatining mohiyati va xususiyatlari uning siyosiy va sinfiy tabiatida ko’rinadi. Shuning uchun yuridik adabiyotda «davlat hokimiyati» va «siyosiy hokimiyat» iboralari bir xil ma'noni bildiradi. Davlat hokimiyati-bu siyosiy va sinfiy harakterga egadir. Uning sinfiyligi qarama-qarshi sinflarga bo’lingan jamiyatlarga (quldorlik, feodal) xosdir. Davlat hokimiyati iqtisodiy va siyosiy jixatdan xukmron sinf qo’lida edi. Davlat hokimiyati – xukmron sinf quldorlar, feodallar manfaati uchun xizmat qiladi. Demokratik jamiyatda davlat hokimiyati xukmron sinf manfaatlarini ifodalamasdan, barcha sinf millat, elat, tabaqalarlar va xalq manfaatlari uchun xizmat qiladi. Davlat hokimiyati moxiyatiga ko’ra demokratik (xalq hokimiyati) va g’ayri demokratik hokimiyatlarga bo’linadi. Demokratik hokimiyat-bu xalqning barcha millat, elat, tabaqalar va guruhlarning davlat vakolati organiga deputat saylab, ular barcha ishlarni sessiyada ko’rib, ishlar orqali ularning manfaatlarini ifodalaydi. Masalan: O’zbekiston Respublikasi – mustaqil demokratik huquqiy davlatdir. Bu konstitutsiyaga asosan insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy axvolidan qat'i nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta'minlaydigan davlatdir. O’zbekistonda Demokratik hokimiyat asosida bozor iqtisodiga o’tilmoqda. Prezident I.A.Karimov ko’rsatadiki, O’zbekistonning yangilanish va rivojlantirishning o’z yo’li 4 ta asosiy negiziga asoslanadi. Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, xalqimizning ma'naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish. Insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilish va vatanparvarlikdir. G’ayri demokratik hokimiyat – bu ozchilikning ko’pchilik kishilar ustidan hukmronligidir. Bu hokimiyat jazolash, majbur qilish organlarini kuchaytiradi. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini cheklaydi. Davlat organi - bu davlat apparatining mustaqil bo’linmalaridan biri bo’lib, qonunda belgilangan tartibda yaratiladi, tuzilishiga hamda ma'lum vakolatlarga ega. Bu organlarning tushunchasi va belgilarini ochib berish davlat mexanizmi to’g’risidagi bo’linmalarni chuqurroq o’rganishga yordam beradi. Hech qaysi davlat organi nisbiy mustaqillikka ega bo’lgan davlat apparatining bir qismi hamda tuzilishi jixatidan o’ziga xos bo’linma bo’lib quyidagi asosiy belgilarga egadir: - ma'lum sohalarda davlatning nomidan uning vazifalari va funksiyalarini amalga oshiradi, davlat apparatida o’zining o’rniga ega va uning boshqa qismlari (bo’linmalari) bilan mustahkam bog’langandir; - davlat organi davlat xizmatlari tarkibidan iborat bo’lib, o’z navbatida ular o’zaro va davlat organi bilan huquqiy munosabatda bo’ladilar, ya'ni davlat va shaxsiy tarkibning huquqiy aloqasini o’rnatadi. Davlat xizmatchilarining huquq va vazifalari qonun tomonidan belgilanadi va ularning huquqiy status (vakolat)lari ta'minlanadi. Ular tomonidan foydalaniladigan vakolat doirasi hajmi va tartibi ham qonun tomonidan o’rnatiladi hamda lavozimlik qoidalari (instruktsiya), shtat jadavallarida konkretlashtiriladi; - xizmat turlariga va shaxsiy tarkib soniga qarab ma'lum ichki tuzilishga ega; davlat organining muhim belgilaridan biri, uning ma'lum mazmun va hajmga ega bo’lgan vakolatli (hokimlik) kompetentsiyasining mavjudligi, ya'ni ma'lum vazifalarga, funksiyalarga, huquq va majburiyatlarga egaligi; - uni davlat korxonalari va muassasalaridan ajratib turadigan hokimlik vakolatlariga ega ekanligi. Bu vakolatlar quyidagilarda o’z aksini topadi: bajarilishi shart bo’lgan huquqiy aktlarni chiqarish mumkinligi; - turlicha usullar yordamida, jumladan majburlov usuliga asoslanib, davlat organlari huquqiy aktlarining bajarilishini ta'minlash; - ularning qonunlarda belgilangan tartibda tashkil etilishi, o’z kompetensiyalarini amalga oshirish uchun moddiy bazaga (iqtisodiy) ega ekanligi; - faoliyatining hududiy masshtab (ma'lum doira) ga egaligi va boshqalar; - davlat organlarining (apparatining) ajralib turadigan xususiyatlaridan biri shundaki, ijro etuvchiga qaratilgan yuridik aktlarni qabul qilishi, ishontirish, majburlov va tarbiya choralarini ko’rish; - bu aktlarni bajarishni ta'minlashga qaratilgan ragbatlantirish yo’llarini qo’llashi; - ularning tadbiqi bo’yicha nazoratni amalga oshirishidadir. Davlat organlari bir-biridan shakllanish manbalariga qarab (boshlangich, hosilaviy); - faoliyatning hududiy doirsiga qarab (respublika, viloyat, mahalliy o’z-o’zini boshqarish); - kompetentsiya xarakteriga qarab (umumiy va maxsus kompetentsiyalariga ega organlar); - hokimiyatni tadbiq etishiga qarab; Davlat organlari tashkiliy - hududiy faoliyati bo’yicha qonunchilik, ijrochilik, huquqni muhofaza etuvchi organlarga, nazorat va farmoyish beruvchi organlarga bo’linadi. Yana bir narsaga e'tibor berish lozimki, ya'ni davlat organlarining faoliyatini hokimlik xarakteriga egaligini ikki tomonning mavjudligi - bular siyosiy va ma'muriy tomonlardir. Ba'zi bir davlatlarda davlat apparati butunligicha siyosiylashgan bo’lishi mumkin, ya'ni yuqoridagilarni erkini amalga oshiruvchi bo’lsa (monarx, boshqaruvchi qatlam), demokratik davlatlarda siyosat bilan davlat apparatining ma'lum qismi (bo’linmasi), ya'ni jamiyatning siyosatini shakllantiruvchi va amalga oshiruvchilar shug’ullanadilar. Lekin tashkiliy demokratik davlat apparatida davlat organlarining siyosatga bog’liq bo’lmagan (siyosatlashmagan) bir qismi doimo amalda bo’lib, ular jamiyatning kundalik boshqaruv ishlari bilan, o’zlarining hokimlik vakolatiga ega vazifalarni amalga oshirish bilan mashg’ul bo’ladilar. Bu organlarning faoliyati asosan konstitutsiyada ko’zda tutiladi. Ular insonlarning huquqlarini, har qanday fizik shaxslarning qonuniy manfaatlarini (davlat himoyasidagi) qo’riqlashga qaratilgan bo’lib, imkon doirasida siyosatga bog’liq bo’lmasliklari zarur. Davlat organlarining turlari: Oliy, markaziy va mahalliy boshqaruv organlari. Davlat organlari turli xil asoslarga ko’ra tasniflanadi, jumladan: - paydo bo’lish uslublariga ko’ra; - hokimlik vakolatlarining hajmiga ko’ra; - kompetentsiyalarining kengligiga ko’ra va hakozolar. Paydo bo’lish uslublariga ko’ra davlat organlari boshlang’ich va hosilaviy organlarga bo’linadi, ya'ni birinchisi boshqa hech qanday organlar tomonidan yaratilmaydi, ular faqat meros yo’li bilan (monarx) yoki o’rnatilgan tartib bo’yicha saylovchilardan hokimlik vakolatlarini oladilar. Ikkinchisi esa, boshlang’ich organlar tomonidan yaratiladi va tegishli vakolatlarni oladilar; Hokimlik vakolatlarini hajmiga ko’ra davlat organlari oliy va mahaliy organlarga tasniflanadi. Davlatning oliy organlari davlat hokimiyatini bir muncha to’la ravishda ifodalab uni butun hududga yoyishadi (amalga oshirishadi). Davlatning mahalliy organlari ma'muriy - hududiy birikmalarda o’z funksiyalarini amalga oshirishadi, va ularning vakolatlari ham ushbu hududlarga nisbatan bo’ladi. Kompetensiyalarning kengligiga ko’ra, davlat organlari umumiy hamda maxsus kompetensiyalarga ega bo’lgan organlarga bo’linadi. Birinchisi, keng doiradagi masalalarni yechish vakolatiga ega bo’lsa, ikkinchisi esa, ma'lum bir funksiya yoki faoliyatni bajarishga ixtisoslashgan bo’ladi. Masalan: birinchisiga - funksiya qonunlarni bajara turib, davlat funksiyalarining barchasini amalga oshirishda faol ishtirok etadi, ikkinchisiga - moliya, vazirliklarini aytish mumkin. Vakillik davlat organlariga qonunchilik va mahalliy hokimiyat organlari kiradi. Ular aholi tomonidan saylanish orqali shakllanadi va ularning nomidan ish ko’radi hamda ular oldida javobgardirlar (ma'suldir). Qonunchilik hokimiyatining funksiyalarini davlatning oliy vakillik organlari amalga oshiradilar. Qonunchilik organi davlat mexanizmida bosh o’rinni egallaydi, chunki hokimiyatning taqsimlanish prinsipiga ko’ra qonunchilik hokimiyati bir muncha muhimrog’i bo’lib hisoblanadi. U umummajburiy talablarni o’rnatadi, o’z navbatida bu talablar ijro hokimiyati tomonidan xalqqa tadbiq etiladi, jumladan ular sud hokimiyatining faoliyati uchun ham qonunchilik bazasi (asosi) bo’lib xizmat qiladi. Davlat hokimiyatning mahaliy organlari va o’z-o’zini boshqaruv organlari vakillik harakateriga ega bo’lib, tegishli ma'muriy-hududiy birikmalarda harakat qiladilar. Davlat hokimiyatini tashkil etilishi masalasi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining beshinchi bo’limi XVIII bobida o’z ifodasini topgan bo’lib, uning 76-moddasida ko’rsatilishicha, " O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo’lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi", deyilgan. Konstitutsiyaning 78 - moddasida davlat hokimiyati oliy organining 24 ta banddan iborat kompetensiyalari ko’rsatib berilgan. Konstitutsiyaning 100-moddasida mahaliy davlat hokimiyati organining vakolat doiralari ixtiyoriga kiruvchi masalalar sanab o’tilgan, jumladan ularga quyidagilar kiradi: - qonuniylikni, huquq tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash; - hududlarni ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivojlantirish; - mahalliy budjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig’imlarni belgilash, budjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilish; - mahalliy kommunal xo’jalikka rahbarlik qilish; - atrof-muhitni muhofaza qilish; - fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta'minlash; - normativ xujjatlarni qabul qilish hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va O’zbekiston Respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish. Vakillik hamda ijrochilik hokimiyatni tegishli hududlar ( viloyat, tuman, shahar) hokimlari boshqaradilar. Jumladan, qonunchilik hokimiyati - bu kollegial hokimiyat bo’lib, hokimiyat bir kishining emas, balki ko’pchilik (kollektiv) ning qo’lida mujassamlanadi. Bu hokimiyat nafaqat qonunchilik faoliyati bilan shug’ullanadi, balki moliyaviy masalalar (budjet) va ularning bajarilishi ustidan nazorat, soliqlari o’rnatish va boshqalar ham kiradi. Yoki boshqa muhim funksiyalardan biri bo’lgan - oliy ijrochilik va sud organlarini shakllantirish masalalari, mudofaa masalalari, tashqi siyosiy jarayonlarda qatnashish va boshqalar. Ijro hokimiyati funksiyaga qarashli bo’lib, bevosita mamlakatni boshqaradi. Funksiya asosan funksiya boshlig’i - (bosh vazir, vazirlar mahkamasi raisi, birinchi vazir, kansler)dan, uning o’rinbosarlaridan va funksiya a'zolaridan, vazirlardan tashkil topadi. Unitar davlatlarda bitta funksiya tashkil etiladi. Fedirativ davlatlarda umumfedirativ funksiya va federatsiya a'zolarining funksiyasiga amal qiladi. Funksiya bir partiyali bo’lishi mumkin, u o’zining ko’p qirrali faoliyatini ko’pchilik organlar, ya'ni vazirliklar, boshqarma (muassasa), komissiyalar va hokazolar orqali amalga oshiradi. Istalgan davlat - tashkiliy jamiyatning normal hayot faoliyatni ta'minlash va qo’llab-quvvatlash uchun, jamiyat va davlatning oldiga qo’yilgan vazifalarni yechish uchun, ko’zlangan maqsadlarga erishmoq uchun turlicha davlat tashkilotlarining harakatda bo’lishi zarur. Davlat mexanizmisiz davlatning o’zi bo’lmaydi. Davlat mexanizmi - bu, davlat tashkilotlarining tizimi bo’lib ularning yordamida davlat hokimiyati tadbiq etiladi, jamiyatga nisbatan davlat rahbarligi ta'minlanadi. Davlat tashkilotlarining barchasi o’zaro mustahkam bog’liqdir. Ularning har biri ma'lum vazifalarni bajaradi va umumiy mexanizmning "harakatga keltiruvchi mexanizmi" sifatida yuzaga chiqadi, o’z navbatida barcha organlar yagona tizimda o’zaro kelishgan holda harakat qiladilar. Davlat mexanizmi - uning mohiyati bilan ifodalanadi. Shu bilan birga davlat mexanizmi iqtisodiy bazasining ahvoliga, siyosiy kuchlarning munosabatlariga, davlatning maqsadi, vazifalari va funksiyalariga o’z ta'sirini ko’rsatadi. Davlat mexanizmi quyidagi xususiyatga ega: - Davlat mexanizmi boshqaruv bilan shug’ullanuvchi maxsus kishilardan iborat (qonun ijodkorligi, qonunlarning ijrosi bilan); - Davlat mexanizmi tuzilishi o’zgaruvchan va turli xil bo’ladi, lekin har qanday sharoitda ham uning tarkibiga boshqaruv va majburlov organlari kiradi. Buni albatta noto’g’ri tushunmaslik kerak, ya'ni davlat mexanizmining ma'lum bir qismi faqat boshqaruv bilan qolgan qismi majburlov bilan shug’ullanadi. Real hayotda boshqaruv majburlov bir-biri bilan o’zaro almashib turadi. Zamonaviy davlat mexanizmi o’zining yuqori darajadagi murakkabligi bilan, organ va tashkilotlarining (muassasalari) turli-tumanligi bilan oldingilaridan ajralib turadi, katta - katta tizimosti organlariga ega. Uning bitta tizimosti organlarini davlatning oliy organlari (vakillik, davlat boshlig’i, funksiya) yuzaga keltiradi (ifodalaydi). Ikkinchi tizimosti organlariga - huquq tartibot, sud tartibot, sud, armiya, militsiya va boshqa organlar kiradi. Bu organlar oliy davlat organlarining qarorlarini bajaradilar, jumladan davlat majuburlov kuchini ishlatib bo’lsayam. Davlat hokimiyati siyosiy hokimiyat bo’lib, uning zo’rlik kuchi bilan davlat mexanizmi orqali amalga oshirilib jamiyatga rahbarlik qiladi. Davlat mexanizmi-bu ddavlat apparatidan, ya'ni davlat organlarining yig’indisidan, davlat muassasalaridan va korxonalaridan iborat. Davlat mexanizmi – davlat hokimiyatini amalga oshiradigan, jamiyatga davlat rahbarligini ta'minlovchi davlat tashkilotlari tizimidir. Yaqin o’tmishda davlatning vazifasi beistisno uyushgan zo’ravonlikdan iborat deb qaralar, lekin uni umumfarovonlikni ta'minlash mexanizmi sifatida hech kimning hayoliga kelmas edi. 1. Davlat mexanizmi boshqaruv bilan maxsus shug’ullanuvchi ishlardan iborat; 2. Davlat mexanizmi idoralar va muassasalarning murakkab tizimidan iborat; 3. Davlat maxkamasining barcha bo’g’inlari faoliyati tashkiliy va moliyaviy vositalar bilan majburiy ta'sir yo’li bilan ham ta'minlanadi; 4. Davlat mexanizmi o’z fuqarolarining qonuniy manfaatlarini va huquqlarini ishonchli tarzda kafolatlash va muhofaza qilishga da'vat etilgan. Davlat mexanizmining tuzilishi va uning faoliyati ob'ektiv tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Bu esa, jamiyatni davlat yo’li bilan boshqarishning eng yuksak ob'ektivligini ta'minlaydi. Eng muhim tamoyillardan biri hokimiyatning bo’linishi tamoyilidir (qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyati). Davlat mahkamasi (apparati) – davlat mexanizmining bir qismi bo’lib, davlat hokimiyatini amalga oshirish uchun hokimiyat vakolatlariga ega bo’lgan davlat organlari majmuidan iborat. Davlat mexanizmi davlat mahkamasidan tashqari davlat muassasalari va davlat korxonalarini ham o’z ichiga oladi. Davlat mahkamasi umumiy shaklda organlarning quyidagi ko’rinishlari tarzida namoyon bo’lishi mumkin: a) qonun chiqaruvchi hokimiyat organlari. b) ijro etuvchi hokimiyat organlari. v) sud hokimiyati organlari. Davlatning maxsus organlari tizimida davlat hokimiyatning oliy va mahalliy vakillik organlari ham mavjud. Davlatning oliy vakillik organlari qonun chiqaruvchi hokimiyat funksiyasini bajaradi. Davlat hokimiyatining mahalliy organlari va mahalliy o’zini-o’zi boshqarish organlari vakillik harakteriga ega bo’ladi. Davlat apparati-bu davlat mexanizmining bir qismi bo’lib, davlat organlarining yig’indisidir, bular davlat hokimiyatini amalga oshirish uchun hokimiyat vakolatiga ega. Muassasalarga esa oliy o’quv yurtlari, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshqalar kiradi. Korxonalar esa mahsulot ishlab chiqarish uchun tuziladi va davlatning xo’jalik faoliyatini mustahkamlaydi. Masalan: fermer va tadbirkorlar xo’jaligi, turli firmalar, zavod fabrikalar va boshqalar. Davlat apparati asosan qonun chiqaruvchi hokimiyat, ijro etuvchi hokimiyat (boshqaruv organlari va sud hokimiyati, huquqni muhofaza qiluvchi) organlardan iborat. Davlat organlari bir qancha belgilardan iborat. Birinchidan, davlat nomidan uning vazifa va funksiyalarini amalga oshiradi. Ikkinchidan, hokimiyat vakolatiga ega, bu bilan davlat korxonalari va muassasalaridan farq qiladi. Uchinchidan, tegishli kompetensiyaga ya'ni vazifa, funksiyalarga, huquq va majburiyatga ega. To’rtinchidan, ma'lum ma'muriy tuzilishiga va hududiy faoliyatga ega qonunga asosan tashkil topadi va yuridik akt chiqarib ishontirish va majburlash choralarini qo’llaydi. Davlat hokimiyatini amalga oshirish usullari ikki xil bo’ladi. Ishontirish va majburlash usullari, ishontirish usulida davlat hokimiyati maqsadi, mohiyati va funksiyalarini kishilarning ongi, erki, ahloqi va g’oyaviy tushunish asosida olib boradi. Bu usul jamiyatdagi barcha mafkuraviy, ijtimoiy-ruhiy kurashlar har bir fuqaroning shaxsiy va ko’pchilik jamoa ongini rivojlanishi orqali olib boriladi. Jamiyatda davlat hokimiyatini amalga oshirish uchun ikkita mafkura mavjud. Birinchisi, diniy mafkura, bu diniy ma'lumotga asoslanadi. Bunga asosan davlat hokimiyatini amalga oshirishda diniy qarashlarga asoslanadi. Ikkinchisi, bu dunyoviy mafkura davlat hokimiyatini amalga oshirishda jamiyatdagi hukmron nazariya, urf-odat va ahloqiy qoidalarga asoslanadi. Masalan: kelgusida farovon kommunistik jamiyat ko’rinishi, Amerika namunasidagi gullagan kapitalistik jamiyat ko’rish haqidagi g’oyalarni amalga oshirish uchun jamiyatdagi bir qism aholi davlat hokimiyatidan foydalanilmoqda. Majburlash usulida davlat manfaatini amalga oshirish maqsadida davlat hokimiyati tomonidan kishilarga moddiy, ruhiy va jismoniy ta'sir etadi. Majburlash usuli huquqiy va nohuquqiy usullar orqali amalga oshiriladi. Nohuquqiy usul – bu davlat hokimiyatini amalga oshirishda huquqiy normalarga amal qilishdir. Davlat hokimiyatini amalga oshirishlik uchun qonuniylik va adolatli siyosiy usulni nazorat qiladi. Qonuniylik buzilgan holda davlatni huquqni muhofaza qiluvchi organlari himoya qiladi. Davlat hokimiyatini amalga oshirishning huquqiy usuli demokratik siyosiy tartibdagi davlatlarda kafolatlangan bo’lib, bu shu davlatda huquqiy tizimning umumiy tamoyillari bilan, davlat hududida barcha fuqarolar uchun yagona va umumiyligi, davlatni zo’rlik kuchi orqali amalga oshirilishi, taraflarga huquq va burch belgilanishi bilan belgilanadi. Yüklə 134,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|