O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi abdulla

Plastik surkov moylari va ularning kolloid strukturasi xaqida 
qiskacha ma’lumotlar 

Plastik surkov moylari suyuklikdagi kattik kuyultirgichlarni yukori 

strukturali tiksotrop dispersiyalaridir. Ular texnikaning turli soxalarida keng 
kullaniladigan surkov materiallari sinfiga kiradi. Yurtimizda surkov moylarini 
sanoatda ishlab chikarish 70 yil oldin boshlangan edi. Birinchi surkov moyi neft qoldiqlarini smola kislotalarining kalstiyli sovunlari bilan kuyultirilgan gildirak moyidir. Surkov moylarini struktura va xossalari buyicha sistematik izlanishlar 30yillardan boshlanadi. Plastik surkov moylarini birinchi tadkikotchtlari va ularning ishlab chikarish va kullashga da’vat etuvchilar O.S. Velikovskiy va V.P. Verenstovlardir. Surkov moylarini xar tomonlama tadkik etish ularning kolloil tabiatini oshkor kildi va ularni ishlab chikarish va qo’llashga ilmiy asosli yondashishga imkonberdi. Ishlab chikarish xajmini nisbatan kamligiga karamasdan qo’llash soxalarini turli tumanliligi buyicha boshka surkov materiallarida ustun turadi. Odatda surkov moylari uch muxitdan tashkil topadi: 70-90% dispers muxit, 10/13% dispers faza va 115% kushimchalar. Dispers muxit sifatida kuprok neft moylari, ayrim xollarda sintetik moylar va ularning neft moylari bilan aralashmalari kullaniladi. Sintetik moylarni odatda keng harorat diapazonida ishlovchi yukori tezlikli podshipniklarda foydalaniladigan surkov moylarini tayyorlashda kullaniladi. Sintetik moylarning narxini yukoriligi, shuningdek ularni aloxida ekpluatastiya xossalarini yaxshilash maksadida sintetik v neft moylari aralashmalari ishlatiladi. 
Kuyuklashtiruvchilarga metalli sovunlar (yukori molekulyar moyli kislotalar tuzlari), kattik neft uglevodorodlari va ayrim organik va noorganik mahsulotlar 
kiradi. Kengrok tarkalgan kuyuklashtiruvchilarga sovunlar va kattik uglevodorodlar kiradi. Kuyuklashtiruvchilarni turiga karab ularning surkov moylaridagi mikori 8% dan 25% gacha buladi. Strukturasini rostlash va funkstional xossalarini yaxshilash uchun surkov moylariga qo’shimchalar-to’ldiruvchilar va qo’ndirmalar 
qo’shiladi. Qo’shimchalarkattik yukori dispers moddalar bulib, amalda dispers muxitda erimaydilar va xar doim surkov moylarida sovun tolalaridan sezilarl katta ulchamda bulgan mustakil faza xosil kiladilar. Yukori surkov xossasini 
ta’minlovchi kristal strukturali qatlamli to’ldiruvchilar qo’prok tarkalgan. 
Qo’ndirmalarni to’ldiruvchilardan farki deyarli xamma vakt dispers muxitda eriydilar va surkov moylarini strukturasi va reologik xossasiga ta’sir o’tkazib, kullanilishini moylarnikiga karaganda kiyinlashtiradi. Surkov moylarini xossalarini 
yaxshilash uchun asosan neft moylari ishlab chikarishdagi qo’ndirmalar ishlatiladi. Ularning asosiylariga antioksid, tirnalish, emirilishga karshi, korroziya ingibitorlari kiradi. Plastik surkov moylari kattik faza tuzilishining yukori darajasi va axamiyatli konstentrastiyasi bilan farklanuvchi kolloid sistemalarni xosil kiladi. Surkovmoylari strukturasi ruxsat etilgan 4Å gacha usul buyicha 100 ming marta kattalashtirish imkonini beruvchi elektron mikroskop yordamida o’rganildi. Elektron mikroskopiya usulini kullash bilan surkov moylarini o’rganish, aksariyat sovunli surkov moylar dispers fazasi lentasimon yoki slizometrik shakldagi ignasimon kismlardan tashkil topganligini aniklash imkonini berdi. Bir yoki ikki 
o’lchamdagi bu kismlar o’lchamlari kolloid1 moldan kam. Komponent aralashmalarini sovutishdan xosil buladigan quyultirgich kismlarining barcha ko’p turli shakllari va struktura karkasini vujudga keltirish usuli umumiy sanaladi. 
Kolloid yoki xakikiy aralashmani sovutish jarayonida kristallarni baravariga 
o’sishi va bir biri bilan boglanishdan va kristallik xosil bulishidan quyultirgich kristalizastiyasi ruy beradi. Oddiy kolloid sistemalarga dispers faza kismlari bir biri bilan koagulyastiyalanadi va chukmaga tushadi. Surkov moylaridagi dispers fazalarning yukori konstentrastiyasi koagulyastiyasini engib o’tadi, ular fazoviy struktura karkasi xosil kiladi. Kuyuklashtirgich kismlarining anizometrikligi kancha yukori bo’lsa, shunchalik mustaxkam strukturani xosil kilishadi. 
Dispers fazalarni yukori strukturalash darajasi surkov moylariga ularni suyuk va kattik surkov moylaridan fark kiluvchi plastik va kattiksimon xolat beradi Kuchlanish yo’kligida surkov moylari kattik xolatda buladi: o’z og’irligi ta’sirida erishmaydi, vertikal yuzalarda turadi, xarakatlanayotgan detallardan inerstion kuchlar ta’sirida itkitilmaydi. Birok surkov moyining mustakillik darajasin oshiruvchi ozgina kuchlanish ostida xam strukturali karkas buziladi, surkov moyi deformastiyalanadi va yopishkok okuvchi xarakatlanuvchi xolat kasb etadi. Muximi uziga xoslik sifatida strukturali karkasni buzilish jarayonini ortga kaytarishi sanaladi; kuchlanish olinishi bilan okim tuxtaydi va surkov moyi kaytadan kattiksimon xolat kasb etadi. Surkov moyini plastik xolatdan yopishkok 
okuvchi xolatga va yana ortga qaytishini osonligi ularning afzalliklaridan biri sanaladi va suyuk va kattik surkov materiallariga karaganda kuprok kullanilishini ta’minlaydi. 
Surkov moylari tarkibi va ishlatilishiga karab sinflanadi. Surkov moylarini 
tarkibi va strukturasiga kuyultirgichlarni xal kiluvchi ta’sir kursatuvini inobatga oladigan bo’lsak, unda kuyuklashtirgich tipi surkov moylarning tarkib buyicha sinflanishining asosiga kuyilgan. Kuyuklashtirgich tipiga karab surkov moylari sovunli, uglevodorodli va noorganik kuyuklashtirgichli surkov moylariga 
bo’linadilar. Sovunli surkov moylari o’z navbatida kuyuklashtirgich tarkibidan kat’iy nazar oddiy sovunli surkov moylari va aralash sovunli surkov moylariga bulinadi. Kation soniga kura surkov moylari sovun molekulalari kalstiyli, natriyli, litiyli, bariyli, alyuminiyli va xokazolarga bulinadilar. Moy tarkibidan kat’iy nazar surkov moylari sintetik va tabiiy moylarda, shuningdek texnik moyli kislotalarda ajratiladi. Ishlatilishiga karab surkov moylari mashina va mexanizm detallarini tirnalishini va emirilishini pasaytirish uchunantifrikstion; metall buyumlarni korroziyadan ximoya kilish uchun- korservastion, ishkorlanuvchi yuzaoralik va tirkishlarni germetizastiyasi uchun.zichlagichli; frikstion; ishkalanib moslanish; muz koplashdan saklanish uchunmaxsus va xokazo turlarga bulinadi. Surkov moylarining katta kismi birinchi ikki guruxga tegishli. Antifrikstion surkov moylarini tayyorlash uchun asosan sovunli kuyultirgichlar, konservastion uchunuglevodorodlilar kullaniladi. Plastik surkov moylarini kullash nuktai nazaridan/yukori harorat va kontakt kuchlanishlarda, xususiy xarakat yunalish uzgarishli yoki davriy ishlovchi ishkalanish tugunlarida effektlirok xisoblanadi. Surkov moylari ishkalanish tugunlarini yaxshi zichlaydi, ularni kullaganda surkov materiallariga va mexanizmlarga xizmat kursatishga xarajatlar kamayadi. Xamma surkovlar xam surkov moylari tayyorlashda kullanavermaydi. 
Surkov moylarini strukturasini vujudga kelishi va xossalarida ishlatilayotgan 
sovunning kationi xossasi va valentligi, anioni kushilishi va tarkibi xal kiluvchi rol 
uynaydi. Boshka teng sharoitlarda eng yirik tolalar natriyli surkov moylari uchun (80 mkm gacha), kiskalari litiyli (25 mkm) va kalstiyli (13 mkm) surkov moylari uchun tugri keladi. Surkov moylari dispers fazolarining strukturaviy xosil 
bulishining muxim shartlaridan biri haroratidir. Surkov moylari ishlab chikarishdakolloidkimyoviy jarayonlar uzluksiz uzgaruvchan haroratlarda boradi va xatto 
ularni tayyorlanishi tugagandan keyin xam butunlay tuxtamaydi, shuningdek 300,400S gacha sovutilganda xam. Shuning uchun 12 kun teng xolatda va xona haroratida boradigan surkov moylarining «etilishi» ni amalga oshirishщ kerak. Birok kupgina surkov moylari uchun xolat muvozanatiga erishib bulmaydi. Bu ularni xossalarini uzgarishida mustakil ravishda dispers muxit ajralishi; harorat, mexanik kuchlanish, havo namligi va kislorod ta’siri ostida birdaniga mustaxkamlanishi yoki birdaniga suyuklanishidan dalolat beradi.

Xulosa. 0 ‘simliklardan olinadigan yog‘larga moylar deyiladi. Bunday o‘simliklarga kungaboqar, paxta, zaytun, zig‘ir, bodom, palma, kokos va boshqalar kiradi. Bu o‘simliklar ichida eng ko‘p moy olinadigani paxtadir. Masalan, faqat 0 ‘zbekistonda yetishtiriladigan 3,6 mln tonna paxtadan 459 ming tonna moy olinadi. Palma, kokos moylari to‘yingan yog‘ kislotalar qoldig‘idan iborat bo‘lib, ular qattiq moddalardir. Boshqa o‘simlik moylari tarkibida to‘yinmagan kislotalarning qoldigi bo£ladi,

Yog' va moylar asosan oziq-ovqat sifatida keng ilatiladi. Shuningdek, moylar alif moylar olishda keng qo'llaniladi. Moylar o'z molekulasida saqlangan qo'shbog'lar hisobiga yaxshi quriydigan va yomon quriydigan moylarga bo'linadi. Moy tarkibida yog' kislotalar qanchalik to'yinmagan bo'lsa, ular shunchalik yaxshi qurish xususiyatiga ega bo'ladi. Chunki moy molekulalari ikkita va uchta qo'shbog' hisobiga ular diyen uglevodorodlarga o'xshash polimerlanish xossasiga egadir. Zig'ir moyi yuqori temperaturada (280—300 4C) katalizator (qo'rg'oshin yoki marganes) ishtirokida qizdirilsa alif hosil bo'ladi. Alif qurilish ishlarida keng ishlatiladi.