O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi abdulla

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI


ABDULLA QODIRIY NOMLI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

“TABIIY FANLAR”

fakul’teti

Kimyo yo’nalishi _ -gurux

MAVZU: _
_


Bajardi: _


Qabul qildi, ilmiy raxbar: _


Jizzax- 2023 yil

A.QОDIRIY NОMIDAGI

JIZZAХ DAVLAT PЕDAGОGIKA INSTITUTI
Tabiiy fanlar fakul’tеti
“Kimyo va uni o’qitish mеtоdikasi” kafеdrasi
“Tasdiqlayman”
Kafеdra mudiri “ ” 20 yil.

KURS ISHIGA TОPSHIRIQ

Talaba 1.Ishning mavzusi:
_ 2.Ishni tоpshirish muddati: 3.Mavzu bo’yicha dastlabki ma’lumоtlar bеruvchi adabiyotlar ro’yхati:

_

4. 
   Ishni maqsadi va hal qiladigan masalalar:
   

4. 
   Grafik qismi matеriallari ro’yхati:
   

4. 
   Maslahatchi:
   

Bo’limlar	Maslahatchi F.I.О	Imzо. Sana
		Tоpshiriq bеrdi	Tоpshiriq qabul qilindi

Kimyo o’qitish metodikasi yo’nalishi - guruh talabasi
ning

mavzusidagi KURS ISHIGA

TAQRIZ

Ushbu kurs ishining kirish qismida

_

_
_
_
_
_
_

Asosiy adabiyotlar sharxida
_

_
_
_
_
_
_

Eksperimental qismda
_

_
_
_
_
_

Xulosalar keltirilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va internet ma’lumotlardan foydalanilgan.

Kurs ishini himoyaga tavsiya etaman.
Taqrizchi:




Moylar tabiatda uchrashi va olinishi
Reja:

1. 
   Kirish
   

Moylar tabiatda uchrashi

2. 
   Asosiy qism.
   

1.Yog`lar klassifikatsiyasi;
2.Yog`larda atsilglitserinlarning tarkibi;
3.Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega asosiy yog`lar.

3. 
   Xulosa
   

Moylar tabiatda uchrashi

0 ‘simlik va hayvon hujayralarida keng tarqalgan, suvda erimaydigan, qutbsiz organik erituvchi (xloroform, efir, benzol)larda eriydigan organik birikmalarga lipidlar deyiladi. Lipidlar kimyoviy tuzilishiga va organizmda bajaradigan vazifalariga qarab quyidagi guruhlarga boiinadi: yoglar (moylar), asilgliserinlar, fosfogliseridlar, sfingolipidlar, glikolipidlar, mumlar, yoglarda eriydigan vitaminlar va steroidlar. Lipidlar organizmda, asosan, to‘rt funksiyani bajaradi: 1) hujayra membranasining struktura komponentini tashkil etadi; 2) zaxira yoqilglni to‘plashda xizmat qiladi; 3) shu yoqilg‘ini tashib yuradi; 4) hujayrani himoya qilish vazifasini bajaradi. Lipidlar organizmda sodir boladigan biokimyoviy jarayonlarda faol ishtirok etadi. 246

YOG‘LAR, MOYLAR Yoglar — moylar tabiatda asosan o‘simliklar urug‘ida, hayvonlar organizmida keng tarqalgan bo'lib, uch atomli spirt — glitserinning yuqori molekular to‘yingan va to‘yinmagan karbon kislotalar bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir: /> C H - O - C - R I /> CH 2- 0 - C - R ' *2 To ‘yingan yog ‘ kislotalar:
P C H ,- 0 - C - R ' Suyuqlanish temperaturasi, “C CH3—(CH3)12—COOH miristin kislota 53,9 CH3—(СН2)И—COOH palmitin kislota 63,1 CH3—(CH2)16—COOH stearin kislota 69,6 CH3- (C H 2)l8-C O O H araxin kislota 75,5 CH3—(CH2)22—COOH lignoserin kislota 86,0 To ‘yinmagan yog ‘ kislotalar:
3(CH2)5—CH=CH(CH2)3COOH palmitoolein kislota 0,5 CH3(CH2)7-C H =C H (C H 2)7COOH olein kislota 13,4 CH3(CH2)4-C H =C H -C H 2-CH =CH (CH 2)7COOH linol kislota 5 CH3CH2CH=CHCH 2C H = C H - C H 2CH=CH(CH2)7COOH linolen kislota 1 i CH3(CH2)4- C H = C H - C H 2- C H = C H - C H 2- C H = =CH —CH2—CH=CH(CH2)3COOH araxidon kislota 49 To‘yingan va to‘yinmagan yog1 kislotalar o'zlarining tuzilishi, konfiguratsiyasi bilan tubdan farq qiladi. Ayniqsa, to'yingan yog‘ kislotalar uzun zanjirga ega bo‘lganligi va oddiy bog1 atrofida aylanishi tufayli har xil konfiguratsiyaga ega boMadi. To£yinmagan yog1 kislotalar esa molekuladagi qo‘shbog‘ yonidagi vodorod atomlarining fazoda joylashishiga qarab sis- va trans- formalarda bo‘lishi mumkin. 247 0 ‘simliklardan olinadigan yog‘larga moylar deyiladi. Bunday o‘simliklarga kungaboqar, paxta, zaytun, zig‘ir, bodom, palma, kokos va boshqalar kiradi. Bu o‘simliklar ichida eng ko‘p moy olinadigani paxtadir. Masalan, faqat 0 ‘zbekistonda yetishtiriladigan 3,6 mln tonna paxtadan 459 ming tonna moy olinadi. Palma, kokos moylari to‘yingan yog‘ kislotalar qoldig‘idan iborat bo‘lib, ular qattiq moddalardir. Boshqa o‘simlik moylari tarkibida to‘yinmagan kislotalarning qoldigi bo£ladi, shuning uchun ular suyuqdir. Masalan, kokos moyi tristearin va tripalmitin kislotalardan iborat:
P P CH 2- 0 - C - C 17H35 CH 2- 0 - C - C 15H31 I P I P C H - 0 - C - C 17H35 C H - 0 - C - C 15H31 I p I p C H - 0 - C - C 17H35 CH 2- 0 - C - C 15H31 tristearin tripalmitin Paxta moyi tarkibida 10 dan ortiq trigliserid borligi aniqlangan. Ularning eng ko‘pini quyidagi trigliseridlar tashkil etadi:
P P P C H - 0 - C - C 17H 31 CH2- 0 - C - C 17H 33 CH2- 0 - C - C 17H31 I P I P I P C H - 0 - C - C 17H31 C H - 0 - C - C 17H 33 C H - 0 - C - C 17H33 I p I p I p CH2- 0 - C - C 17H31 CH2- 0 - C - C 17H 33 CH2- 0 - C - C 17H33 Hayvon yoglari qattiq bo‘lib, ularning asosiy tarkibi to‘yingan stearin va palmitin kislota qoldiqlaridan iborat. Trigliserid bir xil kislota qoldig‘idan iborat bo‘lsa, oddiy, agar bir necha kislota qoldig‘idan iborat bo‘lsa aralash glitseridlar deyiladi:
P P CH 2- 0 - C - C 17H 35 CH 2- 0 - C - C 15H35 I P I XX0 C H - 0 - C - C !7H35 C H - 0 - C - C ,5H35 I p I p CH 2- 0 - C - C 17H35 CH 2- 0 - C - C 15H31 oddiy glitserid aralash glitserid 248 Yod soni moyning to‘yinmaganlik ko‘rsatkichi bo‘lib, u 100 g moyga birikadigan yodning gramm miqdori bilan ifodalanadi. Bu usul bilan yog‘ molekulasidagi qo‘sh bogMar soni aniqlanadi. Gidrolizlanish soni deb yogMarning glitserin va sovunlarga parchalanishi uchun sarflangan ishqor miqdoriga aytiladi:
P CH2- 0 - C - C 17H35 CH2OH I p I C H - 0 - C - C ]7Hr + 3NaOH-> CHOH + 3C17H35COONa I P I CH2- 0 - C - C 17H 35 CH2OH Suyuq moylar qurish darajasiga qarab quriydigan, chala quriydigan va qurimaydigan turlarga boMinadi. ZigMr moyi quriydigan moyga misol bo‘lib, u linol va linolen kislota glitseridlaridan iborat:
P P сн2-о-с-с|7нм c h -o -c -c „h „ I , ° I f i CH-0-C-C|TH, сн-о-с-с„н„ I , ° I CH2- 0 - C - C 17H 31 CH2- 0 - C - C l7H29 Bunday moylar havoda turishi natidasila qalin elastik parda hosil qiladi. Lekin moylarda to‘yinmagan uglevodorod qoldig'i qancha ko‘p bo'lsa, u shuncha tez quriydigan boMadi. Kungaboqar, paxta moyi chala quriydigan moylar jumlasiga kiradi, ularning tarkibi olein va linol kislota glitseridlaridan tuzilgan. Zaytun moyi esa qurimaydigan moylarga misol boMib, asosan trioleindan iborat boMadi. 1854- yilda T.E.Bertlo birinchi boMib glitserinni stearin kislota ishtirokida qizdirish bilan yog‘ sintez qilgan:
P CH,OH C H ,- 0- C - C 17H„ I I p CHOH + 3C17H35COOH -> C H - 0 - C - C 17H35 + 3H20 I I / O CH7OH CH 2- 0 - C - C 17H35 249 Mumlar yuqori molekular yog‘ kislotalarning yuqori molekular spirtlar bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir. Masalan, asalari mumi — palmitin kislotaning mirisil efiri bo‘lib, u quyidagicha tuzilishga ega: C 15H31- C - 0 - C 31H63

YOG‘LARNING FIZIK XOSSALARI

Yog‘lar (moylar) suvda erimaydi, ammo emulgatorlar yordamida suv bilan emulsiya hosil qiladi. Yog‘lar emulsiya holida oqsil moddalar bilan tabiiy sutda uchraydi. Ular organik erituvchilarda eriydi. Qattiq yog'lar havoda qizdirishga chidamli, o‘zgarmaydi, suyuq yog‘lar (moylar) molekuladagi qo‘shbog‘lar hisobiga havoda va qizdirganda oksidlanib parchalanadi. Yog‘laming qotish temperaturalari orasidagi farq katta. Masalan, kungaboqar moyi — 18 °C da, zig‘ir moyi — 27 °C da qotadi. Yog‘lar moylar tarkibidagi yog‘ kislotalar qanchalik to‘yingan bo‘lsa, ularning qotish temperaturasi shunchalik katta bo‘ladi. YOG‘LARNING

KIMYOVIY XOSSALARI

Yog’lar murakkab efir bo‘lib, gidrolizlanish xususiyatiga ega. Gidrolizlanish turli sharoitda ishqoriy muhitda olib borilsa, yog‘ parchalanib, glitseiin bilan karbon kislotalarning tuzi (sovun) hosil bo‘ladi. 1. Yog‘lar kislotali va ishqoriy muhitda gidrolizlanadi. Sanoatda yog‘ning gidrolizlanishi kislota xossasiga ega bo‘lgan katalizator — «Petrov kontakti» ishtirokida suv bilan olib boriladi:
P СН ,—О —C—R CH2OH R-COOH I ,° I C H - O - C - R ' + 3HOH■-* CHOH + R'-COOH I , ° I CH2- 0 - C - R " CH2OH R"-COOH «Petrov kontakti» neft mahsulotini sulfat kislota bilan qayta ishlash natijasida olingan birikma bo‘lib, uni birinchi marta G.S.Petrov yog‘ni parchalashda kataliztor sifatida ishlatishni taklif etgan. 250 2. Suyuq yog‘lar katalizatorlar (nikel, palladiy) yordamida vodorodni biriktirib, qattiq yog‘larga aylanadi. Bu usul yog'lami gidrogenlash deyilib, uni birinchi marta S.A.Fokin sanoatda ishlab chiqqan: Bafiq moyini gidrogenlab qattiq yog‘ — salomos olinadi. 0 ‘simlik moylaridan olingan qattiq yog‘lar sut, tuxum va boshqa moylar bilan aralashtirilib margarin hosil qilinadi. Margarin oziq-ovqat sifatida keng iste’mol etiladi. Yog‘lar o‘simlik va hayvonlar organizmi uchun zaxira energiya manbayi hisoblanadi. Masalan, chigit tarkibidagi moy chigitning yerdan unib chiqishi uchun asosiy ozuqadir. Yog‘lar kuchli energiya manbayi bo‘lib, oziq-ovqat sifatida keng iste’mol etiladi. 1 g yog‘ organizmda parchalanganda 9,4 kkal energiya hosil bo'ladi. Bundan tashqari, organizmdagi ten osti yog‘ to'qimalari, tomirlari va nerv tolalarini shikastlanishdan saqlaydi, organizmning issiqlik almashinuvida ishtirok etadi. Sovunlar. Yuqori molekular karbon kislotalaming natriyli va kaliyli tuzlari sovunlar deyiladi. Ular ikki xil usul bilan olinadi: 1) hayvon yog'lari o'yuvchi natriyning suvli eritmasi bilan qizdirilganda glitserin va yog‘ kislotaning natriyi tuzi — sovun hosil bo'ladi:
—>CH2OH—CHOH —CH 2OH+3 RCOON a 2) parafinlami oksidlab hosil qilingan yog‘ kislotalarga ishqor ta’sir ettirib sovunlar olinadi:
+ 3H2-» C H - 0 - C - C 17H35 CH2- 0 - C - C 17H33 CH 2- 0 - C - C l7H35 C3H50 3(- C - R )3+ 3NaOH C17H35COOH+NaOH -> C17H35C00Na+H20 Yog' kislotalarning natriyli tuzlari qattiq, kaliyli tuzlari esa suyuq boiadi. Kaliyli tuzlar ko‘k rangda bolganligi uchun ko'pincha ularni ko‘k sovun ham deyiladi. Kiyim-kechaklardagi kirlar turli xil yoglardan iborat bolgani uchun ular suv bilan yuvilganda toza bolmaydi. Sovun ishtirokida yuvilganda esa tozalanadi. Chunki sovun kuchsiz kislota va kuchli ishqordan iborat tuz bolgani uchun suvda gidrolizlanadi, natijada eritma ishqoriy reaksiyaga ega boiib, yoglardan iborat kirlarni yumshatadi. Shunda hosil boigan yuqori molekular karbon kislotaning C]7H35COOH uglevodorod qismi gidrofob bolganligi uchun suv molekulalarini o‘zidan itaradi, karbonil guruh esa gidrofil bolgani uchun suv molekulalarini o‘ziga tortadi. Bu harakat natijasida kiyimdagi yumshagan kir emulsiya holida sovun eritmasida yuviladi. Sovunlar asosan yoglardan olinadi. Yoglami tejash maqsadida keyingi vaqtlarda yangi sintetik yuvish vositalari ishlab chiqarilmoqda Sintetik yuvish vositalari suvda dissotsilanganda hosil qiladigan ionlarga qarab uch turga boiinadi: 1) faol anion; 2) faol kation va 3) faolmas ion yuvuvchi moddalar. Faol anion yuvuvchi moddalar suvda dissotsilanib, kationga va yuvish xususiyatini saqlagan anionga ajraladi:
R—O—S02—ONa R - 0 - S 0 2CT + Na+ Faol kation yuvuvchi moddalr ham suvda dissotsilanib anionga va yuvish xususiyatini saqlagan kationga ajraladi. Aniogen sun’iy yuvuvchi moddalar zararsiz va yuvish xususiyatining afzalligi bilan boshqa yuvuvchi moddalardan ajratib turadi. Alkilsulfat, alkilsulfonat va boshqalar shular jumlasidandir. Yuqori molekular spirtlaming sulfat kislota bilan hosil qilgan efirlarining tuzlari alkilsulfat deyiladi:
+ At + СГ £ / N H , + Cl r / 2 Faolmas ion yuvuvchi moddalar suvda dissotsilanmaydi: R—0 - (- C H 2- C H 2—O—) - H 252 14Н29ОН + H 0 S 0 3H -» C,4H290 S 0 3H + Н20 sulfoefir C 14H,90 S 0 3H + NaOH -> C 14H290 S 0 3Na + H20 natriy alkilsulfat To'yinmagan uglevodorodlar sulfobirikmasining natriyli tuzlariga alkilsulfonatlar deyiladi va ular quyidagicha olinadi:
cI4H30+ S0 2+ Cll2^ C 14H29S 0 2C1 + HC1 C I4H29S02C1 + 2NaOH -> C 14H29S03Na + NaCl + H20 Sintetik yuvuvchi moddalarning sovunlardan afzaliigi shundagi, ular qattiq suvda ham yuvish xususiyatini saqlab qoladi. Lipoidlar. Fizik va kimyoviy xossalariga ko'ra yog‘larga o'xshash murakkab efirlarga lipoidlar deyiladi. Ular tabiatda, hayvonva o'simliklar tarkibida fosfatidlar, steroidlar holida uchraydi hamda organizmdagi sintez jarayonida muhim rol o'ynaydi. Yog‘lardagi bitta yog‘ kislota qoldig‘i o‘mitii fosfat kislotaning aminospirtli efiri egallagan birikmalarga fosfatidlar deyiladi:
P CH —О—C—R" I C H - O - C - R ' I P СН,—О—P—ORNH, NOH Ushbu formuladan ko‘rinib turibdiki, glitserinning uchinchi gidroksil guruhi fosfat kislota bilan birikkan bo'lsa, kislotaning ikkinchi gidroksil guruhi o‘z navbatida aminospirt bilan bog'langan. Kefalinlar eng muhim fosfolipidlardan bo'lib, etanolamin va digliserid fosfat kislotaning murakkab efiridir: ,0 Lesitin xolin digliserid fosfat kislotaning murakkab efiri bo'lib, u gidrolizlanganda glitserin, fosfat kislota, stearin va olein kislotalar hamda xolin hosil bo'ladi:
P CH2- 0 - C - C 17H35 CH2OH p C H - 0 - C - C 17H33 + 4H20 -> CHOH + I p I CH2- 0 - P - 0 - C H 2- C H 2-N (C H 3)3 CH2OH OH OH +C17H35C00H + C 17H33C 00H + H 3P04+ CH, I CH —СН ,—N —CH I I OH CH 3 + OH

YOG‘ YA MOYLARNING ISHLATILISHI

Yog' va moylar asosan oziq-ovqat sifatida keng ilatiladi. Shuningdek, moylar alif moylar olishda keng qo'llaniladi. Moylar o'z molekulasida saqlangan qo'shbog'lar hisobiga yaxshi quriydigan va yomon quriydigan moylarga bo'linadi. Moy tarkibida yog' kislotalar qanchalik to'yinmagan bo'lsa, ular shunchalik yaxshi qurish xususiyatiga ega bo'ladi. Chunki moy molekulalari ikkita va uchta qo'shbog' hisobiga ular diyen uglevodorodlarga o'xshash polimerlanish xossasiga egadir. Zig'ir moyi yuqori temperaturada (280—300 4C) katalizator (qo'rg'oshin yoki marganes) ishtirokida qizdirilsa alif hosil bo'ladi. Alif qurilish ishlarida keng ishlatiladi. Savol va mashqlar 1. Qanday birikmalar lipidlar deyiladi? Ular tuzilishiga va tirik organizmda bajaradigan vazifalariga qarab necha guruhga bo'linishini aytib bering. 2 >4 2. Yog‘ va moylarni tabiatda uchrashini va ularning tarkibiy qismlarini yozib bering. 3. Yoglarni hayvonlar organizmidagi rolini va ularning o‘zgarishini tushuntiradigan reaksiyalarni yozib izohlang. 4. Lipidlar yog'lardan nima bilan farqlanadi va ularni organizmdagi vazifalarini tushuntiring. 5. Moylar qattiq yog'lardan nima bilan farq qiladi va g'o'za chigitidan olinadigan paxta yog‘ining tarkibiga kiruvchi karbon kislotalarning tuzilish formulalarini yozing. 6. Yog‘lar xalq xo‘jaligining qaysi sohalarida qanday maqsadlarda ishlatiladi? 7. Sintetik yuvish vositalari o‘zlarining xususiyatlariga qarab necha xil bo‘ladi va ularni sovundan afzalligini gapiring. 8. Stearin kislotaning glitseridi tutgan 100 g yog‘ga yetarli miqdorda natriy gidroksid ta’sir etganda necha gramm sovun hosil bo‘ladi? 9. Kiyimdagi yog‘ dog'ini ketkazish uchun qanday erituvchidan foydalanasiz? 10. Sovun eritmasi nima uchun ishqoriy muhitga ega, uni reaksiya tenglamalarni yozib tushuntiring. 11. Sovun kislotali muhitda o‘zining «yuvish» xususiyatini yo'qotadi. Buning sababi nimada? 12. Moylar tarkibidagi radikallaming to‘yinmaganligini qanday isbotlash mumkin? OKSI-, ALDEGIDO- УА KETOKISLOTALAR Tayanch iboralar: a, (3, — oksikarbon kislotalar; laktid; lakton; A.M.Zaysev reaksiyasi; K.E.Sheele usuli; Feling reaktivi; fenolkarbon kislota; optik izomeriya; asimmetrik uglerod atomi; tautomeriya; Ya.Vant-Goff va A.Le-Bellarning yangiliklari; G.Ya.Vant-Goffnazariyasi; E.Fisher konfiguratsiyasi; Lui Paster usullari; P.I.Valden burilishi.

OKSIKARBON KISLOTALAR

Molekulasida gidroksil (OH) hamda karboksil (COOH) guruhlar bo‘lgan organik birikmalar oksikarbon kislotalar deb ataladi. Oksikislotalarning asosliligi va atomliligi turlicha bo‘lishi mumkin. Kislotaning asosliligi ularning tarkibidagi karbonil guruh soni bilan belgilanadi, gidroksil guaish soni esa (bunda karboksi guruhdagi gidroksil ham qo‘shib hisoblanadi) kislotaning atomliligini ko‘rsatadi. Masalan, glikol kislota CH,OH-COOH bir asosli ikki atomli kislota, olma kislota esa P / ° H O - C - C H 2- C H O H - C - O H uch atomli ikki asosli kislotadir.

NOMENKLATURASI VA IZOMERIYASI

Oksikarbon kislotalaming ko‘pchiligi asosan trivial nom bilan ataladi, ya’ni kislotaning nomi shu kislota birinchi marta qanday xomashyodan olinganligini (yoki qanday birikmalar tarkibida uchrashini) ko‘rsatadi. Masalan, sut kislota CH3—CH(OH)—COOH birinchi marta sutdan, olma kislota HOOC—CH2—CH(OH)—COOH olmadan olingan. Jeneva nomenklaturasiga ko‘ra oksikislotalami nomlashda asosiy zanjirdagi uglerod atomlari sonini ifodalovchi uglevodorod nomiga oksiguruhni ko‘rsatuvchi «ol» qo‘shimchasi qo‘shilib, tegishli raqam bilan belgilanadi:
CH2OH—COOH etanol kislota CH3—CH—COOH propanol-2 kislota OH CH, I 3 CH3—C—COOH 2-metilpropanol-2 kislota OH CH2OH—CH—COOH 2-metilpropanol-3 kislota CH3 CH3- C H 2-C H (O H )-C Q O H butanol-2 kislota Oksikarbon kislotalarda izomeriya kislotalar molekulasining tarmoqlangan yoki tarmoqlanmaganligiga hamda gidroksil guruhning karboksil gurahiga nisbatan qanday joylashganligiga (ya’ni, a, (3,7) bog‘liq. Masalan, oksipropion kislotaning ikki xil izomeri mavjud. 256 сня-сн-соон сн7-сн-соон 3 | | 2 он он a-oksipropion kislota P-oksipropion kislota Oksimoy kislotaning uchta izomeri mavjud (a, P va yoksimoy kislota):
a P CH 3CH 2CH(OH)COOH; CH 3CH(OH )CH 2COOH; CH 2O HCH 2C H 2COOH Ko‘pgina oksikarbon kislotalarning molekulasida assimetrik uglerod atomlari bo‘lganligi sababli ularda stereoizomer turlaridan biri boigan optik izomeriya ham mavjud. Bunday izomeriya haqida keyinroq batafsil to‘xtalib o‘tamiz. OLINISH USULLARI Oksikislotalar tabiatda ko‘p tarqalgan bo‘lib (masalan, olma, limon kislotalar), ular asosan o‘simsliklar tarkibida uchraydi. Oksikarbon kislotalarning molekulasida ham gidroksil guruh ham karboksil guruh bolganigi uchun ular spirtlarga karboksil guruh yoki kislotalaiga gidroksil guruh kiritish orqali sintez qilinadi.

1. 
   Oksikarbon kislotalar.
   
2. 
   1, 2-glikollar yoki ularning kamida bitta birlamchi spirt guruhi (—CH2OH) bo'lgan hosilalarni oksidlash yoli bilan hosil qilinadi:
   

P CH2O H - C H 2OH CH 20 H - C - 0 H + H 20 etilenglikol glikol kislota c h -сн(он)-сн2он сн,-сн(он)-соон+н2о 1,2-propandiol sut kislota 2. a-galoid kislotalarning gidrolizlanishi natijasida oksikislotalarga aylanadi: CH 3—CH—COOH > CH -CH -CO OH + H C1 Cl OH 17 — Organik kimyo 25 3. a-aminokislotalarga nitrit kislota ta’sir ettirilganda oksikislota hosil bo‘ladi:
CH2NH2-CO O H + H O N O -- — >CH OH—COOH+N,+H.O 2 +HC1 2 2 2 4. Aldegid va ketonlardan sianid kislota ta’sirida hosil bo‘lgan oksinitril birikmalaming gidrolizlanishi natijasida turli xil tuzilishga ega bo‘lgan oksikarbon kislotalar hosil bo‘ladi. Bu usul, asosan, sanoat usuli hisoblanadi:
q OH OH R - C - H + HCN -> R - C - C N - : ^ g >R - C H - C O O H H OH OH R—C = 0 + HCN -> R-C-CN— >R-C-COOH I I 3 | R' R' R' 5. Ketokislotalami qaytarish bilan oksikislotalar olinadi:
R -C -C O O H — > R—CHOH—COOH 6. Laktid va laktonlarni gidroliz qilish bilan oksikislotalar olinadi:
° / C H 3 0=C CH -+2-HOH > 2CH 3- C H - C O O H .C = 0 OH CH rV— 3 О sut kislota sut kislota laktidi H2C---- CH j \ ^ СН ,—CH2—CH2—COOH y-oksimoy kislota o ^ c \ 0 OH y-oksimoy kislota laktoni 258

FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI

Oksikarbon kislotalarning dastlabki vakillari suvda yaxshi eruvchan qovushoq yoki kristall moddalardir. Oksikarbon kislotalar o‘ziga mos keladiganto‘yingan yog‘ kislotalarga nisbatan kuchli kislotalardir. Oksikislotalar bifunksional moddalar (molekulasida ham gidroksil ham karboksil guruhi) bo‘lganligi sababli spirtlarga va kislotalarga xos barcha reaksiyalarga kirishadi. Barcha oksikarbon kislotalar spirtlar bilan reaksiyaga kirishib murakkab efirlar hosil qiladi, masalan: Oksikarbon kislotalar spirtlar kabi xlorangidridlar yoki kislota angidridlari ta’sirida ham quyidagicha murakkab efirlar hosil qiladi: Oksikarbon kislotalarning gidroksil guruhi oksidlanish natijasida aldegid yoki keto-kislotalar hosil bo‘ladi. Oksikarbon kislotalarga xlorlovchi moddalar ta’sir ettirilsa, reaksiya sharoitiga qarab ikki xil xlorli birikma hosil bo‘ladi. 1) past temperaturada:
CH 3-C H -C O O H + C 2H5OH CH3- C H - C - 0 C 2H5+H20 OH CH-CH-C00H+(CH3C0)20 -> CH-CH-COOH+CH3COOH OH OCOCH3 asetilsut kislota II R—CH—COOH+PCL-» R—CH —C—C1+POCL+HC1 OH OH 2) yuqori temperaturada: R—CH—С —OH+2PCL—>R—CH—С —C1+2POCL +2HC1 OH Cl 259 Oksikarbon kislotalaming o‘ziga xos reaksiyalaridan (xususiyatlaridan) biri shuki, ular bir xil sharoitda qizdirilganda molekulasidan osonlik bilan bir molekula suv ajralib chiqib, har xil moddalar hosil bo‘ladi. 1. a-oksikislotalar qizdirilganda osonlik bilan ikki molekula kislotadan ikki molekula suv ajralib chiqib, siklik murakkab efir hosil bo‘ladi:
P C H - C H - O H + HOOC _*C H ,- C H - 0- C +2H.O I I I / COOH H O - C H - C H , C-0 -CH-CH 3 laktid Siklik murakkab efirlar laklidlar deb ataladi. Ular gidrolizlanganda yana a-oksikislotalar hosil bo‘ladi. a-oksikislotalarning o‘ziga xos yana bir xususiyati ular suyultirilgan mineral (sulfat, xlorid) kislotalar ishtirokida qizdirilganda chumoli kislota bilan aldegid yoki ketonlarga parchalanadi, masalan:
P C H ,-C H -C O O H -» C H .- C - H + HCOOH 3 I 3 OH OH I C H ,-C H -C O O H -4 C H ,- C - C H , + HCOOH 3 I 3 II . 3 сн3 о 2. (3-oksikarbon kislotalar qizdirilganda bir molekula suv ajralib chiqib to'yinmagan karbon kislotalar hosil bo'ladi:
CH 2- C H 2-CO OH -> CH2=C H -C O O H + H20 q j_j akril kislota OH I CH 3- C H - C H - C O O H -> CH3- C H = C H - C 00 H + H 20 kroton kislota 260 3 . у va 5 oksikarbon kislotalar erkin holda qarorsiz boiib, laqat tuz holidagina ma’lumdir. y- oksikarbon kislotalar osonlik bilan qizdirilmasa ham sekin-asta o‘zidan suv ajralib besh yoki olti a'zoli siklik birikmalar — laktonlarni hosil qiladi: C H ,-C H , CH-CH, I I I I с н 2 с = о + h 2o о н он ^ o oksimoy kislotaning laktoni 1873- yilda ms kimyogari A.M.Zaysev y-butirolaktonni birinchi marta qahrabo kislota angidridini qaytarish yo‘li bilan hosil qilgan:
?н -с чп CH-CH 2 СН ,—C "' Nl CH;—C ''0 + H2 О ' \> Laktonlar siklik murakkab efirlardir. Ular kislotali muhitda barqaror boiib, ishqorlar ta’sirida lakton halqasi uziladi va oksikislota tuzlari hosil boiadi: CH2- C H 2 CH C =0 + KOH->CH,-CH 2- C H 2-CO OK \ y OH Shunday qilib, hosil boigan moddalarning xiliga qarab a, P yoki у oksikarbon kislotalami aniqlash mumkin. Oksikislotalarning suvli eritmasi to‘yingan kislotalarga nisbatan kuchli kislota xususiyatiga ega. Chunki oksikislotalardagi gidroksil guruh karboksil gum lining dissotsilanishini kuchaytiradi. Masalan, oksisirka kislotaningdissotsilanish konstantasi (PKa = 3,829) sirka kislotaning dissotsilanish konstantasi (PKa = 4,754) dan katta. Oksikislotalardan a-oksikislotalar eng kuchli kislota xususiyatiga ega boiib, gidroksil guruh karboksil guruhdan uzoqlashgan sari kislota xususiyati nisbatan kamayib boradi. 261 Glikol (oksisirka) kislota HO—CH.,—COOH oksikislotalarning eng oddiy vakili bo‘lib, birinchi marta etilenglikolni oksidlash yo‘li bilan hosil qilingan:
CH2O H -CH ,O H CH2O H-COOH + H,0 Glikol xom mevalarda ko'p bo'ladi va monoxlorsirka kislotadan sintez qilinadi:
CH2-COOH +_н°а > CH2-COOH Cl OH Glikol kislota 79—80 °C da suyuqlanadigan kristall modda, suvda yaxshi eriydi. Sut kislota yoki oksipropion kislota CH3—CH(OH)—COOH 1780- yilda nemis kimyogari K.E.Sheele sut kislotani birinchi marta qatiqdan ajratib olgan. Sut (a-oksipropion) kislotaning uch xil optik (ko'zgu) izomer formalari, ya’ni qutblanish tekisligini o'ngga buruvchi, chapga buruvchi va optik aktiv bo'lmagan rasemat formalari mavjud:
CH, CH, I I H -C -O H H O -C -H I I COOH COOH D (—)-sut kislota L(+)-sut kislota O'ngga buruvchi sut kislotani 1832- yilda nemis olimi Y.Libix muskul to'qimalaridan ajratib olgan va unga go'sht-sut kislota deb nom bergan. Chapga buruvchi sut kislota bakteriyalar yordamida achitish natijasida olinadi. Sut kislota qand, sut va xo'l mevalarning achishidan hosil bo'ladi:
C6H |2Ofi^ 2CH3-C H O H -C O O H glukoza ENG MUHIM VAKILLARI 262 Sut kislota sirka aldegidga vodorod sianid ta’sir ettirib suite/ qilinadi va bu bilan uning tuzilishi isbotlanadi:
P ?H СН,—C—H+HCN—>CH3—C—CN > CH -CH O H -COO l I H Sut kislota havodagi namni o‘ziga tortuvchi kristall modda. Quritilgan sut kislota 26 °C da suyuqlanadi. U to'qimachilik sanoatida, terini qayta ishlashda va tibbiyotda qo‘llaniladi. Olma (mono oksiqahrabo) kislota H O O C -C H 2-CH (O H )-CO O H . Bu kislota qahrabo kislotaning bitta vodorod atomini gidroksil guruhga almashgan hosilasidir:
CH,-COOH H O -CH -C O O H I I C H - C O O H CH2-C O O H qahrabo kislota olma kislota Olma kislota tabiatda olma va uzum sharbatlarida bo‘ladi. Akademik O.S.Sodiqov va uning shogirdlari g‘o‘za bargidan ko'p miqdorda olma va limon kislota ajratib olish usulini topdilar. Olma kislota uch xil izomer formada bo‘ladi, uning faol formalari 100 °C da, rasemat formasi 131 °C da suyuqlanadi:
COOH I H -C -O H I CH, I - COOH D(+)-olma kislota COOH I H O -C -H I CH, I COOH L(-)-olnia kislota Kashfiyot! Mashhur o'zbek kimyogari, akademik O.S.Sodiqov g‘o‘zaning bargida olma va limon kislotalari mavjudligini aniqlab, ularni ajratib olish usulini yaratdi. 263 Vino kislotalar C4H60 6. Bunday kislotalar qahrabo kislotaning ikki gidroksidli hosilasi H O O C-CH O H -CH O H -CO O H ning fazoda turlicha joylashishidan hosil boMadi. O'ngga buruvchi D-vino kislotaning ikkala assimetrik uglerod atomi o'ngga buradi. U kristall modda, 170 °C da suyuqlanadi, suvda yaxshi eriydi. Chapga buruvchi L- vino kislotaning assimetrik uglerod atomi chapga buradi. Vino kislotaning uchinchi izomeri uzum kislota optik faol bo'lmagan kristall modda, 206 °C da suyuqlanadi, o'ngga va chapga buruvchi vino kislotalaming teng miqdorda qo'shilishidan hosil bo'ladi. Vino kislotaning to'rtinchi izomeri — mezovino kislota kristall modda, 140 °C da suyuqlanadi. Vino kislota molekulasida bitta asimetrik markaz qutblangan nurni o'ngga, ikkinchisi esa chapga buradi va optik faol bo'lmagan izomer — mezovino kislota hosil qiladi:
COOH I H -C -O H I H O -C -H I COOH D-(+)-vino kislota COOH I H O -C -H I H -C -O H I COOH L(—)-vino kislota COOH I H -C -O H I H -C -O H I COOH mezovino kislota D(+)- vino kislotaning ishqorlar bilan hosil qilgan tuzlari tartratlcir deyiladi. Masalan, vino kislotaning kaliyli nordon tuzi:
H OOC-CH(OH )-CH (OH)-COOK vino kislotaning kaliy natriyli o'rta tuzi (signet tuzi) NaOOC—CH(OH)—CH(OH)—COOK Segnet tuzining mis bilan hosil qilgan kompleks birikmasi Feling reaktivi deb ataladi:
CuS04+2Na0H -> Na2S04+Cu(0H)2 264 «COONa COONa H COONa CHOH +си (0 Н ) , - щ ^ ^ н б сно ^ : 0 - C H CuC I ^ O - CH H I CHOH COOK COOK COOK Bu reaktiv organik birikmalardagi aldegid guruhlarni va shakar moddasini aniqlashda keng ishlatiladi. D-vino kislota va uning tuzlari oziq-ovqat, to'qimachilik sanoatida, tibbiyotda keng qo'llaniladi. Limon kislota quyidagi tuzilishga ega: Kristall modda. Suvsiz limon kislota 153 °C da suyuqlanadi va suvda yaxshi eriydi. Limon kislota tabiatda keng tarqalgan bo'lib, limon, malina va uzum sharbatlarida hamda g'o'za barglarida ko'p uchraydi. Limon kislota sanoatda shakami mikroblar yordamida bijg'itish yo'li bilan olinadi: Dixlorasetonga kaliy sianid va vodorod sianid ta’sir ettirib olinadi:
OH H O O C -C H ,-C -C H ,-C O O H COOH OH I C6H p0 6+3(0) -» H O O C -C H 2- C - C H - C O O II 1-211,0 COOH CH,CN C=0 + HCN CH,C1 KCN OH -> H O O C -C H ,-C -C H ,—COOH COOH 265 Limon kislota qandolatchilikda, to'qimachilik sanoatida gazlamalarni bo‘yashda va tibbiyotda qonni uzoq vaqt saqlash uchun ishlatiladi.
FENOLKARBON KISLOTALAR Benzol halqasida ham gidroksil, ham karboksil guruhlar saqlagan birikmalarga fenolkarbon kislotalar deyiladi. Ular tabiatda o‘simliklarda uchraydigan oshlovchi moddalar, lignin va glikozidlar tarkibini tashkil etadi. Ularning birinchi vakili tol bargidan olingani uchun (tol — lotincha — Salix) salitsil kislota deb nomlangan. COOH salitsil kislota Uni sanoatda natriy fenolyatga karbonat angidrid ta’sir ettirib hosil qilinadi:
OH H +CO, 130 °c COONa COOH Salitsil kislota kristall modda, 159 °C da suyuqlanadi, suvda yomon eriydi, qizdirilganda parchalanib fenol hosil qiladi:
OH COOH + CO, Salitsil kislota ham gidroksil ham karboksil guruhlar orqali efirlar hosil qiladi. Salitsil kislotaga asetil xlorid ta’sir ettirib asetilsalitsil kislota (aspirin) olinadi:
266 СООН о II +СН,-С-С1 -HCI II с-сн3 СООН isctilsalitsil kislota Fenolga salitsil kislota xlorangidridi ta’sir ettirib salitsil kislotaning fenol efiri (salol) olinadi: OH + Asetilsalitsil kislota haroratni (kasal isitmasini) pasaytiruvchi dori sifatida, salol esa ichakyo‘llarini dezinfeksiya qilislula tibbiyotda keng ishlatiladi. Salitsil kislota o‘zi har xil surkov doiilari tarkibida antiseptik sifatida teri kasalliklarida va oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda ishlatiladi. Choybargidagi, dub po‘stlog‘idagi oshlovchi moddalar tarkibida fenol karbon kislotalarning ikkinchi vakili gall kislota va lining dimetil efiri (siren kislota) uchraydi:
COOH COOl H 3co Bu kislota bir molekula suv bilan kristallashadi, 222 °C da suyuqlanadi, qizdirilganda parchalanib, pirogallol hosil bo‘ladi:
267 COOH gall kislota OH pirogallol ALDEGIDO- VA KETONOKISLOTALAR Molekulasida aldegid va karboksil guruh bo‘lgan organik birikmalar aldegidokislotalar, keton va karboksil guruh bo‘lgan birikmalar esa ketonokislotalar deb ataladi. Eng muhim aldegido va ketonokislotalarning fizik xossalari 16- jadvalda keltirilgan. 16-jadval Aldegido va ketonokislotalarning fizik xossalari Kislota Formulasi Suyuqlanish temperaturasi, ‘С Qaynash temperaturasi, °C PKa (25"Cda) Glioksil P H - C - C O O H suvsiz (98) - 2.301 Formilsirka p H - C - C H ,- C O O H sof holda olinmagan Pirouzum II C H ,- C - C O O H 13,5 165 2,495 Asetosirka 0 II C H ,- C - C H ,- C O O H - 1 00 da parchalanadi 2,582 Levulin /Р СН - C - (C H 2),-C O O H 37,3 216 2,619 Karbonil va karboksil guruhlarning bir-biriga nisbatan joylanishiga qarab a, (3, у va hakozo aldegido- hamda ketonokislotalar bo'lishi mumkin. Masalan: pirouzum kislota a- ketonokislota, asetosirkakislota, a-ketonokislota, levulin kislota esa y- ketonokislotadir. ? Glioksil kislota H—С aldegidokislotalaming eng oddiy vaXCOOH kili bo'lib, faqat gidrat (tarkibida bir molekula suv bo'lgan) holda olingan. 268 Glioksil kislota tabiatda xom mevalar tarkibida uchraydi: mevalar pishishi bilan u sekin-asta yo'qolib boradi. Laboratoriya sharoitida dixlor yoki dibromsirka kislotani suv bilan qaynatish orqali hosil qilinadi:
H O -C H -C O O H I OH Br—CH—COOH+2HOH — ЗЙ5 I Br 0 ^C - C 0 0 H + 2 H ,0 1 2 H Glioksil kislota etilenglikolni oksidlash, shuningdek, oksalat kislotani qaytarish yo'li bilan ham olinadi:
CH2- C H , _+h°220 > СН,—COOH— > H—C—COOH OH OH OH HOOC-COOH + H7 — > H -C -C O O H + H ,0 2 II 2 Glioksil kislota oddiy sharoitda shishasimon suyuqlik, suvda yaxshi eriydi. U aldegidlarga va kislotalarga xos reaksiyalarga kirishadi. Ishqor bilan qizdirilganda glikol va oksalat kislota tuzlariga aylanadi (Kannissaro reaksiyasi):
0 II COOK COOK 2 C-COO H + 3KOH -> I + I + 3H ,0 1 CH,OH COOK H Glioksil kislota a- aldegidokislotalarning birdan-bir vakilidir. // Pirouzum kislota (^-ketopropion kislota) Cl l3—C—COOH a-katonokislotalarning eng oddiy vakilidir. Bu kislota sirka kislota hidini eslatuvchi suyuqlik bo'lib, uzum kislotani quruq haydash (proliz) orqali olinadi:
269 н он I I Н О О С - С - С - С О О Н -со2, -н2о о н н СН ,=С—СООН 2 I он -> С Нз-^-СО О Н Uni asetilxloriddan ham olish mumkin:
P сн 3—c —Ci —r^f > c h - ^ - c n +:" £ >c h 3—(j:—cooh о о Pirouzum kislota sulfat kislota ishtirokida qizdirilganda yoki karboksilaza fermenti ta’sirida sirka aldegid bilan karbonat angidridga parchalanadi:
CH3-C-COOH -> CH3-C -H + CO, 3 11 3 II -2 О о Pirouzum kislota propion kislotaga qaraganda kuchli bo‘lib, karbonil va karboksil guruhlarga xos barcha reaksiyalarga kirishadi. U odam va hayvonlar organizmida uglevod hamda yog‘larning aerob oksidlanishi va bijg‘ishi natijasida oraliq mahsulot sifatida hosil bo‘lib modda almashinuvida ishtirok etadi. О// Asetosirka (yoki p- ketomoy) kislota CH3—С CH2COOH erkin holda qiyomga o'xshash suyuqlikdir. Asetosirka kislota boshqa (3- ketonokislotalar singari beqaror bo'lib, kuchsiz qizdirilganda parchalanib, karbonat angidrid ajralib chiqadi va aseton hosil bo'ladi: CH -C -C H,C O O H -» СНз-C J-C H j + CO, О О Bu reaksiya ichki molekular vodorod bogManish tufayli hosil bo‘lgan olti a’zoli sikl bilan boradi va dastlab aseton enol formada hosil bo‘ladi:
Q70 Asetosirka kislota beqaror modda bo'lganligi uchun amaliy ahamiyatga ega emas. Uning hosilalaridan eng ahamiyatlisi asetosirka efiridir:
О О ll ll CH3- C - C H 2- C - O C 2H5 Asetosirka efir. Asetosirka efir xushbo'y suyuqlik, 180 °C qaynaydi. Asetosirka efir murakkab efirlarning kondensatlanishini L.Klayzen kashf etgan bo‘lib u quyidagicha boradi. Dastlab etil asetat natriy alkogolat bilan birikadi:
P P / V CH3-C -O C 2H5 + C,H5ONa -> CH2—C—OC2H5<->CH2=C—О 0- C 2H5 So‘ngra hosil bo‘lgan reaksiya mahsuloti efirning ikkinchi molekulasi bilan reaksiyaga kirishadi, natijada ikki molekula spirt bilan natriy asetosirka efir ajaralib chiqadi:
(b~P _ P (O^-Na CH3— С + CH-C -> CH3- C - C H 2COOC2H 51 C,H 50 H \ >c,h, ' XOC,H, ( j ) _ C H So'ngra kislota ta’sir ettirilganda oksikroton kislota efiri (1) hosil bo'ladi, bu efir esa tezda asetosirka efirga (II) aylanadi:
9 Na он о | I н ->СН3- С - С Н - С - О С 2Н ,-^§->СН 3- С = С Н - С - О С 2 5 О ] eno! shakli С Н ,- С - С Н ,- С - О С ,Н II keton shakli Asetosirka efirt diketenga spirt ta’sir ettirib ham olinadi:
Asetosirka efirni yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, ikki xil ko‘rinishda ifodalash mumkin. Birinchi formulaga ko'ra asetosirka efir bir vaqtning o‘zida ham efir, ham to‘yinmagan spirtdir: ikkinchi formulaga ko‘ra esa ham efir, ham ketondir. Juda ko‘p tekshirishlar natijasida ma’lum bo‘ldiki, asetosirka efir bir-biriga o‘tib turadigan izomer (I va II) lar ekan. Bunday hodisa tautometriya deyiladi. Bir-biriga o‘tib turadigan bunday moddalar esa tautomerlar deyiladi. Keton guruhi moddalar bilan enollar o‘zaro tautomer bolsa bunday tautomeriya keto-enol tautomeriya deb ataladi. Bu tautomeriyaga asetosirka efiming izomer shakllari misol bo'la oladi. Ayrim tautomer moddalar masalan, asetosirka efirning ikkala izomeri ham toza holda ajratib olingan va mavjuddir. Asetosirka efirning petroley efirdagi eritmasini suyuq havo bilan sovitib, kristall holdagi asetosirka kislota efirining keton formasini olish mumkin. U brom bilan reaksiyaga kirishmaydi va FeCl3 ta’sirida rang bermaydi. Asetosirka efirni kvars idishlarda haydab uning enol formasini ajratib olish mumkin. U ishqorda erib bromni biriktiradi:
О Br О У/ I II CH 3- C = C H - C —OC-,H-+Br, —> СН ,—С—CH—С—OC..H-> 3 I L Ъ L 3 | | 2 5 ОН ОН Вг С Н 3- Н.+ Н Вг Вг bromasetosirka efir 272 Ammo bu ikkala tautomer beqaror — ular bir-biriga o'tib turadi. Muvozanatdagi aralashma 10% enol shakli va 90% keton shakli bo'lib, ularning nisbati har xil erituvchilarda turlicha bo‘ladi. Erituvchi qancha qutbli bo‘lsa keton forma shuncha ko'p bo'ladi. Masalan, asetosirka efirning suvdagi aralashmasida 0,4% enol va 99,6 % keton, geksandagi eritmasida 46,4% enol va 53,6% keton shakli muvozanatda bo'ladi. Asetosirka efir ikki tautomer formada uchragani uchun keton hamda enollarga xos bo'lgan kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. Masalan, u boshqa ketonlar kabi natriy bisulfitni va sianid kislotani biriktirib oladi, gidroksilamin, gidrozin bilan oson reaksiyaga kirishadi. U piridin ishtirokida galoid angidridlar bilan asillash reaksiyasiga kirisha oladi. ¥ ?" V CH,-C-OC,H,+HCN-^CH,-CH -CH, C- OC,H, 2 2 5 3 I 1 2D CN siangidrin V V ?M CH3—С—CH2—C—0C 2H5+NaHS03->CH,—(^—СИ,—C—OC2H5 SO,Na () CH3- C - 3 II ¥ ¥ c h 3- c - c h - c - o c 2h 5+nh2o h - t ^ c h , C pC ii, с' o c 2h 5 NOH () ¥ ¥ CH - C - C H 2—C—OC2H5+NH2—N H—C„HS- ,777 > о CH 3- C - C H ,- C - O C ,H s ^ H ,C - C - C H 2 +C2H,OH 3 || 2 2 5 3 И I 2 N—NH—C6HS N y = 0 N - C hH5 Vodorod ta’sirida asetosirka efir molekulasidagi karbonil guruh qaytarilib (3-oksimoy kislotaning etil efiri hosil bo'ladi: 18 — Organik kimyo 273 ( 11с—сн2-соос,н5+н2—^^->сн3—снон-сн-соос2н, Asetosirka efir enollarga xos bo‘lgan reaksiyalarga ham kirishadi. U piridin ishtirokida galoidangidridlar bilan asillash reaksiyasiga kirishadi. CH,-C=CH-COOC,H,+CH,-C-Cl— -^CH,-C=CH-COOC,H. j I Z D j -HCl I 2 :> ОН OCOCH3 Asetosirka efir fosfor (V)-xlorid ta’sirida xlorkroton kislotaning etil efirini hosil qiladi:
C H - C = C H - C O O C 2H5— ^ ^ C H - C = C H - C O O C ,H 5 OH -poa> Cl Natriy metali yoki natriy alkogolyat ta’sirida asetosirka efir molekulasidagi vodorodning natriyga almashinishi natijasida natriy asetosirka efir hosil bo‘ladi:
2CH —C=CH—С—ОС H +2Na -> 2CH —C=CH—C—OC,H.+H, 3 I II 2 5 3 1 Ц 2 5 2 OH OH ONa О Asetosirka efir ketonli va enolli tipda boradigan yuqoridagi reaksiyalardan tashqari (3- ketonokislotalarning barcha efirlariga xos bo‘lgan reaksiyalarga ham kirashadi: 1) ishqorlarning suyultirilgan eritmalari bilan qizdirilganda asetosirka efir gidrolizlanib, asetosirka kislotaga aylanadi. Bu kislotaning dikarboksillanishi natijasida aseton hosil bo‘ladi:
Г ' II ( ' Г ' P P L 4 Г \ Г U HiO+NaOH 4 3 C r l2 С U C 2H 5 -c2H,OH С Н ,- у- С Н 2-СООН — сот» CH 3- (^ - C H 3 о о Bu reaksiya asetosirka efirning ketonli parchalanishi deb yuritiladi. 2) asetosirka efir ishqorlarning konsentrlangan eritmalari bilan qizdirilganda kislotali parchalanish sodir bo‘ladi. Bunda murakkab efir guruhi gidrolizlanadi va karbonil guaih bilan markaziy metilen 274 guruh orasidagi bog' uzulib, ikki molekula sirka kislotaning natriyli tuzi hosil boMadi: Asetosirka efir asosida qilinadigan sinte/lar. Asetosirka efir asosida turli tuzilishga ega boMgan kislota va ketonlarni sintez qilish mumkin. Yuqorida ko'rib o'tilgan natriy asetosirka efirga galoidalkil ta’sir ettirilganda metall kislorod bilan bogMangan boMishiga qaramay, alkil kislorod bilan emas, balki uglerod bilan birikadi: Reaksiyaning bunday yo'nalishda borishi «reaksiya markazining ko'chishi», ya’ni natriy asetosirka efirda reaksiya marka/ining metallga birikkan kislorod atomidan metil guruh ning uglerodiga ko'chishi bilan tushuntiriladi. Yuqorida hosil qilingan monoalkilasetosirka efirning yana bir vodorodini natriy metaliga, so'ngra uni radikalga almashtirish mumkin, natijada asetosirka efirning ikkita vodorodi alkil radikaliga almashingan hosilasi hosil boMadi: dimetilasetosirka efir Asetosirka efirning bitta yoki ikkita vodorodi almashingan hosilalari ishqorlar ta’sirida keton yoki kislotalar hosil qilib parchalanadi:
O N a I CH ,-C=CH -CO O C,H ,+ CH ,I -> CH,-C- CH C O O Q H , 3 2 5 3 3 II I 2 5 О CH, monomctilasctosirku efir С Н з - С - С Н - С - О С Л - ^ о с н3 о С 11 i^ fU C H 3- C - C - C - O C ,H s -Nal 3 | ^ 2 3 CH, о 275 СНз С -С Н -С О О С 2Н5— - ™ * ™ н > CH3C O O N a+C H3-C H 2COONa О СН, С Н - С - С Н - С О О Н _> С Н - С - С Н - С Н + С О О СН, 3 II — 3 — 2 Asetosirka efir asosida turli tuzilishga ega bo‘lgan ikki asosli kislotalar, diketonlar, ketonokislotalar sintez qilish mumkin:
1 > CH3~(p= CH—C—0 C 2H3+C1—CH 2—C—OC2H ONa О О 5 -NaCl C H 3 - V _ ( r H _ C O O C 2H 5 +NaOH CH,-COONa о CH2-C O O C 2H5l ^ ~ - > CH,-COONa C H - C - C H - C O O H 11 1 > C H ,-C о CH,-COOH 02 n -CH2- C H 2-CO O H 2) 2CH3-( f:=cH-c-oc2H5+(f:H,-(j:H2- ONa О Cl Cl - NaCi NaOOC—(C H ,)-C O O N a V V C H ,- C - C H - C - O C ,H s m / / <"V adipin kislota tuzi (CH2)2 ' 2 CH3— CH—(j^—OC2H5 \ о о 276 CH 3- f - ( C H 2)4- C _ C H3

1.