O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

Nomlari va belgilari asosiy birliklar nomlaridan va belgilaridan
tashkil topgan SI ning hosilaviy birliklar namunalari.

Kattalik			Birlik
Nomi	O’lcham ligi	Nomi		Belgisi
Maydon	L^2	metrning kvadrati		m^2
hajm, sig’diruvchanlik	L3	metrning kubi		m ^3
Tezlik	LT^1	sekundiga metr		m/s
Tezlanish	LT^-2	metr taqsim sekundning kvadrati		m/s^2
Zichlik	LM	kilogramm taqsim metrning kubi		kg/m^3
To’lqin son	L^-1	metrning daraja-si minus bir		_-1 m

Solishtirma xajm	l'm'	metrning kubi taqsim kilogramm	m^3/kg
Elektr tokining zichligi	l^-2i	amper taqsim metrning kvadrati	A/m^2
Magnit maydonning kuchlanganligi	L^-1I	amper taqsim metr	A/m
Komponentning molyar konsentrasiyasi	L3N	mol taqsim metrning kubi	mol/m^3
Ravshanlik	l^-2j	kandela taqsim metrning kvadrati	cd/m^2

SI ning maxsus nomiga va belgilanishiga ega bo’lgan hosilaviy birliklari 3-jadvalda ko’rsatilgan.
SI ning elektr va magnit kattaliklarining birliklarini elektromagnit maydoni tenglamalarini rasionallashtirilgan shakliga muvofiq hosil qilish lozim. Bu tenglamalarga vakuumning magnit doimiyligi p₀ kiradi. Uni aniq qiymati 4л-10^-7 H/m yoki 12,566 370 614...-10^-7 H/m (aniq).
O’lchovlar va tarozilar XVII Bosh konferensiyasining - O’TBK (1983 y.) qarorlariga muvofiq uzunlik birligi - metrni yangi ta’rifi bo’yicha, tekis elektromagnit to’lqinlarining vakuumda tarqalish tezligini qiymati s₀ - 299792458 m/s (aniq) ga teng deb qabul qilingan.
Bu tenglamaga shuningdek qiymati 8,854187817 10^-12 F/m teng deb qabul qilingan vakuumning elektrik doimiyligi ham s₀ kiradi.
Elektr birliklari o’lchamlarining anikligini Djozefson effekti va Xoll kvant effekti asosida oshirish maqsadida O’lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti (O’TXK) tomonidan 1990 yil 1 yanvaridan boshlab Djozefson konstantasining shartli qiymati Kj_-90 q 4,83579-10¹⁴ Hz/V (aniq) [O’TXK 1 - tavsiyasi, 1988 y] va Klitsing konstantasini shartli qiymati R_k-90 q 25812,807 О (aniq) [O’TXK, 2- tavsiyasi, 1988 y] deb kiritildi.

2. 
   jadval.
   

SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bo’lgan hosilaviy birliklari

Kattalik			Birlik
Nomi	O’lcham ligi	Nomi		Belgisi	SI ning asosiy va hosilaviy birliklari orqali ifodalanishi
Y assi burchak	l	Radian		rad	m-m^-1ql
Fazoviy burchak	l	steradia n		sr	m^2-m^-2ql
Chastota	T^1	gers		Hz	s^-1
Kuch	LMT^-2	nyuton		N	m- kg-s^-2
Bosim	L^-1MT^2	paskal		Pa	m’^1- kg-s^-2
Energiya, ish, is-siqlik miqdori	L^2MT^2	djoul		J	m^2- kg-s^-2
Quvvat	l^2mt^3	vatt		W	m^2- kg-s^-3
Elektr zaryadi, elektr miqdori	TI	kulon		S	s-A
Elektr kuchlanish, elektr potensial, elektr potensiallar ayirmasi, elektr yurituvchi kuch	LMT I	volt		V	m^2- kg-s’^3-A^-1
Elektr sig’im	L^-2M^- -T4I^2	farad		F	m^-2-kg^-1s^4A^2
Elektr qarshilik	l^2m ^-T3I^2L^-2M^-T ^3i^-2	om		Q	m^2-kg-s^-3 A^2
Elektr o’tkazuvchanli k		simens		S	m^-2-kg’^1-s^3 A^-2

Magnit induksiyasinin g oqimi, magnit oqimi	lmt Г	veber	Wb	m^2-kg-s-2-A^-1
Magnit oqimining zichligi, magnit induksiyasi	MT-1	tesla	T	kg-s-2-A-^1
Induktivlik, o’zaro induktivlik	L^2MT^2r^2	genri	H	m^2-kg-s-^2-A^-2
Selsiy harorati	0	Selsiy gradusi	0S	К
Yorug’lik oqimi	J	lyumen	lm	cd-sr
Yoritilganlik	lj	lyuks	Ix	m ^-2-cd-sr
Radioaktiv manbadagi nuklidlarning aktivligi (radionuklidnin g aktivligi)	T^1	bekker el	Bq	s-^1
Ionlovchi nurlanishning yutilgan dozasi, kerma	l^2t^2	grey	^Gy	m^2s^-2
Ionlovchi nurlanishning ekvivalent dozasi, ionlovchi nurlanishning effektiv dozasi	l^2t^2	zivert	Sv	m^2s^-2
Katalizator aktivligi	nt‘	katal	kat	mol-s^-1

Izoh - O’TXK ning 1 va 2 tavsiyalari elektr yurituvchi kuch birligi volt va elektr qarshilik birligi - Om ta’rifi Xalqaro birliklar tizimida qayta ko’rib chiqilgan degan ma’noni bildirmaydi.
Izohlar:

1. 
   3-jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi - steradian kiritilgan.
   
2. 
   Xalqaro birliklar tizimini 1960 yili O’lchovlar va tarozilar XI Bosh konferensiyasida qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va qo’shimcha (radian va steradian). O’TBK radian va steradian birligini «qo’shimcha» deb tasnifladi, uning asosiy yoki hosilaviy ekanligi tug’risidagi masalani ochiq qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish maqsadida O’lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1-tavsiya) qo’shimcha SI birliklari sinfini o’lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb tushunishni qaror qildi, O’TBK hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda ularni qo’llash yoki qo’llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995 yil XX O’TBK (8-qaror) SI dan qo’shimcha birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda qo’llanish yoki qo’llanilmasligi mumkin bo’lgan (zaruriyatga ko’ra) radian va steradianni SI ning o’lchamsiz hosilaviy birliklari deb atashga qaror qildi.
   

5. 
   Birliklarni o’z birliklarini belgilash va yozish koidalari
   

SI ning o’nli karrali va ulushli birliklarining nomlari va belgilanishi 4-jadvalda keltirilgan ko’paytuvchi va old qo’shimchalar yordamida hosil qilinadi.

2. 
   jadval.
   

SI ning o’nli karrali va ulushli birliklarning nomlari va
belgilanishini hosil qilish uchun foydalaniladigan ko’paytuvchi va
old qo’shimchalar

O’nli ko’pay­tuvchi	Old qo’shim­cha	Old qo’shim­cha belgisi	O’nli ko’pay­tuvchi	Old qo’shim­cha	Old qo’shim­cha belgisi
10^24	iota	Y	10^-1	desi	d
10^21	zetta	Z	10^-2	santi	s
10^18	eksa	E	10^-3	milli	m
10^15	peta	R	10'6	mikro	g
10^12	tera	T	10’9	nano	n
109	g^ig^a	G	10^-12	piko	p
106	mega	M	10^-15	femto	f
103	kilo	k	10^-18	atto	a
10^2	gekto	h	10^-21	zepto	z
10^1	deka	da	10^-24	iokto	y

Birlikning nomiga yoki belgisiga ikki yoki undan ko’proq old ko’shimchalarni ketma-ket qo’shishga yo’l qo’yilmaydi. Masalan, birlik nomi mikromikrofarad o’rniga pikofarad yozilishi kerak.
Izohlar:

1. 
   Asosiy birlikning nomi - kilogramm “kilo” old qo’shimchasiga ega bo’lganligi sababli massani karrali va ulushli birliklarini hosil qilish uchun massaning ulushli birligi - gramm (0,001 kg) ishlatiladi va old qo’shimchalar “gramm” so’ziga qo’shilib yozilishi lozim, masalan, mikrokilogramm (gkg) o’rniga milligramm (mg).
   
2. 
   Massaning ulushli birligi - grammni old qo’shimchasiz ishlatish ruxsat etiladi (birlikning belgisi - g).
   

Old qo’shimcha yoki uning belgisi birlikning nomiga, yoki mos holda, belgisiga qo’shib yozilishi lozim.
Agar birlik birliklar ko’paytmasi yoki nisbati ko’rinishida tuzilgan bo’lsa, u holda old qo’shimchani yoki uning belgisini ko’paytma yoki nisbatga kiruvchi birinchi birlik nomiga yoki belgisiga ko’shib yozish lozim.
To’g’ri: Noto’g’ri:
kilopaskal-sekunda paskal-kilosekunda
taqsim metr (kPa-s/m). taqsim metr (Pa-ks/m).
• Asoslangan hollarda, bunday birliklar keng tarqalgan hollarda bandning birinchi qismiga muvofiq tuzilgan birliklarga o’tish qiyin bo’lsa, old qo’shimchani ko’paytmaning ikkinchi ko’paytuvchisiga yoki nisbatning maxrajida ishlatilishiga ruxsat etiladi, yani masalan: tonna-kilometr (t-km), volt taqsim santimetr (V/cm), amper taqsim millimetr kvadrat (A/mm²).
Darajaga ko’tarilgan birlikning karrali va ulushli birliklar nomi old qo’shimchani asosiy birlik nomiga qo’shib yozish bilan hosil kilinadi Masalan, yuza birligining karrali yoki ulushli birligini hosil qilish uchun old qo’shimchani asosiy birlik - metrga qo’shish kerak: kilometrning kvadrati, santimetrning kvadrati va h.k.
Darajaga ko’tarilgan birlik olingan karrali va ulushli birliklarining belgilarini shu daraja ko’rsatkichini mazkur birlikdan olingan karra yoki ulush belgisiga qo’shib tuzish lozim, shunda ko’rsatgich karrali (yoki ulushli) birlikning (old qo’shimcha bilan birga) darajaga ko’tarilganligini ifodalaydi.
Misollar

1. 
   5 km²=5(10³m)²=5-10⁶ m²
   
2. 
   250 cm³/s=250(10-²m)³/s=25010-⁶m³/s
   
3. 
   0,002 cm^-1=0,002(10^-2 m)^-1=0,002 100 m^-1=0,2 m^-1
   

Kattaliklar kiymatini yozish uchun birliklarni xarflar bilan yoki maxsus belgilar (...°, ...', ...") bilan belgilash lozim.
Birliklarning harfli belgilari to’g’ri shrift bilan bosilishi kerak. Birliklar belgilarida nuqta qisqartirish belgisi sifatida qo’yilmaydi.
Birliklarning belgilari kattaliklarning raqamli qiymatlaridan keyin shu satrda (boshqa satrga o’tkazmasdan) joylashtirilishi lozim. Agar birlik belgisi oldidagi sonli qiymat egri chiziqli kasr ko’rinishida bo’lsa, u qavsga olinishi kerak.



To’g’ri:
100 kW
80 %
20 °S
(1/60) s-

Noto’g’ri:
100kW
80%
20°S
l/60/s¹.
Sonning oxirgi raqami va birlikning belgisi orasida bir harfli ochiq joy qoldirish lozim.

To’g’ri:
20°.

yoki 5°45, yoki 54528,8'

yoki ±45'28.8': 5°45'28",8.

To’g’ri:
(100,0 ± 0,1) kg
50 g ± 1 g.

Noto’g’ri:
100,0 ±0,1 kg
50±1g.


Istesno hollarida satr ustiga ko’tarilib qo’yiladigan maxsus belgi va son o’rtasida ochiq joy qoldirilmaydi.
Noto’g’ri:
20 °.
Kattalikning sonli qiymatida o’nli kasr borligida birlikning belgisini hamma raqamlardan keyin joylashtirish lozim.
To’g’ri: Noto’g’ri:
423,06 m 423 m 0,6
5,758° yoki 5°45,48’ 5°758 yoki 5°45’,48 yoki
^0 oft co /t о
Kattaliklar qiymatlari chegaraviy og’ishlari bilan ko’rsatilganda sonli qiymatlari chegaraviy olishlari bilan qavs ichiga olinishi lozim va birlikning belgisi qavsdan keyin qo’yilishi lozim. Yoki birliklar belgisi kattalikning sonli kiymatidan keyin va uning chegaraviy og’ishidan keyin qo’yilishi lozim.
Birliklar belgisini jadvalning ustun sarlavhalarida va satr nomlarida (yonboshlarida) qo’llanilishiga yul qo’yiladi.
1-misol

Nominal sarf, m^3/h	Ko’rsatuvlarning, yuqori chegarasi, t^3	Rolikning oxirgi o’ng tomonidagi bo’linmasining qiymati, t^3, ko’pi bilan
40 va 60	100 000	0,002
100, 160, 250, 400, 600 va 1000	1 000 000	0,02
2500, 4000, 6000 va 10 000	10 000 000	0,2

3- misol
4

Ko’rsatkich nomi	Tortish q	yuvvatidagi qiymati, kW
	18	25	37
Tashqi o’lchamlari, mm: uzunlik Eni Balandligi Koliya, mm Oraliq, mm	3080 1430 2 190 1090 275	3500 1 685 2745 1 340 640	4090 2395 2770 1 823 345

Birliklar belgilarini formuladagi kattaliklarning belgilariga berilgan izoxlarda qo’llash ruxsat etiladi. Birliklar belgilarini kattaliklar o’rtasidagi yoki ularning son qiymatlari o’rtasidagi bog’lanishni ifodalovchi harflar shaklida keltirilgan formulalar bilan bir satrda joylashtirishga yo’l qo’yilmaydi.
To’g’ri. Noto’g’ri:
v q 3,6 s/t, v - 3,6 s/t km/h,
bu erda v — tezlik, km/h; bu erda
s - masofa, m; s - masofa, m,
t - vaqt, s. t - vaqt, s.
Ko’paytmaga kiruvchi birliklarning harfli belgilarini kupaytma
belgilaridek o’rta chizig’iga qo’yilgan nuqtalar bilan ajratish lozim. Bu maqsadda «x» belgisidan foydalanish mumkin emas.

To’g’ri:
N-m
A-m²
Pa-s
Noto’g’ri:
Nm
Am²
Pas
Ko’paytmaga kiruvchi birliklarning harfli belgilarini, agar bu anglashilmovchilikka olib kelmasa, ochiq joy qoldirib ajratishga yo’l qo’yiladi.
Birliklar nisbatining harfli belgilarida bo’lish belgisi sifatida faqat bitta qiya yoki gorizontal chiziq ishlatilishi lozim. Birliklar belgisining ko’paytmasi sifatida darajaga (musbat va manfiy) ko’tarilgan birliklar belgisini qo’llanilishi mumkin.
Nisbatga kiruvchi birlikning birontasiga manfiy daraja ko’rinishida belgi kiritilgan bo’lsa (masalan s-1, m-1, K-1, s-1) unda qiya yoki gorizontal chiziqni qo’llashga yo’l qo’yilmaydi.

To’g’ri:
W-mK
*-_t
Noto’g’ri:
W/m²/K
W
m ²
Qiya chiziq qo’llanilganda suratdagi va maxrajdagi birliklar belgilarini bir satrda joylashtirish lozim, maxrajdagi birliklar belgilarining ko’paytmasini qavs ichiga olish lozim.



Noto’g’ri:
m/
W/m-K.

To’g’ri:
m/s
W/(mK).


Ikki va undan ortiq birliklardan tashkil topgan hosilaviy birlik ko’rsatilganda birliklarning belgisini va nomlarini kombinasiyalash yoki bir birliklarning belgisini, boshqalarning nomlarini keltirishga yo’l qo’yilmaydi.


Noto’g’ri:
80 km/soat
80 km soatiga
To’g’ri:
80 km/h
80 kilometr soatiga
Maxsus belgilar birikmalarini ...°, ...', ...", % va °/_oo birliklarni harfli belgilari bilan birgalikda ishlatishga yo’l qo’yiladi, masalan, ...°/s.
A. 5 - jadval