O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus

7-Mavzu: Abu Nasr Forobiy o’rta asrning buyuk qomusiy olimi


Abu Nasr ibn Muhammad ibn Uzlug` Tarxon – Forobiy jahon madaniyatiga katta hissa qo`shgan Markaziy Osiyolik mashhur faylasuf. O‘rta Osiyoning ulug‘ mutafakkiri va qomusiy olimi Forobiy (Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug‘ Tarxon Forobiy, 873-950 yillar) Sirdaryo sohilidagi Farob (O‘tror) nomli shaharda turkiy qabilaga mansub harbiy xizmatchi oilasida tavallud topgan.
Forobiyning yoshligi arab xalifaligi poytaxti Bag‘dod shahrida kechdi. U bu yerdagi madaniy muhitdan nafas olib, olimlar bilan yaqindan tanishdi. Shuningdek, falsafa ilmidan saboq oldi. Forobiy Arastuning hamma asarlarini bitta ham qoldirmay o‘qib chiqdi. Natijada Forobiyda Arastuning g‘oyalarini yengillik bilan tushunib, uning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalari va o‘ylantirgan muammolari ko‘lamini his etish ko‘nikmalari paydo bo‘ldi. Aytishlaricha, Forobiy Arastuning «Jon haqida» deb nomlangan asariga o‘z qo‘li bilan: «Men bu asarni 200 marta o‘qidim», — deb yozib qo‘ygan ekan.
Manbalarda yozilishicha, Forobiy dastlab qozilik qilgan. Lekin keyinchalik haqiqatni izlab topish umidida davlat ishlari va qisman mudarrislik bilan mashg‘ul bo‘ladi. Bir kuni yaqin kishilaridan biri Forobiyga bir qancha kitobni omonatga topshirib ketadi. Bu kitoblarning ichida Arastuning bir qancha asarlari ham bor edi. Forobiy bo‘sh vaqtlarida ana shu asarlarni bir chekkadan o‘qishga kirishadi. Aynan ana shu mutolaa uning qozilikni tashlashiga sabab bo‘ladi. Bu tasodif Forobiyning taqdirida muhim o‘rin tutadi va u buyuk olimlik maqomiga yetishadi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, Forobiy Arastuning «Tabiiy uyg‘unlik» asarini 40 marta, «Ritorika» asarini 200 marta o‘qib chiqqan¹⁹.
Forobiyga Arastudan keyingi «Ikkinchi ustoz» deb nom berilgan. Chunki u xuddi Arastu kabi ilm olamining deyarli barcha jabhalariga oid qarashlarini muntazam ravishda bayon etib borgan. U buyuk shoir ham edi. Forobiy 950 yilda hayotdan ko‘z yumdi va Damashq shahrida dafn etildi.
“Muallim us-soniy” Forobiy ijodida Bag`dod davri. Forobiyning o`z ilmini oshirishdagi sayi xarakatlari. Forobiyning Damashqdagi faoliyati. Bo‘lajak faylasuf boshlang‘ich bilimni O‘trorda olgandan keyin o‘qishni Binkat, Samarqand va Buxoroda davom ettiradi. Keyinchalik u o‘z bilimlarini yanada chuqurlashtirish maqsadida Bog‘dodga yo‘l oladi. Olim, shuningdek, Eronning yirik shaharlari Ray, Hamadon, Isfahon va boshqa shaharlarida bo‘ldi. O‘sha vaqtda Bog‘dodda Yaqin va O‘rta Sharq mamalakatlaridan kelgan talaba hamda olimlar to‘planishgan edi. Forobiy bu yerda ko‘zga ko‘ringan olim-u fuzalolar bilan tanishdi, yunon falsafiy maktabi, turli fan sohalari namoyondalari bilan uchrashib, ulardan ilm sirlarini o‘rgandi.
Taniqli forobiyshunos akademik M.Xayrullaev o‘zining «Uyg‘onish davri va Sharq mutafakkiri» asarida Forobiy asarlari turli mamlakatlardagi mashhur shaharlar: Sankt-Peterburg, Moskva, Toshkent, Boku, Qozon, Qohira, Bayrut, Damashq, Istanbul, Berlin, London, Parij, Madrid, Nyu-York, Haydarobod, Isfaxon, Bombey, Tehron va boshqa ko‘plab shaharlarning katta kutubxonalarida, davlat va shaxsiy qo‘lyozma fondlarida saqlanib, e’zozlanib kelayotganligi haqida yozadi. Forobiyning sotsiologik, ijtimoiy-falsafiy, tabiiy-ilmiy, tarbiyaviy-tibbiy qarashlari, nazariy xulosalari keng qamrovli va rang-barang bo‘lib, mohiyat mazmuniga ko‘ra nafaqat o‘z zamonasi uchun, balki hozirgi davrda ham juda ahamiyatlidir.