O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

tebranishga iqtisodiy davr (sikl)lar deyiladi
. Ayrim iqtisodiy davrlar 
boshqalaridan o‗tish davrining davomiyligi va faolligi bilan farq qiladi. 
Shunga qaramasdan ularning barchasi bir xil bosqichlardan tashkil 
topadi. 
Iqtisodiy 
sikl, 
bir 
tomondan, 
iqtisodiyot 
rivojlanishidagi 
notekislikni aks ettiradi, ikkinchidan, bu iqtisodiy rivojlanishning sababi 
va natijasidir, iqtisodiyotning rivojlanishini belgilaydigan doimiy 
dinamik xarakteristikasi sifatida ko‗rib chiqishga imkon beradi. 
Iqtisodiy davrlar to‗rtta bosqichni o‗z ichiga oladi: «
cho‗qqi
‘, 
pasayish (resessiya),
p
asayishning quyi
nuqtasidagi turg‗unlik, 
k
o‗tarilish
bosqichi.
Birinchi bosqich iqtisodiy rivojlanishning eng yuqori darajasiga 
erishilgan bosqich bo‗lib, u «
cho‗kki
‘ deb yuritiladi. Bu iqtisodiyotda 
ish bilan to‗liq bandlik, ishlab chiqarish to‗la quvvatda ishlayotganligi, 
shuningdek, mahsulotlarning baho darajasining o‗sish holati kuzatiladi. 
Keyingi bosqich 
pasayish (resessiya)
bosqichidir. Bunda ishlab 
chiqarish va bandlik darajalari kamayadi, ammo bahoning o‗sish 
darajasi pasaymaydi. Bu bosqich faol va uzo davom esagina baxoning 
o‗sish darajasi sustlashishi mumkin. 
Pasayishning quyi
nuqtasida ishlab 
chiqarish va bandlik eng quyi darajaga tushadi va turg‗unlik davri 
boshlanadi.
Ko‗tarilish
bosqichida ishlab chiqarish va bandlik darajasi asta-
sekin oshib, ishlab chiqarish quvvatlaridan to‗liq foydalanish va to‗liq 
bandlik darajasiga erishiladi. 

---

33 
Iqtisodiy davrlar bir xil bosqichlarga ega bo‗lsada, ammo ular 
davomiyligi va faolligiga ko‗ra o‗zaro farq qilib turadi. Shuning uchun 
ham iqtisodchilar, bu jarayonlarni iqtisodiy davrlar deb emas, balki 
iqtisodiy tebranishlar deb atash to‗g‗ri bo‗ladi deb hisoblashadi. 
Iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi sifatida iqtisodchilar uch omilni 
ko‗rsatadi:
1)texnika va texnologiyalarda ro‗y beradigan o‗zgarishlar; 
2)siyosiy va tasodifiy vaziyatlar; 
3) monetar omillar. 
Barcha iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandlilik darajalarini yalpi 
talab va boshqacha aytganda yalpi xarajatlar miqdoriga bog‗liq, degan 
fikrni qo‗llab-quvvatlaydilar. Iqtisodiy tebranishlar sabablarini, ularga 
ta‘sir etuvchi omillarni o‗rganish, iqtisodiy tebranishlar amplitudasini 
qisqartirish barcha hukumatlar makroiqtisodiy siyosatining muhim 
maqsadlaridan biridir. 
Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy siklning 1380 dan ortiq 
turlari mavjudligi ta‘kidlanadi
1
. Quyidagi 19.1-jadvalda ularning 
ko‗pchilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan eng asosiy turlari 
ifodalangan.