O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi

1.2 Tashvishni o'rganish tarixi. Chet el olimlar talqinida.
Тashvish - bu zamonaviy psixologiyada xavotirlanish bilan alamshingan yoki toʻldirib keluvchi atama sifatida keladi. Xavotirlanish – bu noqulaylikni kutish bilan bogʻliq hissiy noqulaylikni boshdan kechirish, tahdidli xavfning oldindan sezilishi. Xavotirlanish hissiy holat va barqaror mulk, shaxsiyat yoki temperament xususiyati sifatida ajralib turadi. Jahon psixologik adabiyotlarda bu atama “qoʻrquv” va “tashvish” tushunchalarida qayd etilgan. Bundan tashqari, oxirgi tashxish ham butun hodisani ifodalash uchun ishlatiladi. “Xavotirlanish” - bu shaxsning hissiy holatini ifodalovchi tashvish hissi. Vaziyat sub’ektiv his - tuygʻular, tashvish, qorongʻu his-tuygʻular va fiziologik nuqtai nazaridanavtonom nerv tizimining faollashishi bilan tavsiflanadi. Bu holat stressli vaziyatga hissiy munosabat sifatida paydo boʻladi va vaqt oʻtishi bilan intensiv va dinamik ravishda vaziyat nuqtayi nazaridan yoki shaxsiy sigftlar bilan farq qilishi mumkin.
Jahon adabiyotlarida tashvish, xavotir va qoʻrquv muammolari bilan bir qator olimlar shugʻullanishgan boʻlib, F. Lersch, R.B.Kettel, Uilyam Mac Daugoll, G.A. Murray, B. Weiner, K. Dvek, A. Bandura, E. Desy, R. Rayan, Yu. Kul va boshqalar tashvish va xavotirlanish muammosini oʻrganishda yuqori natijalarga erishishgan. Tashvish boʻyicha olib borilgan tadqiqotlarni va ularga tegishli boʻlgan ishlar sarhisobi qaralganda ushbu mavzuga tegishli boʻlgan ilmiy maqola va ilmiy ishlar sezilarli darajada soʻnggi yillarda ortib borayotganini koʻrish mumkin, shunday qilib, 1920-yilda psixologik adabiyot va jurnallarda abstraktda faqat 3 ta maqola, keyingi 1960-yilda – 222 ta va 1995-yilda esa – 600 dan ortiq maqolalar yozilgan boʻlib hozirgi kunga kelib ushbu maqola va ishlanmalarning soni mingdan ziyod boʻlgan boʻlsa ajab emas .
Tashvish muammosiga boʻlgan qiziqish turli yoʻnalishdagi psixologlarning ishlarida aks ettirilgan. Ushbu ilmiy atamani ilk marotaba klassik psixoanaliz vakili - Z. Freyd fan olamiga olib kirgan. Bundan tashqari klassik psixoanaliz vakili V. Reich; individual psixologiya vakili - A. Adler; neopsixoanaliz maktabi vakili - K. Horney, G. Sullivan, E. Erikson; gumanitar va kognitiv psixologiya maktabi vakili - K. Rogers va J. R., D. Teylor, C. Spielberger, X. Eisenk, Kattel, K. Izard, N. Miller, A. Spens, Sirazon va boshqalar tashvishlarning eksperimental tadqiqotlari bilan shugʻullanishgan. Rus psixologiyasi vakillari orasida ushbu mavzuga oid bilimlari bilan katta hissa qoʻshgan olimlar - A. Prixojan, F. Berezin, Yu. Xanin, V. Stolin va boshqalar sanaladi. Ular shaxsiy tashvish va muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi oʻrtasidagi munosabatlarni tadqiq qildilar: H. Hekhausen (1980), D. McClelland (1957), D. Atkinson (1957), K. Devidson (1960), S. Sarazon (1972), D. Naycholls (1976), R. Waite (1960). Bugungi kunga qadar tashvishni na nazariy aniqlik, na motivatsiya fenomeniga qarashliligini oʻziga xosligi muammosiga xali yetarli ma’lumotlar olishdagi natijalarga erishishmagan.
Yuqoridagilarga olimlarning tashvishga oid bilimlaridan foydalangan holda, ularga asoslanib, quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: - xavotirlanish - bu odamning tashvishlanish tajribasiga boʻlgan moyilligi, -tashvish holati "men" sohasida yuzaga keladigan ziddiyat bilan muammoli vaziyat,
- ishonch bilan, tashvish aloqa motivatsiyasi, muvaffaqiyatga erishish uchun motivatsiya va h.k. kabi vazifalarni bajarishga kirishadigan yetakchi shaxsiy tuzilmalar oʻrnini egallaydi,
- har bir inson oʻzining optimal darajadagi tashvish va xavotirlanish darajasiga ega-bu “foydali tashvish” deb ataladi,
- tashvish - haddan tashqari yuqori darajadagi xatti-harakatlar va faoliyatning umumiy tartibsizligida namoyon boʻladigan notoʻgʻri reaksiya sifatida qaraladi
F. B. Berezin tashvish holati hissiy holat boʻlib, bir qator hissiy- emtsional holatlar kabi tabiiy ekanligini ta'kidladi, shunga qarab olim bir-biri bilan almashib, oʻsib rivojlanib boradigan tashvish holatining oltita darajasini aniqladi. Ushbu darajalar bizning tashvish holatini yanada yaqinroq tushuna bilish imkonini beradi, ular quyidagilar:
1. Birinchi daraja - signalning eng past intensivligi. Bu keskinlik, xushyorlik, noqulaylik hissi bilan ifodalanadi. Bu tuygʻu tahdid belgisi emas, balki signalning yanada aniq namoyon boʻlishining tezkor boshlanishi uchun signal sifatida xizmat qiladi. Ushbu signal darajasi eng katta adaptiv qiymatga ega.
2. Ikkinchi darajada - ichki taranglik hissi giperostezik reaksiyalarni oʻzgartiradi yoki ular unga qoʻshiladi. Ilgari neytral boʻlgan his-tuygʻular muhim ahamiyat kasb etadi va ular kuchaytirilganda - salbiy hissiy-tuygʻular yuzaga keladi(affekt).
3. Uchinchi daraja - bu tashvish. Bu noaniq tahdid, noaniq xavf hissi koʻrinishi tariqasida namoyon boʻladi.
4. Toʻrtinchi daraja - qoʻrquv. Bu xavotirning oshishi bilan yuzaga keladi va ob’ektiv ravishda namoyon boʻladi, noaniq xavfni aniqlash boshlanadi. Shu bilan birga, qoʻrquv bilan bogʻliq boʻlgan ob’ekt, albatta, tashvishning haqiqiy sababini, haqiqiy tahdidni aks ettirmaydi.
5. Beshinchi daraja - yaqinlashib kelayotgan falokatning muqarrarligi hissi, bu tashvishlanishning asta-sekin oʻsib borishi va qoʻrquv hissi bilan ifodalanadi. Shu bilan birga, bu tajriba his-tuygʻularning mazmuni bilan emas, balki tashvishning ortishi bilan bogʻliq. Bunday tajriba noaniq, ammo juda kuchli tashvishlarga olib kelishi mumkin.
6. Eng muhim daraja - bu xavotirli va qoʻrqinchli hayajon, bu vosita oqimi, vahima atrofdagilardan yordam izlash muhtojligi bilan ifodalanadi. Tashvish aniq yoshga xos xususiyatga ega. Har bir yosh davri uchun, barqaror taʻlim sifatida real tahdid yoki tashvish mavjudligidan qatʻi nazar, koʻpchilik bolalar uchun ortib borayotgan tashvishga sabab boʻladigan muayyan sohalar, haqiqat obʻektlari mavjud.
Tashvish insonning muloqot qilish qobiliyatiga ishonchsizligiga olib keladi, salbiy ijtimoiy maqom bilan bogʻliq va ziddiyatli munosabatlarni shakllantiradi. Bunda oʻsmirlarda doimo oʻzlariga va qarorlariga ishonchlari komil emas, ular doimo atrofdan muammoni kutishadi, hissiy jihatdan beqaror, shubhali, ishonchsiz boʻlib qolishadi. Ular bilan muloqot tanlangan, hissiy jihatdan notekis boʻlib qoladi va qoida tariqasida, eski qoʻshimchalar doirasi bilan chegaralanadi. Notanish odamlar bilan aloqa qilish qiyin, suhbatni boshlash qiyin, to'satdan savollarda chalkashlik va tormozlanish paydo bo'ladi.