O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta

]i Pг 1^ri
a b d e f g

0 'tirishlar—yerda yoki gimnastika jihozlarida o'tirish holatlari.
O'tirishning quyidagi turlari bor: o'tirish (79-a rasm), oyoqlarni
kerib o'tirish (79-6 rasm), burchakli o'tirish (79-d rasm), oyoq-
larni kerib burchakli o'tirish, bukilib o'tirish (79-e rasm), oyoqlarni
quchoqlab o'tirish (79-/ rasm), tovonlarda yoki o'ng tovonda
(79-g rasm) o'tirish, sonda o'tirish va boshq.







f s

79-rasm.



64

5 - 361

7: / / * Уf \\ \\ \ \ \ ^Ьa Engashishning quyidagi turlari bor: to'la engashish (87-a rasm), kerishib engashish (87-b rasm), yarimengashish (87-d rasm), pastga oldinga engashish (87-e rasm), orqaga engashib yerga yetish (87-/ rasm), oyoqlarni keng ochib engashish (87-g rasm), quchoqlab engashish (87-/2 rasm). йr. > a ^J 87-rasm. Muvozanat— shug'uUanuvchining bir oyoqda turgandagi, shuningdek, osilib yoki tayanib turgandagi gorizontal holati. Muvozanatning quyidagi turlari bor: o'ng oyoqda (88-яrasm), engashib muvozanat saqlash (88-b rasm), yonlama (88-d rasm), О \ /V'^^A) i J ] !' ! ! t a d e f g ^h -A- g (83-еrasm), o'ng oyoqni bukib orqaga uzatish (83-/rasm), o'ng oyoqni yon tomonga bukish, o'ng oyoqni bukib tizzani bir tomonga (o'ngga, chapga) uzatish (83-g rasm). Qo'llarning dastlabki holati: qo'llar belda, yelkada, bosh ortida, orqada, ko'krak oldida, chalishtirilgan (qaysi biri ustida ekani ko'rsatiladi) va h.k. Gavdaning bo'shliqdagi holati qanday bo'lmasin, qo'l va oyoqlarning harakati gavdaga nisbatan ta'riflanadi. 84-rasmda qo'llarning quyidagi harakatlari ko'rsatilgan: a—o'ng qo'lni pastga; b—o'ng qo'lni pastlatib yon tomonga; d— o'ng qo'lni yon tomonga; e, f— qo'l yuqoriga; f, g— qo'llar yuqoriga; d,i —qo'llar yonga; A—chap qo'lni yuqoriga; /—chap qo'lni yon tomonga; j—chap qo'lni pastdan yon tomonga; k— chap qo'lni pastga; a, qo'llar pastga. 85-rasmda oyoqlar holati ko'rsatilgan (yon tekislikda): a—ol­dinga uchiga; b—pastdan oldinga; d— oldinga; e—yuqoridan oldinga; f— orqalatib uchiga; g— pastdan orqaga; h,d—pastga. / \ o. \ VJ V л	i	n—e
'^1		1 N
' 1	I	1 4
/ 1
b I^11		i j 1
1 a	-	к

/ N

84-rasm.

I

У

/

I
У

d

85-rasm.

86-rasmda harakat yo'naUshlari ko'rsatilgan. Old yuzalikda: a—pastga; b—yuqoriga; d— ichkariga; e, f— tashqariga. Yon yuza­likda: a—oldinga; b—pastga; d— yuqoriga; e—oldinga; f, g— orqaga. Gorizontal yuzalikda: a—ichkariga; b—tashqariga: d— oldinga; e—orqaga; /-oldinga; g— orqaga.
Doira —qo'l, oyoq, boshni aylana bo'ylab harakatlantirish, shuningdek, oyoqlar (oyoq)ni jihozlar ustidan aylantirish.
Engashish —gavdaning bukishini bildiradigan atama.

Gorizontal yuzalikda
h /
^e\ \ \У^е
d b^a^b^d

Old yuzalikda Yon yuzalikda





=tfz
-0-

СУ
4

ortga — orqaga engashib (88-e rasm), frontal (88-/rasm), oyoqni ushlab (88-g rasm), shpagat holatida (88-A rasm) muvozanat saqlash.
Gimnastika jihozlarida bajariladigan mashqlarga nom berishda jihozning holati (uning yo'nalishi) va o'tadigan yo'li asosiy belgi bo'ladi.
Gimnastika tayoqchasi bilan bajariladigan mashqlardagi asosiy holatlar: tayoqcha pastda (89-яrasm), tayoqcha ko'krakda (89-6 rasm), tayoqcha oldindan yuqorida (89-d rasm), tayoqcha bosh ustida, bosh ortida, ko'kraklarda va h.k.
Tayoqcha bilan bajariladigan mashqlardagi nosimmetrik holatlarni mana bunday ifodalash mumkin: tayoqcha yelka oldida (89-e rasm), tayoqcha boshning yoki yelkaning o'ng tomonida (89-/rasm), tayoqcha bosh ortida va h.k.; tayoqcha bilan qo'l to'g'ri chiziq hosil qilib turmasa, unda holatlar bunday ataladi: o'ng qo'l yon tomonga, tayoqcha yuqoriga (89-g rasm). Tayoqchani ushlashning boshqa usullari qo'shimcha ko'rsatiladi. Masalan, tayoqchaning o'ng uchi ko'tarilib, yelka oldida yoki tayoqchaning o'ng uchi ko'tarilib, ko'krakda (89-h rasm).
a ^V | тЦi
9 f r II
Til! Ill
Jk а /V
a b . d ^e f Z h
89-rasm.
Arg'imchoq bilan bajariladigan mashqlardagi asosiy atamalar
Sakrash— turgan joyida yoki harakatlanib salgina sakrab qo'yish; qo'shaloq sakrash, ikki marta prujinasimon sakrash, birinchisi asosiy, ikkinchisi qo'shimcha (kichikroq ko'lamda).
Sirtmoqli sakrash(90-a rasm), o'ng oyoqdan chap oyoqqa sakrash (90-6 rasm).
Arg'imchoqni ikki aylantirib sakrash (bir sakrashda arg'im- choqni ikki marta aylantirish), oyoqni almashtirib sakrash (90-d rasm), arg'imchoq bilan sheriklari yordamida sakrashlar va h.k.

a





90-rasm.

3.5. Gimnastika jihozlarida bajariladigan mashqlarning atamalari
Tutish— gimnastika jihozida ushlash usuli. Tutishning quyidagi turlari bor: ustdan tutish, ostdan tutish, turlicha tutish, teskari tutish, chalishtirma tutish, keng tutish, tor tutish, jips tutish, chuqur tutish. Tutish so'zi qisqartirish qoidasiga binoan, odatda, tushirib qoldiriladi.
Osilish —gimnastika jihozida shug'ullanuvchining yelkalarini tutish nuqtasidan past bo'lgan holat. Osilishning quyidagi turlari bor:

• 
  oddiy osilishlar — bunda jihozni gavdaning qaysidir bir qismi bilan (ko'pincha, qo'l bilan) tutiladi;
  
• 
  aralash osilishlar — bunda gavdaning yana biron qismi (oyoq, oyoqlar va qo'llar)dan qo'shimcha tayanish uchun foydalaniladi.
  

Oddiy osilish: qo'llarni bukib osilish, bukilib osilish (91 -a rasm), kerishib osilish (91-6 rasm) va h.k.
Aralash osilish: cho'qqayib osilish (92-a rasm), turgan holatdan bukilib osilish (92-6 rasm), yotib osilish (92-d rasm), turib osilish (92-e rasm). Boshqa holatlar aniqlik kiritib bayon qilinadi. Masalan, bukilgan oyoqlarda osilish (92-/rasm).

£

91-rasm.


a



92-rasm.





Tayanish— shug'uUanuvchining yelkalari tayanch nuqtasidan yuqorida bo'lgan holat. Tayanishlar oddiy va aralash bo'ladi.
Oddiy tayanishlar: tayanish, bilaklarga tayanish, qo'llarga tayanish, bukilib yelkalarga tayanish (93-a rasm), orqadan tayanish (93-b rasm), burchakli tayanish (93-^/ rasm). Tayanishdagi o'z- o'zidan tushunarli holatlarda «burchak» so'zining o'zi kifoya qiladi. Masalan, (qo'shpoyalarda) orqaga siltanib ko'tarilish-oldinga siltanib burchak yoki o'ng oyoqni (o'ng tomondagi) poya ustidan o'tkazib burchak hosil qilish va h.k., oyoqlarni tashqariga kerib tayanish (93-e rasm) va h.k.

L

93-rasm.
Aralash tayanishlar: o'ng oyoqda cho'qqayib tayanib, chap oyoqni orqaga uzatish yoki orqaga uzatib uchini qo'yish (94-яrasm), bukilgan qo'llarga tayanib yotib, chap oyoqni orqaga uzatish (94-b rasm), oyoqlarni kerib turib tayanish (94-d rasm) va h.k.
O'tirish — jihozda o'tirgan holat. O'tirishning quyidagi turlari bor: qo'shpoyalarda oyoqlarni kerib o'tirish (94-e rasm), sonda o'tirish (94-/ rasm) va h.k.

&



94-rasm.

Jihozlarda bajariladigan mashqlarning boshlanishini quyidagi atamalar bilan ta'riflash qabul qilingan: sakrab, yugurib kelib, osilib turib, tayanib turib, qo'llarda tayanib turib va h.k. Ayrim

hollarda ixchamlashtirish maqsadida bevosita boshlang'ich harakatning (birinchi belgining) nomi aytiladi. Masalan, tebranib turish (yakkacho'pda) va gavdani rostlab ko'tarish—orqaga aylanish.
Ko'tarilish— osilib turishdan tayanishga yoki pastroq taya­nishdan yuqoriroq tayanishga o'tish (harakatni boshni oldinga qaratgan holda bajariladi). Ko'tarilishning quyidagi turlari bor: galma-gal kuchanib ko'tarilish (95-a rasm), kuchanib ko'tarilish (95-b rasm), bir oyoqni silkitib to'ntarilib ko'tarilish (95-d rasm), siltanib to'ntarilib ko'tarilish, kuchanib to'ntarilib ko'tarilish, o'ng, (chap) oyoqda ko'tarilish, har ikki oyoqda ko'tarilish (95-e rasm), gavdani rostlab ko'tarilish va h.k.

d
95-rasm.

b>


Pastga tashlanish— ko'tariUshga teskari harakat. Asta-sekin tashlanishni pastga tushish, deb aytish qabul qilingan.
Aylanish— gimnastning tayanishdan boshlanib, jihoz (yakka­cho'p, xoda.va h.k.) sport jihozi o'qi atrofida aylanma harakatlanishi. Aylanishning quyidagi turlari bor: oyoqlarni kerib tayanishdan oldinga (ortga) aylanish, tayanishdan oldinga yoki orqaga aylanish, katta aylanish.
Burilish— gavdaning vertikal o'q atrofida harakatlanishi. Burilishning quyidagi turlari bor: oldinga siltanib burilish, orqaga siltanib burilish, oyoqni yuqoriga ko'tarib burilish va h.k.
Oyoqni osmonga qilib turish— gimnast gavdasining biron qismiga tayanib, oyoqlarini yuqoriga uzatgan tik holat. Bunday turishning quyidagi turlari bor: yelkada, qo'llarda, bir qo'lda va h.k. Uni ijro etish usullari: kuchanib, siltanib, bukilib, kerishib va h.k.



Tebranish —aylanish o'qiga nisbatan erkin harakatlanish. Bajarish usullari: kuchanib, bukilib, sakrab. Bir necha bor siltanish tebranish deyiladi.
Yoysimon tebranish —tayanishdan yoysimon harakat qilib osilishga o'tish.
Uchish —bu shug'ullanuvchining jihoz (odatda, halqa) bilan birgalikda bir marta tebranma harakat qilishidir. Bir necha bor uchish, uchib turish deyiladi.
Qo'l orasidan aylanish— muayyan holatdan yelka bo'g'inini buraltirib, gavdaning gorizontal o'q atrofida aylanishi. Bunday aylanish yo'nalishiga qarab, oldinga va orqaga bo'ladi. Zarurat bo'lsa, mashqni qanday tebranish yordamida bajarilishi ko'rsatiladi.
Siltanish harakatlari (siltanishlar)ni belgilash uchun quyidagi atamalar ishlatiladi:
O'tkazish— oyoq (oyoqlar)ni jihoz tepasidan harakatlantirish.
Doira —oyoq (oyoqlar)ni yaxlit (ellipssimon) harakatlantirish. Doiraning quyidagi turlari bo'ladi: o'ng oyoqda doira, o'ng oyoqdan chapga — doira, chapdan orqaga doira, o'ngdan orqaga doira, burilib doira va h.k. Oyoqlarni bukmay jipslashtirib bajariladigan doira, ko'ndalang doira, kerishib doira va h.k.
Chalishtirish— oyoqlarni bir-birining o'rniga qarama-qarshi o'tkazish. Bunday o'tkazishning oddiysini (qaysidir oyoq qarama- qarshi tomonga o'tkazilgandan keyin bajariladigani) qisqa bo'lishi uchun «chalishtirish» deyiladi. Chalishtirishning turlarini esa kerakli aniqlik kiritib ataladi. Masalan, oyoqlarni bukib chalishtirish, teskari chalishtirish, burilib chalishtirish va h.k.
Kirish —jihoz yonida dastlabki holatda turgan gimnastning tayanch qo'li atrofida doira yasab burilib, dastaklarga tayanib qolishini ko'rsatuvchi atama. Bu mashq bir oyoqda doira yasab bajarilishi ham mumkin (qaysi oyoqda bajarilishi ko'rsatiladi).
O'tish— gimnastning jihozida (biron elementni bajarayotganda) qo'llarini ko'chirib tutib, o'ng yoki chap tomonga siljishi.
Chiqish— kirishga teskari harakat qilib (yog'och otning) boshqa qismiga o'tish.
Uchib о'tish— gimnastning qo'llarini qo'yib yuborib jihozning bir tomonidan ikkinchi tomoniga (burchakli, bukilib, oyoqlarni kerib va h.k.), shuningdek, bir jihozdan ikkinchisiga yoki qo'sh- poyaning bir yog'ochidan ikkinchisiga ko'chishi.
Sakrab qo 'nish— jihozda osilib yoki tayanib turgan holatdan yerga sakrab qo'nish. Sakrab qo'nishning quyidagi: oldinga tebranib,

orqaga tebranib, oldinga yoki orqaga siltanib burilib, yoysimon, aylanib, to'ntarilib, qo'llarning orasidan, salto va h.k. turlari mavjud. Shuningdek, (tayanib turishdan va qo'llarda turishdan) oyoqlarni bukib, oyoqlarni kerib sakrab tushish.
Sakrash —oyoqlarda depsingandan keyin erkin parvoz qilib ma'lum masofadan (balandligiga, uzunasiga) yoki to'siq (jihoz)dan o'tish.
Tayanib sakrash— qo'llarda qo'shimcha tayanib (turtki berib) bajariladi. Tayanib sakrashning quyidagi: oyoqlarni bukib sakrash, oyoqlarni kerib sakrash, yonlama sakrash, burchakli sakrash, to'ntarilib sakrash va h.k. turlari bor.
Silkinish —depsingandan keyin oyoqlarni orqaga siltash.
3.6.Akrobatik mashqlarning atamalari
Yumalash— tayanchga birin-ketin qo'l tekkizib gavdani aylantirish (bosh orqali to'ntarilmay). Yumalashning: oldinga yumalash, yonga yumalash, aylanma yumalash, orqaga bukilib (turgan holatdan) yumalash singari turlari bor.
G'ujanak bo'lish —gavdaning buklangan holati (tizzalar yelkalarga tortilgan, iliklarni tutgan qo'llarning tirsaklari biqinlarga yopishgan).G'ujanak bo'lishning yotib, o'tirib va cho'qqayib g'ujanak bo'lish, shuningdek, keng g'ujanak bo'lish turlari bor.
Umbaloq oshish —gavdaning awal tayanib, ketma-ket bosh orqali to'ntariladigan aylanma harakati. Umbaloq oshishning quyidagi: oldinga umbaloq oshish, qo'llarga tayanguncha uchish fazasi bo'lgan sakrab umbaloq oshish (96-a rasm), ucha turib umbaloq oshish, burilib boshqa tomonga qarab qoladigan umbaloq oshish, orqaga umbaloq oshib, tizzaga tayanib qolish (96-b rasm), egilib orqaga umbaloq oshish, kerishib bir yelka tomondan orqaga umbaloq oshish va h.k. turlari mavjud.
СYC
a ^
b
96-rasm.

To 'ntarilish— gavdaning bitta yoki ikkita fazasi bo'lgan to'liq, aylanib oladigan (qo'llarga tayanib, boshga tayanib yoki ham qo'llarga, ham boshga tayanib) aylanma harakati. To'ntarilishning quyidagi: yonga to'ntarilish, boshda turib to'ntarilish, to'ntarilib bir oyoqda tushish, sakrab to'ntarilish va shu singari turlari bor.

Orqaga to'ntarilish —gavdaning qo'llarga tayanib orqaga aylanadigan harakati. Qo'llarda, boshda turib qolishgacha aylanib bajariladigan va boshqa xillari ham bo'ladi.
Charxpalak —gavdaning uchish fazasisiz (qo'llarga tayanib) to'liq, to'ntarilib oladigan bir tekis aylanma harakati. Ikki oyoqdan boshlab, yana ikki oyoqqa tushib, shuningdek, bir oyoqdan boshlab va oyoqlarni almashib bajarilishi mumkin.
Rondat— orqaga burilib, har ikki oyoqqa tushadigan to'ntarilish.
Kurbet— qo'llarda turib orqaga sakrab oyoqlarda tushish.
Gavdaniyozib ко *tarish— bukilib (kuraklarda) qo'llarga tayanib yotgan holatdan oyoqlarga sakrab turish. Sakrab o'tirish, oyoqlarni kerib o'tirish, tizzalarida turish ham bo'ladi.
Gavdani yozib burilishda harakat gavdani yozib ko'tarilishdan boshlanib, to'liq orqaga burilib tayanib yotib qolinadi (360° ga burilish kerak bo'lsa, u alohida ko'rsatiladi).
Salto— gavdaning havoda erkin aylanishi. Saltoning quyidagi: oldinga salto, siltanib salto (97 -a, b, d, e rasm), orqaga salto, shuningdek, yarim burilib salto, burilib salto va h.k. turlari bor.
Shiddat bilan sakrash— siltanuvchi oyoqda sal-pal sakrab- sakrab qo'yadi. Bunda ikkinchi oyoq bukib oldinga uzatilgan, qo'llar yuqorida bo'ladi. Sakrashli akrobatikada bog'lovchi element sifatida qo'llaniladi.
«Ko'prik» — tayanch nuqtasiga orqa o'girib gavdaning maksimal darajada egib bukilgan, yoysimon holati. «Ko'prik»ning quyidagi