O‘zbekistOn Respublikasi Oliy

MADANIYAT TO‘G‘RISIDA ILMIY-NAZARIY qARAShLAR
Madaniyatshunoslik  madaniyatni  ilmiy  jihatdan  tushuntiradi,  uning 
umumtarixiy mazmuni va ma’nosini belgilab, ijtimoiy-tarixiy bilimlar tizimida 
tutgan o‘rni va mavqeini asoslaydi.
Madaniyat  hodisasini  tavsiflashda  juda  rang-barang  izohlarga  duch 
kelishimiz mumkin. Bular madaniyat:
—  inson tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy qadriyatlar yig‘in-
disi; 

---

28
madaniyatshunOslik asOslaRi
—  sun’iy, ya’ni ikkinchi tabiat; 
—  inson faoliyati majmui; 
—  faoliyat vositalari yig‘indisi; 
—  ijodiy faoliyat; 
—  ijodiy faoliyat mahsuli; 
—  umuman jamiyat; 
—  jamiyatning ma’naviy holati; 
—  jamiyatning ma’naviy hayoti; 
—  jamiyatning sifati; 
—  inson sifatlari; 
—  shartli belgilar tizimi yig‘indisi va boshqalar.
Bunday  rang-baranglikning  sababini  madaniyat  hodisasining  o‘ta 
serqirraligi, murakkabligi bilan tushuntirish mumkin. Biroq turli-tumanlik, 
hatto qarama-qarshi yo‘nalishlar bo‘lishiga qaramasdan, ularning barchasi 
madaniyatni ijtimoiy hodisa deb e’tirof etadi.
Bu murakkabliklar ma’lum ma’noda madaniyat to‘g‘risidagi tasavvurlarning 
kelib chiqishi bilan bog‘langan deyish mumkin. Avvalo shuni aytish kerakki, 
madaniyat tushunchasi hamma zamonlar uchun xos bo‘lgan umumtarixiy 
kategoriyalar  sirasiga  kiradi.  Insoniyat  tarixining  biron-bir  davri  yo‘qki, 
madaniyat  tushunchasi  unga  nisbatan  nazariy  va  amaliy  ahamiyat  kasb 
etmagan bo‘lsin.
Kishilar turli davrlarda har xil tarzda hayot kechirganlar. Moddiy hayot 
sharoitlari ta’sirida ijtimoiy tuzum, ularning ongi va hayot tarzi ham, binobarin, 
ularning o‘zlari ham o‘zgara borganlar, bu narsa madaniyatda ham o‘zining 
ifodasini topa borgan. Binobarin, har bir davr, har bir jamiyat nafaqat madaniy 
meros, an’analar bilan bog‘langan, shu bilan birga, o‘ziga xos mazmun va 
shaklga ega madaniyatni ham vujudga keltirgan. Shu ma’noda, madaniyat 
hamisha umuman emas, balki muayyan tarixiy qiyofada namoyon bo‘lgan.
Madaniyatlarning  rang-barangligi,  ular  o‘rtasidagi  murakkab  o‘zaro 
aloqadorlik  ana  shundan  kelib  chiqadi.  Modomiki,  «umuman  mada niyat 
mavjud  emas  ekan,  madaniyat  to‘g‘risida  umumiy  tasavvurlar,  umumiy 
tushunchalar qayerdan paydo bo‘ldi?» degan tabiiy savol tug‘ilishi mumkin.
Madaniyatshunoslik ilmida shunday tushunchalar shakllanganki, ularda 
qayerda va qachon paydo bo‘lishidan qat’iy nazar, har bir madaniyatga xos 
umumiy xususiyatlar aks etadi, ularsiz biror bir madaniyatning mavjud bo‘lishini 
tasavvur etib bo‘lmaydi. Shu bilan birga, madaniyat rivojlanishining har bir 
bosqichida bunday umumiylik alohidalik shaklida voqe bo‘ladi.
Inson madaniy mohiyat sifatida tashqi, tabiiy kuchlarga tobe bo‘lib bog‘lanib 
qolmasdan o‘zini holis, erkin his etishi zarur, buningsiz u shaxsiy fazilatlarini 
kamol toptira olmaydi. Tarixiy taraqqiyot ko‘rsa tadiki, kishilar ko‘p hollarda o‘z 
hayotiga dahldor muhim hodisalarni shaxsan o‘zlariga emas, balki faqat tashqi 

---

29