O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IqTISODIY MADANIYAT
|
Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi
1 A. Zohidov. Milliy mafkura: dastlabki saboqlar. //Muloqot, 1991, 12-son, 28-b. yig‘ilishida, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatning qo‘shma yig‘ilishida so‘zlagan nutqida qonunchilik hokimiyatini yanada takomillashtirish yuzasidan bildirgan fikrlari jamiyatimiz va fuqarolarimizning siyosiy-huquqiy madaniyatini yuksaltirishda nazariy-metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi 2 . IqTISODIY MADANIYAT Bozor munosabatlarini tarkib toptirish sharoitida iqtisodiy bilimlar, e’tiqodlar, fikrlash tarzi bilan faol ishlab chiqarish, iqtisodiy faoliyat o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik muhim omil hisoblanadi. Bu narsa iqtisodiy madaniyat tushunchasida o‘z ifodasini topadi. Iqtisodiy madaniyatning mazmuni va tarkibini yoritish iqtisod bilan madaniyat o‘rtasidagi munosabat masalasini qarab chiqishni taqozo etadi. Bu ijtimoiy hodisalar o‘rtasidagi aloqadorlik ikki yoqlama, ya’ni bir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga egadir. Bir qarashda milliy daromad bilan kishilarning ma’naviy qadriyatlari o‘rtasida bevosita aloqadorlik yo‘qday tuyuladi. Biroq madaniyatning ijtimoiy hayotda tutadigan o‘rni jihatidan fikr yuritadigan bo‘lsak, bu aloqadorlikni yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Madaniyat nafaqat hozirgi zamon kishilari va ijtimoiy tuzum tomonidan yaratilgan qadriyatlar va me’yorlar, balki shu bilan birga, uzoq vaqt davomida xalq tomonidan qo‘lga kiritilgan yutuqlar natijasi hamdir. Madaniyat o‘zigacha bo‘lgan qadriyatlardan bugun uchun foydali va kerakli bo‘lganlarini tanlab oladi, ularni jamiyatda yuz berayotgan mohiyatli o‘zgarishlar negizida yangilaydi, mazmunan boyitadi. Odatda, madaniyatni jamiyatning xotirasi, deb ataydilar. Buning ma’nosi shuki, madaniyat bugungi iqtisodiyot (xizmatchilar, ishchilar, iqtisodiy tuzilmalar, munosabatlar va shunga o‘xshashlar)ni mamlakat o‘tmishida qo‘lga kiritilgan taraqqiyot mezonlari bilan bog‘laydi, o‘tmish tajribalarini amaliy faoliyat tarkibiga olib kiradi. Chunonchi, madaniyat tizimida hunarmandlarning ilg‘or an’analari saqlab qolinadi, shuningdek, madaniyat orqali muayyan jamoalar, iqtisodiy jihatdan baquvvat ijtimoiy qatlamlar o‘rtasidagi barqaror munosabatlar, o‘zaro iqtisodiy hamkorlik, rasmiy qog‘ozlar va ko‘rsatmalarga nisbatan an’anaviy hurmat ruhidagi munosabatlar targ‘ib qilinadi. Ko‘rinadiki, madaniyatning iqtisodga, demakki, iqtisodiy madaniyatning jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlariga ko‘rsatadigan ta’siri juda rang- barang va sermazmundir. Afsuski, yaqin o‘tmishda kommu nistik mafkura 64 madaniyatshunOslik asOslaRi ta’sirida har ikkala ijtimoiy (ham iqtisod, ham madaniyat) tuzilma siyosatning qurboni bo‘ldi. Iqtisodiy madaniyatning moddiy asosi va mohiyatini ishlab chiqarish vositalariga ijtimoiy egalik belgilab berdi, shaxs manfaatlari jamoa manfaatiga butunlay bo‘ysundirildi, mehnatga haq to‘lashda boqimandalik mafkurasi asos qilib olindi, oqibatda, shaxsning iqtisodiy tashabbuskorligi barham topa boshladi. Bu esa erkin ijodiy tafakkur bilan iqtisodiy faoliyat o‘rtasidagi birlikka putur yetkazdi, rasmiy buyruqbozlik manfaatlari ustuvorlik qildi. Mustaqillik tufayli iqtisodiy madaniyatning mazmuni va mohiyatida tubdan o‘zgarish yuz berdi. I. A. Karimov yozgan ediki, «mulkchilik, ishlab chiqarish munosabatlari, ishlab chiqarish va iqtisodiy o‘sish omillari, boshqarishni bozor va rejali tartibga solish mexanizmlari, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy vazifasi va ijtimoiy yo‘naltirilgan faoliyat kabi boshqa tushunchalar umuman yangi mazmun kasb etmoqda» 1 . Milliy istiqlol jamiyat iqtisodiy madaniyatiga yangicha muhit baxsh etdi, uning mafkuraviy va siyosiy, g‘oyaviy va partiyaviy tazyiqlariga barham berdi, iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, qonun oldida barchaning bab-baravarligi, davlatning iqtisodiy sohada bosh islohotchi ekanligi, ijtimoiy muhofaza tamoyillari, yangi jamiyatga bosqichma-bosqich o‘tish mezonlari, jamiyat va shaxs, shaxs va davlat munosabatlari yangicha asosga qo‘yildi, bular esa iqtisodiy madaniyatning yangicha yo‘nalishlarini belgilab berdi. Ko‘rinadiki, o‘zbek jamiyatida yangicha iqtisodiy madaniyat tarkib topishi va rivojlanishi uchun real shart-sharoitlar yuzaga keldi. Biroq bu imkoniyatning voqelikka aylanishida sub’ektiv omillarning o‘ziga yarasha o‘rni borligi tabiiy bir hol. Buning uchun «kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning dunyoqarashini o‘zgartirish, har bir kishiga o‘z mehnatini sarflash sohasi va shakllarini mustaqil belgilash imkonini berish» 1 hamda ularni amalda qo‘llash qobiliyatlarini tarkib toptirish, uni o‘z faoliyati negiziga qo‘ya bilish malakalarini tarbiyalash talab qilinadi. Iqtisodni sog‘lomlashtirish faqat iqtisodiy madaniyatni sog‘lomlashtirish va rivoj toptirish yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Shu sababli siyosat va mafkuraning tazyiqiga, madaniyatdagi konservatizm tendensiyalariga, xizmatchilar ruhiyatidagi mutelik asoratlariga, hokimiyatga sajda qilishlik kayfiyati kabilarga barham berish, fuqarolik va, ayni vaqtda, xo‘jayinlik tuyg‘usini shakllantirish va mustahkamlash iqtisodiy madaniyatni sog‘lomlashtirishning negiziga aylandi. Nafaqat ma’naviy-axloqiy sohada, balki iqtisodiy faoliyatda 1 Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T.: «O‘zbekiston», 2000, 20, 43-b. |