O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

10.4. Yalpi mahsulotni ko’paytirish, uning tovarlilik darajasini
oshirish yo’llari 
 
Respublika aholisining aksariyat qishloq xo’jaligi mahsulotlarga bo’lgan ehtiyoji 
ham to’liq qondirilmayapti. Ularning ayrimlarini chetdan olib kelib, sotish orqali ham bu 
muammo to’liq yechilganicha yo’q. Bu asosan don, qand, shakar mahsulotlariga, katoshka 
va chorvachilik mahsulotlariga, ayniqsa, go’sht va sut mahsulotlariga tegishli. Shuning 
uchun barcha turdagi korxonalarda qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishni ko’paytirish 
eng dolzarb muammodir. U siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy ahamiyatga ega. Bu muhim 
muammoni hal etishning asosan ikki yo’li mavjud: 
Ekstensiv yo’l
. Ya’ni, ekin maydonlarini, chorva hayvonlari bosh sonini 
ko’paytirish hisobiga yalpi mahsulot hajmini ko’paytirish. Bu usulni adabiyotlarda, 
Amerika usuli, deb ham atashadi. Lekin uning rivojlantirilishi ayrim ishlab chiqarish 
resurslari, jumladan, yer va suv resurslari tabiatan cheklanganligi sababli to’liq 
ta’minlanmaydi. 
Bu usulda qishloq xo’jalik mahsulotlari hajmini ko’paytirish uchun moddiy mablag’ 
hamda mehnat sarflari asosan yangi yerlarni o’zlashtirib, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi 
muomalasiga kiritishga hamda chorva hayvonlari bosh sonini ko’paytirishga qaratiladi. 
Natijada o’simlikchilik va chorvachilik mah sulotlarining miqdori ko’paytiriladi. Shu bilan 
birga bu jarayonda yangi texnikalarni, ilg’or texnologiyalarni, zooveterinariya ishlarini ham 
amalga oshirish talab qilinadi. Demak, bu usul yordamida yalpi mahsulot hajmi ko’payishi, 
sifati yaxshilanishi ta’minlanadi. 

---

Intensiv yo’l
. Ya’ni, foydalanilayotgan yerlarning unumdorligini oshirish, 
fan-texnika, samarali texnologiyalarni joriy etish natijasida mavjud resurslardan oqilona 
foydalanish, 
ularning 
unumdorligini 
yuksaltirish, 
chorvachilikda 
zotexnologiya, 
veterinariya ishlarini rivojlantirish asosida hayvonlarning mahsuldorligini oshirish. Bu 
usulni adabiyotlarda, Prussiya yo’li, deb ham ataladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining 
hajmini ko’paytirish, sifatini yaxshilash asosan moddiy, mablag’ va mehnat sarflarini, fan 
yutuqlarini, yangi texnikalarni hamda ilg’or texnologiyalarni, hayvonlarning nasl va 
zotlarini, o’simlik navlarini yaxshilashga qaratish orqali, binobarin, qo’shimcha 
investitsiyalarni amalga oshirish hisobiga ta’minlanadi. 
Respublikada ekstensiv yo’l bilan qishloq xo’jalik mahsulotlarini ko’paytirish 
Farg’ona vodiysining aksariyat xo’jaliklarida, Xorazm viloyatida hamda eskidan don 
sug’oriladigan hududlarda ancha cheklangan. Lekin intensiv usuldan barcha viloyatlarda 
foydalanish imkoniyati mavjud. Buning uchun, avvalo, butun aholida vatanparvarlik ruhi 
rivojlanishiga erishish, o’z hayotimizning yuksalishini o’zimiz ta’minlashimiz kerak, degan 
tushuncha barchada mustahkam shakllanishi kerak. Vatanparvarlik, albatta, iqtisodiy 
tadbirkorlik bilan mustahkam, real bog’lanishi, chunonchi, tadbirkorlikni amalga oshirish 
uchun mablag’lar bo’lishi lozim. Ularni asosan ishlab topish zarur, yetishmagan qismini 
esa davlat va mahalliy byudjetlardan, qarzlar va boshqa manbalar hisobiga qoplash 
mumkin. Bu mablag’larni qishloq xo’jalik mahsulotlarini ko’paytirish, ularning sifatini 
ta’minlovchi quyidagi tadbirlarga sarflash maqsadga muvofiqdir: 
yangi yerlarni kompleks o’zlashtirishga; 
zotli, sermahsul chorva hayvonlarini yaratish, sotib olishga; 
yangi bog’lar, tokzorlar, ko’p yillik daraxtzorlarni barpo etishga; 
yangi irrigatsiya-melioratsiya tizimini barpo etish, mavjudlarining ishga 
yaroqliligini ta’minlash maqsadida ta’mirlashga; 
sermahsul o’simlik navlarini, chorva zotlarini yaratish maqsadida fan-texnikani 
rivojlantirishga; 
yangi texnikalarni, ilg’or texnologiyalarni ishlab chiqarishga izchil joriy etishga; 
ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalashtirish, kimyolashtirishni hamda 
elektrlashtirishni ta’minlashga; 
mavjud asosiy vositalarning ishga yaroqliligini ta’minlashga; 

---

o’simlikchilikning, chorvachilikning ishlab chiqarish vositalariga bo’lgan 
talabini imkoniyat darajasida ta’minlashga; 
ishchi-xizmatchilarning bilimini, malakasini yuksaltirish va moddiy hamda 
ma’naviy rag’batlantirishni real, ta’sirchan usullar orqali rivojlantirishga; 
ishlab 
chiqarishni 
liberallashtirish, 
erkinlashtirishga, 
islohotlarni 
chuqurlashtirishga; 
ishlab chiqarish, davr xarajatlarini, moliyaviy xarajatlarni imkoniyat doirasida 
kamaytirishga; 
soliqlar tizmini takomillashtirishga; 
ayrim qishloq xo’jalik mahsulotlarining baholarini erkinlashtirish va 
boshqalarga. 
Qishloq xo’jalik mahsulotlari sotish tizimini erkin bozor talablariga javob beradigan 
darajaga olib chiqish lozim. Buning uchun avvalo, qishloq xo’jalik korxonalarining o’zida 
marketing masalalari bilan muntazam shug’ullanadigan guruhlar yoki bo’limlarni tashkil 
etish, ularni erkin bozor ma’lumotlari bilan muntazam ta’minlash zarur.
Shuningdek, qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotib olish bilan shug’ullanuvchi barcha 
tashkilotlarning, korxonalarning faoliyatini rivojlantirish, ularning bo’limlarini ishlab 
chiqarishga yaqinlashtirish kerak. Shundagina ortiqcha xarajatlarga, nobudgarchilikka yo’l 
qo’yilmaydi: qishloq xo’jalik korxonalari tez ayniydigan mahsulotlarni 70-100 km. 
masofadagi zavodlarga tashib, vaqtdan yutkazmaydi, ortiqcha xarajatlar qilmaydi va 
mahsulot sifati yomonlashmaydi, mahsulotlarning ko’proq, tezroq, arzonroq sotilishi 
ta’minlanadi.
Bundan tashqari korxonalarning o’zlari ham yetishtirgan mahsulotlarini sotish bilan 
shug’ullanuvchi uyushmalar tashkil etishlari mumkin. Uyushmaga kiruvchilar uchun erkin, 
qulay sharoitlar yaratilishi lozim. Bunday uyushmalar mahsulotlarni sotishda erkin 
raqobatli bozor vujudga kelishida muhim o’rin tutadi. 
Natijada qishloq xo’jalik korxonalari mahsulotlarining haqini kelishilgan 
muddatlarda olish imkoniyatlariga ega bo’ladilar, ularni xo’jaliklar ishlab chiqarishga 
sarflashi natijasida yalpi va tovar mahsulotlarini ko’paytirishga erishadilar.