O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Wм
Wфи СФКт Bunda SFKm-tizimi bo’yicha suvdan foydalanish koeffitsiyenti. W-sug’oriladigan maydonga FI-foydali iste’mol qilingan suv m 3 Wm-manbadan olingan suvning hajmi. Mazkur formuladan foydalanib alohida olingan xo’jalikda ham suvdan foydalanish koeffitsiyenti topish mumkin. Bunda formulaning mahrajini manbadan olingan suvning o’rniga xo’jalikning chegarasiga yetib kelgan suvning hajmi yoziladi. Bevosita sug’oriladigan dalaning suvdan foydalanishi koeffitsiyenti esa (SFKd) quyidagi formuladan foydalanib aniqlashni tavsiya qilamiz. SFKd ФИКт W ФИ W * * Mazkur formuladan foydalanishning sababi shundaki bu yerda bir tomonidan butun sug’orish tizimining foydali ish koeffitsiyenti hisobiga olinsa, ikkinchi tomonidan manbadan sug’orish uchun olingan suvning hajmi to’liq hisobga olinadi, bular o’z navbatida sug’orish o’tkaziladigan dalaning suvdan foydalanish koeffitsiyentini to’liq ko’rsatadi. Suvdan foydalanish samaradorligini yanada to’laroq aniqlash uchun mazkur suvni sug’orish dalasiga yetkazib kelish xarajatlarini ham hisobga olish zarur, deb hisoblaymiz. Buning uchun esa sug’orish suvining tannarxini aniqlash birmuncha murakkab bo’lganligi uchun quyidagi etaplarga bo’lib aniqlashni tavsiya qilamiz. Suvni manbalarda tashkil qilish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni alohida hisobga olib manbada tashkil qilingan suvning tannarxini aniqlash kerak. Bunda 1 m 3 s.t Wм Mтх yoki 1 m 3 s.t bir m 3 suvning tannarxi so’m, tiyin. Mm.x-manbada tashkil qilingan suvning hajmi bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarning hajmi, so’mda Wm-manbada tashkil qilingan suvning hajmi m 3 . 2. Suvni xo’jaliklar chegarasigacha yetkazib berish bilan bog’liq xarajatlardan kelib chiqib suvning yetkazib berish tannarxini alohida hisoblash kerak. Bunda 1 m 3 s.ye Wе Ех ya’ni 1 m 3 s.ye-bir m 3 suvni xo’jaliklar chegarasigacha yetkazib berish tannarxi so’m tiyin. Yex-suvni xo’jaliklargacha yetkazib berish xarajatlari so’m tiyin. We-xo’jalik chegarasigacha yetkazib berilgan suvning hajmi, m 3 3. Xo’jaliklar ichida sug’orishni tashkil etish tannarxini ham hisobga olinishi kerak. Bunda 1 m 3 s.s.t. Wд Сх ya’ni bir m 3 sug’orish suvining tannarxi so’m tiyin. Sx-sug’orish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar so’m, tiyin. Har uchala turdagi xarajatlardan kelib chiqib aniqlangan suv tannarxlarini qo’shib tizim bo’yicha bir m 3 sug’orish suvining tannarxi aniqlanadi. Bunda 1 m 3 s.t.t 1 m 3 s.t. 1 m 3 s.s.t. Agarda mazkur formuladan foydalanib sug’orish tizimi bo’yicha bir m 3 suvning to’liq tannarxini aniqlay olsak, suv resurslarining iqtisodiy bahosini topish yo’lidagi birinchi qadamni qo’ygan bo’lamiz. Suvdan foydalanish samaradorligini aniqlash bo’yicha hal qilishni lozim bo’lgan navbatdagi masala har bir m 3 sarf qilingan suvning mahsulot berish imkonini aniqlashdir. Buni amalga oshirish uchun biz quyidagi uslublarni taklif qilamiz. 1) 1 m 3 s.s.. м Ямк Bunda 1 m 3 s.s. bir m 3 suvning samaradorligini yalpi mahsulot qiymati orqali, so’m. Yamq-yalpi mahsulot qiymati, so’m m-manbadan olingan suvning hajmi, m 3. 2) 1 m 3 s.s.d. Wм Яд Bunda1 m 3 s.s.d- m 3 suvning samaradorligini yalpi daromad orqali, so’m . Yad- yalpi daromad so’m. 3) 1 m 3 s.s.f. Wм Сф Bunda 1 m 3 s.s.f-bir m 3 suvning samaradorligi sof foyda hisobiga so’m. Sf-sof foyda. Yuqorida keltirilgan suvning foydalanish koeffitsiyenti, bir m 3 suvga sarflanadigan tashkiliy, transport xarajatlari va xo’jalikning o’zida sug’orish uchun qilinadigan xarajatlarni hamda har bir m 3 suvdan olinadigan samarani hisobga olib uning iqtisodiy bahosini quyidagicha aniqlashni taklif qilamiz. 1 m 3 s.i.b ЕКФо Фм Сх Хе Хт Bunda Xm suvni birlamchi manbada tashkil qilish bilan bog’liq bo’lgan davlat xarajatlari. Xe-suvning xarajatlar chegarasiga yetkazib berish uchun sarflanadigan davlat xarajatlari. Sx-xo’jalik hududida sug’orish bilan bog’liq bo’lgan ichki xo’jalik xarajatlari. Fm-suv xo’jalik tashkilotlari olishi mumkin bo’lgan me’yoriy foyda. Ye-asosiy fondlar qiymatiga proportsional ravishda olinishi zarur bo’lgan me’yoriy foyda. K-foyda sig’imini hisobga oluvchi koeffitsiyent. Fo-mahsulot birligiga to’g’ri keladigan asosiy va aylanma fondlarning qiymati. Hozirgi kunda har m 3 oqar suv uchun belgilangan 4,5 tiyinlik to’lov va yer ostidan olinadigan suvga 6 tiyinlik to’lov suv xo’jaligida sarflanadigan xarajatlardan kelib chiqib aniqlanmagan. Bu to’lovlar umumiy xarajatlarning 10 % ini ham tashkil etadi. Shuning uchun ham, bizning fikrimizcha sug’orishda foydalaniladigan suvning samaradorligini oshirishning eng asosiy omili sug’orish tizimini ekspluatatsiya qilish xarajatlaridan kelib chiqib xo’jaliklarga yetkazib berilgan suvni sotish masalasi hisoblanadi. Hozirgi kunda sug’orish suvi uchun sarflanadigan xarajatlar davlat byudjeti hisobiga amalga oshiriladi. Sug’orish suvining tekinligi iste’molchilardan suvni tejab-tergap va yuqorisamara bilan foydalanishlariga qiziqtirmaydi, natijada juda ko’p suvlar kanallarga shimilib yoki parlanib ketadi, xo’jalik hududiga yetib kelgan suvlar ham har doim samarali foydalanmaydi. Bizning fikrimizcha bozor iqtisodi qonuniyatlaridan kelib chiqib sug’orish suvini foydalanuvchilarga sotishni tashkil qilish kerak. Sug’orish suviga baho berishda tovar- resurs sifatida emas, balki xo’jaliklarning suv olish nuqtasigacha suvni yetkazib berish uchun davlat tomonidan sarflangan xarajatlardan kelib chiqib belgilash kerak. Bunda suvning uning qiymatidan emas, balki tannarxidan kelib chiqib belgilanishi kerak. Bunda suvning sotish bahosi uning tannarxidan baland bo’lishi kerak. Suvning bahosi bilan tannarxi o’rtasidagi farq suv xo’jaligi tizimidagi korxonaning foydasini tashkil qiladi. Bunday korxonalar me’yoriy faoliyati ko’rsatishi uchun rentabellik darajasini 25-30 % bo’lishi kerak. Sug’orish suviga baho belgilashda 2 stavkali tarifdan foydalanishimiz mumkin. 1 stavka manbadan olingan va xo’jalik hududiga yetkazib berilgan har bir m 3 suvga haq to’lash. 2 stavka har bir gektar sug’oriladigan yerga qat’iy baho o’rnatilishi kerak. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|