O’zbekisтon respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi
Eritmalar yordamida sterillash
Yüklə 390,77 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Turg‘unlashtiruvchilar (stabilizatorlar) qo‘shib tayyorlanadigan in’eksion eritmalar .
- Xlorid kislotasi va natriy xlorid bilan turg‘unlatirish.
- Natriy xlorid bilan turg‘unlashtirish.
- Natriy ishqori va natriy gidrokarbonat bilan turg‘unlashtirish.
- Antioksidantlar bilan turg‘unlashtirish.
- Biofarmatsiya – texnologiyaning nazariy asosi.
- Dorilarning biosamaradorligiga ta’sir etadigan omillar
- Uchinchi bosqichda
- Dorilarning biosamaradorligini aniqlash usullari. Terapevtik ekvivalentlik. Farmakokinetika.
- Foydalaniladigan adabiyotlar
- Qo‘shimcha adabiyotlar .
|
Eritmalar yordamida sterillash. Bunda vodorod peroksidi va kislota-asoslar ishlatiladi. Bu sterillashning samaradorligi faol ta’sir etuvchi moddaning eritma tarkibidagi konsentratsiyasi, sterillash vaqti va sterillovchi eritma haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Vodorod peroksidining 6% li eritmasi yordamida sterillashda eritmaning harorati 18oC dan kam bo‘lmasligi, sterillash vaqti esa 6 soatni tashkil etishi lozim. Harorat 50oC bo‘lganda esa, sterillash vaqti 3 soatni tashkil etadi.
Boshqa turdagi sterillovchi vositalar ob’ektning butunligini saqlab qolgan holda tanlanishi mumkin. Lekin bu ob’ekning MTH da o‘z aksini topgan bo‘lishi kerak. Eritmalar yordamida kimyoviy sterillash, emal qismi emirilmagan, butun va mustahkam, shisha va plastmassa idishlarda, ob’ektni eritma butunligicha ko‘mib turgan holda, belgilangan sterilizatsiyalash vaqt oralig‘ida olib boriladi. Sterilizatsiya jarayoni tugagandan so‘ng, ob’ekt tozalangan suv bilan aseptik sharoitda yuviladi. Bu usul bo‘yicha polimer materiallar, rezina, shisha va korroziyaga chidamli bo‘lgan metall idishlarni sterilizatsiya qilish tavsiya etiladi. Usulning samaradorligi kimyoviy va fizik usullar bo‘yicha, sterilizatsiyalovchi eritmaning boshlang‘ich va sterilizatsiyadan keyingi holatidagi faol moddaning miqdoriga, sheningdek eritmaning ish vaqtidagi haroratiga qarab belgilanadi.
Alkaloidlar va yana bir qator organik asoslarning tuzlaridan eritmalar tayyorlashda asosan ularning turg‘unligini aynan xlorid kislotasi yordamida ta’minlash talab qilinadi. Alkaloid tuzlarining suvli eritmalarida hosil bo‘lgan kuchsiz asos va kuchli kislota alkaloid tuzlarini gidrolizga uchrashini ta’minlaydigan kuchsiz nordon reaksiya jarayonini sodir qiladi. Xlorid kislotasi va natriy xlorid bilan turg‘unlatirish. Glyukozaning 5, 10, 25 va 40% li in’eksion eritmalari (mos ravishda 10, 20, 25 va 50 ml xlorid kislotasi). Glyukoza eritmalari saqlanish davomida noturg‘un bo‘lib, uning turg‘unligiga asosan muhit pHi ta’sir ko‘rsatadi. pH 1,0 – 3,0 bo‘lganda geterotsiklik aldegid – oksimetilfurfurol hosil bo‘ladi. U eritmani sariq rangga bo‘yaydi. pH 3,0 – 5,0 bo‘lganda bu jarayon ancha sekinlashadi pH 5,0 dan ortganda glyukoza zanjirining parchalanishi va organik kislotalarning hosil bo‘lishi yanada qiyinlashadi. Shuningdek bu zanjirning parchalanishiga og‘ir metall qoldiqlari ham ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun glyukoza eritmalari tayyorlanishida ular oldindan faollashgan ko‘mir bilan (og‘ir metall qoldiqlari va rangli mahsulotlardan holi bo‘lish uchun) qayta ishlanadi va xlorid kislotasi bilan muhit pH i 3,0 – 4,0 ga keltiriladi. Natriy xlorid bilan turg‘unlashtirish. Tibbiyot jelatinasining 10% li in’eksion eritmasi pH 6,0 – 7,2 (Solutio Gelatinae medicinalis 10% pro injectionibus 10-25 ml) aynan natriy xlorid eritmasi bilan turg‘unlashtiriladi. Bu eritma reaktorlarda tayyorlanadi. Dastlab jelatina bo‘ktirilib, keyin suyultiriladi. 1 mol/l li natriy oksigidrat yordamida bromtimol ko‘ki ishtirokida neytrallanadi. Eritma sovutilgandan so‘ng unga nisbatan 3% miqdorda faollashtirilgan ko‘mir va ezilgan tuxum oqsili bilan chayqatiladi. Tozalangan eritma 1050C haroratgacha 15 daqiqa davomida qizdiriladi va tayyor mahsulotni 0,5% miqdorida natriy xlorid qo‘shiladi. Issiq 600C haroratli eritma plastinkali filtr orqali filtrlanib, ampulalarga quyiladi. So‘ngra 1000C haroratda 20 daqiqa davomida bug‘ oqimida, keyin tezlik bilan harorat 1200C haroratgacha ko‘tarilib 5 daqiqa davomida sterillanadi. Natriy xlorid jelatinani ivib qolishini va past haroratda ivib qolgan jelatinani erishini osonlashtiradi. Eritma to‘g‘ri tayyorlanganda u tiniq yoki bir oz rangli bo‘ladi. Massaning suyuqlanishi harorati 230C haroratdan past. Eritma nisbatan qovushqoq (qovushqoqlik daradasi 32-330S haroratda 6 sP). Eritma apirogen bo‘lishi kerak.
Yuqorida keltirilgan eritmalarning barchasi o‘tuvchi bug‘da, 1000C haroratda 30 daqiqa davomida sterillanadi. Antioksidantlar bilan turg‘unlashtirish. Oksidlanshi jarayoni (o‘z-o‘zidan oksidlanish) in’eksion eritmalarda atmosferada kislorod ta’sirida yuzaga keladi. Buning natijasida eritmaning rangini o‘zgarishi, cho‘kma hosil bo‘lishi yoki boshqa xodisalar kuzatiladi. O‘z-o‘zidan oksidlanish jarayoniga uchraydigan moddalarga tarkibida harakatlanuvchan vodorod atomini saqlagan moddalar kiradi. Yorug‘lik harorat va boshqa ta’sirlar yordamida, vodorod atomining harakatlanuvchanligi yanada ortadi va modda molekulasidan radikalning erkin holatda ajralishi kuzatiladi. Biofarmatsiya – texnologiyaning nazariy asosi. Dorilarning biosamaradorligi va terapevtik ekvivalentligi. Reja:
Biofarmatsiya – texnologiyaning nazariy asosi. Dorilarning biosamaradorligi va terapevtik ekvivalentligi. Absolyut va nisbiy biosamaradorlikning aniqlash mohiyati. Farmatsevtik omillar. Biologik faollikni aniqlash usullari. «Biofarmatsiya» - texnologiyaning nazariy asosi bo’lib, birinchi marta farmatsiyada XX asrning 60-yillaridan qo’llanila boshlandi. Adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda, biofarmatsiya atamasini birinchi marta 1961 yilda AQSH olimlari Levi va Vagnerlar ishlatishgan. Bu atamaning aniq va to’lik ifodasi 1972 yilda Amerika farmatsevtika assotsiatsiyasining ilmiy farmatsevtika Akademiyasi tomonidan keltiriladi. Bunga binoan biofarmatsiyaning asosiy vazifasi dorilarning odamda va hayvonlarning biologik faolligiga ta’sir ko’rsatadigan omillarni o’rganish va shunga binoan ularning terapevtik unumdorligini oshirish va qo’shimcha ta’sirini kamaytirishdir. Qadim zamonlarda dorilarning terapevtik unumdorligiga ta’sir etuvchi ayrim omillar ma’lum bo’lgan. Jumladan, Gippokrat (eramizdan oldingi 460-370 yillar) dorilarning faolligi uning turiga va tayyorlash jarayoniga boglikligini , Galen (130-200 yillar) va Ibn Sino (980-1037-yillar) esa maydalik darajasiga xam boglikligini amaliyotda isbotlaganlar. Demak, bundan 3-5 ming yillar ilgariyoq biofarmatsiya omillari o’rganila boshlangan. Ibn Sino bu omillarga asoslanib, dori haqida uz bilimlarining nazariy asoslarini va atamalarini yaratdi. U odamning mijozi va dorilarning xususiyatlariga qarab, ularning terapevtik unumdorligini oldindan aytib bera olgan. Ibn Sino dorilar ikki qismdan tashkil topgan, deb hisoblagan. 1-ta’sir etuvchi, 2-yordamchi moddalar. Yordamchi moddalar sifatida to’ldiruvchi, boglovchi, yumshatuvchi, qovushqoqlikni oshiruvchi, turgunlashtiruvchi moddalar, noxush hidini va mazani yaxshilovchi, ta’sirni uzaytiruvchi, qoplovchi kabilardan foydalangan. Ko’pincha u bu maqsadda asalni ishlatgan. Chunki u asalni «xamma dorilarning toji», deb atagan. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, «biofarmatsiya» tushunchasiga amerikalik olimlar Levi va Vagner emas, vatandoshimiz Ibn Sino asos solgan. «Biofarmatsiya» atamasini yuqorida nomlari qayd etilgan olimlar qo’llaganligi tufayligina ularni biofarmatsiya asoschisi deb qarash noo’rin hisoblanadi. Dori turi tanaga tushganda murakkab jarayonlarga duch keladi, so’ngra o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bu jarayonning quyidagi soddalashtirilgan bosqichlarini keltirish mumkin:
Dori turi. Dorining biosuyuqlikda, qon yoki to’qimalarda parchalanishi. Dorilarning me’da -ichak, buyrak, o’pka, ter bezlari orqali ajralishi. Birinchi bosqichga qabul qilingan dori turidan biofaol moddaning ajralib chiqishi va uning kerakli a’zoga borib so’rilishigacha bo’lgan jarayonlar kiradi. Ikkinchi bosqichda biosuyuqlikka o’tgan dori diffuziya qonuniga binoan so’riladi. Diffuziya kinetikasiga farmatsevtik omillar ta’sir ko’rsatadi. Jumladan, sirt faolligi, texnologik jarayon, dori turining suyuqlikda erishi va parchalanishi. Diffuziya kinetikasiga to’qima membranasining xususiyati va holati, to’qimaning ferment faolligi kiradi. Dorilarning so’rilishi bemorning yoshi, jinsi, tana holatiga bog’liq bo’ladi. Uchinchi bosqichda fiziologik omillar asosiy o’rin tutadi, ya’ni dorilar yoki uning metabolitlari tanada (qonda, to’qimalarda) taqsimlanadi. To’rtinchi bosqichda dorilarning tanadagi harakatida asosiy bioximik omillar kuzatiladi. Bunda dorilar yoki metabolitlarining biosuyuqlikdagi harakati va ajralib chiqishi sodir bo’ladi. Dorilarning tanaga so’rilish tezligiga farmatsevtik omillar katta ta’sir ko’rsatadi. Bu omillarga dorilarning kimyoviy va fizik holati, yordamchi moddalar, dori turi va uni qabul qilish yo’llari va farmakotexnologik jarayonlarning ta’siri kiradi. Yuqorida keltirilgan omillarni mujassam holda o’rganish dorilarning tanaga kiritilishi, uning harakati va ta’sir qilishi biofarmatsiyaning asosi hisoblanadi. Bu keltirilgan tasvirimiz umumiy deb qabul qilinishi lozim. Chunki,biofarmatsiyaga boshqa omillar xam ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun dori va ularning faolligi o’rtasidagi munosabatni biofarmatsiya bilan farmakokinetikaga birgalikda qaralgandagina aniqlash mumkin. Farmakokinetikani aniqlash texnologlarga maqsadga muvofiq dori turini yaratishga yordam beradi. Keyingi yillarda biofarmatsiya juda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda, chunki barcha farmatsevtika institutlari va korxonalarining asosiy ishi shu sohani o’z ichiga qamrab oladi. Bu soxada prof. I.S.Ajgixin, prof. A.I.Tensova va boshqalar yetakchi olimlar hisoblanadilar. Dorilarning so’rilish tezligi va terapevtik unumdorligiga ta’sir ko’rsatadigan asosiy omillar quyidagilar. Har qanday dori moddaning asosi uning kimyoviy tuzilishi hisoblanadi. Bunga shu dori moddadan dori turi tayyorlash uchun qo’llaniladigan texnologik omillar, moddaning kristalik shakli, maydalik darajasi, eruvchanligi, yordamchi moddalar va xokazolar ta’sir qiladi.
Mutaxassislarning tadqiqotlari kimyoviy tarkibi bir xil bo’lgan ko’pchilik organik va anorganik moddalarning fizik va texnologik xossalari har xil bo’lishini ko’rsatadi. Bu esa dori moddalar har xil kristalik holatda bo’la olishi mumkinligidan dalolat beradi. Natijada bitta dori modda har xil fizikaviy xossalarni namoyon qiladi. Moddaning har xil kristallik shaklda (modifikatsiyada) bo’la olish xossasi polimorfizm deyiladi. Moddalarning polimorfizm holati A, B, S xarflari bilan yoki va boshqa raqamlar orqali belgilanadi. Ko’pchilik birikmalar 5,6,7, hatto 11 va undan ko’p kristallik holatda bo’lishi mumkin. Polimorfizm holati ko’pincha salitsilatlar, barbituratlar, gormonlar va sulfanilamidlarda uchraydi. Masalan, atsetilsalitsil kislota 6 xil, kortizon atsetat 5 xil, levomitsetinning 2 xil kristalik holatda bo’la olishi aniqlangan. Bunday moddalarning eruvchanligi, suyulish harorati, oksidlanuvchanligi bir-biridan farq qiladi va shuning uchun ularning so’rilishi va dori turlarining turg’unligi har xil bo’ladi. Polimorfizm hodisasi hozirgi zamon farmatsevtik texnologiyasi uchun katta ahamiyatga ega, chunki dori turi qaysi kristalik holatdan tashkil topganligiga qarab uning samaradorligi va turg’unligi har xil bo’ladi. Aksariyat turg’un bo’lmagan kristalik xolatga ega bo’lgan moddalar biosuyuqliklarda yaxshi erib, tanaga oson va tez so’riladi. Dorilarning kristalik holatda bo’lishi ularning olinish usuliga, quritish, maydalash, dori turini tayyorlash jarayoniga va saqlanishiga bog’liq bo’ladi.
Tuzlar texnologik, kimyoviy, fizik va biofarmatsevtik tomondan xar xil bo’ladi, ya’ni so’rilish tezligi va biologik ta’siri bo’lishi mumkin. Masalan, askorbinat kislotaning bitta vodorodi natriy ioniga almashtirilsa, butunlay yangi xususiyatli modda hosil bo’ladi. Bu askorbinat kislotadan farqli o’laroq, tanada elektrolit holatni o’zgartirish, insulin ishlab chiqaradigan bezlar faoliyatini susaytirish xususiyatiga ega bo’ladi. Amidopirin oq rangli plastinka shaklidagi kristall modda bo’lib, suvda sekin eriydi (1:20). Amidopirin molekulasidagi bitta vodorod natriy sulfonat guruhiga almashtirilsa, suvda yaxshi eriydigan (1:155) och sargish tayoqcha va prizmasimon shakldagi analgin hosil bo’ladi. Morfin alkaloidining kimyoviy molekulasiga metil guruhi kiritilsa kodein, etil guruhi kiritilsa dionin hosil bo’lib, ikki xil fizik-kimyoviy xususiyatga va ta’sirga ega bo’lgan yangi modda hosil bo’ladi. Maydalik darajasi. Dori moddalar zarrachasining maydalik darajasi faqatgina ularning sochiluvchanligiga, bir xil aralashishiga, sochilma zichligiga va aniq dozalarga bo’linishiga ta’sir qilib qolmasdan, balki biofarmatsevtik xususiyatlariga ham ta’sir qiladi. Bu ayniqsa murakkab dori turlarini tayyorlashda yaqqol namoyon bo’ladi. Dori qaysi turda tavsiya qilinishidan qat’i nazar, uning so’rilish tezligiga dori zarrachalarining maydalik darajasi albatta ta’sir qiladi. Ko’pchilik dori kukunlarining maydalik darajasi ortishi bilan ularning tanaga so’rilish tezligi, terapevtik unumdorligi mutanosib ravishda ortib boradi. Lekin bunda ularning turgunligi va qushimcha ta’siri o’zgarmasligi kerak. Masalan, atsetilsalitsilat kislotaning maydalik darajasi 30 marta ortsa, uning terapevtik unumdorligi ikki baravar oshishi aniqlangan; detsipirazon 200 baravar maydalanganda, terapevtik unumdorligi 13,4 marta oshadi; sulfadimezinning o’ta maydalangan kukuni odamlarga berilganda uning qondagi yuqori konsentratsiyasi odatdagiga nisbatan ikki soat oldin hosil bo’lib, umumiy so’rilgan miqdori 20% ko’p bo’ladi. Moddalarning eruvchanligi. Dori moddalarning ko’pchiligi suvda yomon eriydi yoki erimaydi. Uning so’rilishini yaxshilash uchun eruvchanligini yaxshilash lozim. Sirt faol moddalar ishtirokida ularni yomon eriydigan yoki erimaydigan holatga o’tkazish mumkin. Masalan, tvin-80 ishtirokida sinestrolning eruvchanligini 31 marta, metiltestosteronning eruvchanligini 20 marta, dietilstilbestrolning eruvchanligini 110 marta oshirish mumkinligi amalda isbotlangan. Shu maqsadda glitserizin kislotaning ammoniyli tuzi ham ishlatilib, uning 0,1% li eritmasi (glitseram) gidrokortizonning eruvchanligini 100 marta oshiradi. Glitseramning 0,2% li ishkoriy eritmasi furagin moddasi eruvchanligini 300 marta, furadoninnikini esa 75 marta oshiradi. SP-7 va SP-10 sirt faol moddalar mono-yoki poliglikol dialkil efirlari bo’lib, asatsey, astiron va palfitserin dorilarining eruvchanligini 50 martagacha oshirishi mumkin. Keltirilgan misollardan ko’rinib turibdiki, dori turlarini tayyorlashda dorilarning kristallik holati, maydalik darajasi, eruvchanligi va kimyoviy holati hisobga olingandagina yuqori terapevtik unumdorlikka ega bo’lgan dori turini yaratish mumkin. Dori turining ahamiyati. Dori turi bilan davolash uning eng qulay ishlatish yulini tanlashga boglik. Shuning uchun dori ishlab chiqarishning o’sishi uni tayyorlash jarayonlarining takomillashishi va yangi dori turlarining yaratilishiga bogliq bo’ladi. Dori turi dialektik nuqtai nazardan dori va yordamchi moddalar hamda texnologik jarayonlar majmuasidir. Dori turini tanlash uni tanaga yuborish yo’lini ham ifodalaydi. Shu sababdan dorilarning so’rilishi, ta’sir qilishi uchun ketgan vaqt xamda qaysi a’zoga ta’sir ko’rsatishi dori turini yuborish usuliga bog’liq bo’ladi. Masalan, nitroglitserin tabletkasi til ostiga qo’yilganda, 2-5 daqiqa ichida o’z ta’sirini ko’rsatadi. Aerozol holdagi oktil nitrat og’iz bo’shlig’iga purkalganda esa 30 soniya ichida stenokardiya hurujini to’xtatadi. Astma kasali xuruj qilganda ishlatiladigan prednizolon va efedrin ham aerozol tabletkasiga qaraganda bir necha marta tez ta’sir qiladi. Bu dori turi ta’sir qilish tezligi bo’yicha ko’pincha in’eksiya uchun ishlatiladigan dorilardan ham ustun turadi. Ayrim hollarda ichishga buyurilgan dori turiga nisbatan yo’gon ichak orqali (rektal) yuborilgan dori turi afzalroq hisoblanadi. Masalan, sistamin gidroxlorid tabletkasi qabul qilinganda so’rilish 58 % ni tashkil etsa, xuddi shu miqdordagi shamcha shakli ishlatilganda 85,5% so’riladi. Amidopirin shamcha shaklida ishlatilganda 5 daqiqadan so’ng qonga so’rilib o’tganligi aniqlangan. Kukun holida ishlatilganda esa 15-20 daqiqadan so’nggina qonda aniqlangan. Xuddi shunday holat izadrin gidroxloridda xam kuzatilgan. Tiotriazazin preparati jigar kasalliklarida va yaralarni davolashda ishlatiladi. Uning 3 xil dori turi yaratilib (eritma, tabletka, shamcha) xar xil usullar bilan (ogiz orqali, yo’g’on ichakka, mushak orasiga va qorin bo’shligiga ) yuborib ko’rilganda, ularning hammasi jigar kasalligini davolashni tezlashtirishi, lekin tabletka dori turining terapevtik unumdorligi yuqori ekanligi kuzatilgan. Etaden qiyin bitadigan yaralarni davolashda ishlatiladi. Undan venaga, yo’g’on ichakka yuboriladigan va og’iz orqali qabul qilinadigan dori turlari tayyorlangan. Ular ichida shamchalarning terapevtik unumdorligi yaxshiroq ekanligi aniqlangan. Triftazin qiyom holida ishlatilganda tabletka dori turiga nisbatan tez so’riladi va uzoq muddat ta’sir etadi. Furaginning kapsula holdagi so’rilishi 87%, tabletka holida esa 50% ni tashkil etadi. Ovqatdan so’ng qabul qilinganida esa so’rilishi 8 marta ortadi. Fenasol granula holida tabletka va kukun holidagiga nisbatan faolroq ta’sir ko’rsatishi tajribada isbotlangan.
Fenobarbitaldan PEO-400 yordamchi moddasi bilan tayyorlangan shamcha va tabletkada suvda qiyin eriydigan kompleks birikma hosil bo’ladi, natijada fenobarbitalning so’rilishi yomonlashadi, shuning uchun u ta’sir qilmaydi. Agar shunday dori turlari natriy barbital yoki boshqa barbituratlar bilan tayyorlansa, ishlatilgan PEO dorilar xech qanday salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Yordamchi modda sifatida ko’p ishlatiladigan ikkilamchi kalsiy fosfat ishtirokida tayyorlangan tetratsiklin tabletkasi ichakda umuman so’rilmaydigan birikma hosil qiladi. Sut qandi, bentonit, faollashtirilgan ko’mir ishtirokida tayyorlangan atsetilsalitsil kislota, strixnin nitrat, apomorfin gidroxlorid dori turida xam so’rilishning keskin kamayishi va terapevtik unumdorligining susayishi kuzatilgan. PVP ishtirokida tayyorlangan levomitsetin kabi antibiotiklarda ularning mikrobga qarshi kuchi keskin kamayadi. PVP esa salitsilamid, prednizolon kabi dori moddalarining so’rilishi va terapevtik unumdorligini kuchaytiradi. Ko’p ishlatiladigan, befarq xususiyatga ega deb qarab kelingan sut qandi xam biofarmatsiya nuqtai nazaridan bunday emas ekan. Masalan, testosteron sut qandi bilan birgalikda ishlatilganda so’rilish tezligi ortadi, fenobarbitalniki esa kamayadi, izoniazid bilan ishlatilganda uning faolligini kamaytiradi. Sut qandi ta’sirida ko’p dorilarning turg’unligi yo’qoladi. Asoslanmagan holda ishlatilgan yordamchi moddalar saqlash jarayonida dori moddalarning faolligini susaytiradi. Masalan, steroidlar magniy oksidi va magniy 3-silikat ishtirokida tez parchalanadi. Ampuladagi V1 vitaminining natriy sulfit, natriy metabisulfit va boshqa sulfitlar ishtirokida turg’unligi kamayadi. D vitaminining talk, kalsiy sulfat, kalsiy fosfat, limon kislota ishtirokida turg’unligi kamayadi. Talk atsetilsalitsilat kislotaning tashki ko’rinishini o’zgartiradi. Bir xil sharoitda qand, sut qandi, glyukoza ishtirokida tayyorlangan belladonna ekstrakti bilan papaverin gidroxlorid, dibazol va papazol tabletkalaridan ta’sir qiluvchi moddalarning ajralib chiqishi kalsiy karbonat bilan tayyorlangandagiga qaraganda 25-38% yuqori bo’ladi. Shu ma’noda yuqorida keltirilgan yordamchi moddalarni tabletkalarning terapevtik faolligini susaytirishi bo’yicha quyidagi qatorga joylashtirish mumkin:
qand < glyukoza < sut qandi < kalsiy karbonat Xuddi shu xodisa piratsen, kobalt-30, kupir tabletkalarida xam kuzatiladi. Dorilarning terapevtik unumdorligiga yordamchi moddalarning miqdori xam ta’sir ko’rsatadi. Bu papaverin gidroxlorid tabletkasi misolida yakkol namoyon bo’ladi. Texnologik omillarning ta’siri. Dori turining sifati, turg’unligi, terapevtik unumdorligi uni tayyorlash jarayoniga ko’prok bog’lik bo’ladi. Dori tayyorlashda ma’lum bo’lgan maydalash, quritish, donadorlash, taxtakachlash kabi omillar tayyor dorilarning terapevtik unumdorligiga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun bu omillar hisobga olinsa, maqsadga muvofiq dori turini tanlash va uning faolligini oshirish mumkin bo’ladi. Nam usulda donadorlashda dori moddalarning faolligi va miqdori kamayishi mumkinligi isbotlangan. Masalan, rauvolfiya alkaloidini donadorlashda bog’lovchi moddalarning tabiatiga qarab alkaloid 14% (suv) dan 8% (spirt) gacha yuqolishi mumkin. Tritripsin va neomitsinni donadorlashda KMS eritmasi ishlatilsa, ularning terapevtik unumdorligi ancha pasayadi. Presslash bosimining biofarmatsevtik ko’rsatkichlarga ta’sirini stafilokokk anatoksini misolida xam ko’rish mumkin. 100 MPa bosimda olingan tabletkalarning faolligi 4-5 bo’lib, 250 MPa bosimda 2 ga kamaygan, ya’ni 22,2 - 27,7 % va 16% ni tashkil qilgan. Preparat faolligining kamayishi bosim ortishiga bog’likligi aniqlangan. To’gridan-to’gri presslab olingan tabletkalardagi dori moddalarning so’rilish tezligi ko’pincha donadorlash orqali olinganiga nisbatan yuqori ekanligi amaliyotda tasdiqlangan. Sifatli, turg’un va yuqori terapevtik unumdorlikka ega bo’lgan dori tayyorlash uchun maqsadga muvofiq texnologik omillarni tanlab olish yuqoridagi misolllardan ko’rinib turibdi.
Farmakokinetika dorilarning tanadagi (qonda, suyukliklarda, turli a’zolarda) xarakatini, ularning sifat va miqdor o’zgarishini va bu o’zgarishlarning sodir bo’lish sabablarini o’rganadi. Tanada dorilarning xarakati ularning so’rilishi, a’zolarga taqsimlanishi va chiqarilishidan iborat bo’ladi. Dorilarning so’rilishi. Dorilarning so’rilishi yoki absorbsiyasi deb dori turidan ajralib chiqqan ta’sir qiluvchi moddaning a’zolarga yetib borishiga aytiladi. Shu shart bajarilishi uchun ta’sir qiluvchi modda albatta dori turidan ajralib chiqishi va a’zolarga yetib borishi kerak. Keyinchalik bu ta’sir qiluvchi moddaning diffuziyasi sust (diffuziya va konveksiya) va faol holda kechadi. Agar ta’sir etuvchi moddaning ajralib chiqishi farmatsevtik omillarning majmuasiga bog’lik bo’lsa, dorilarning tanadagi xarakati teri qatlami yuzasi, shilimshiq qavat, mushak to’qimalarining turi, tuzilishi va fiziologik xolatiga bog’lik bo’ladi. Demak, dorilarning ta’siri ularning u yoki bu a’zolar to’qimasi bilan muloqatda bo’lishi natijasida vujudga keladi, to’qima membranasidan diffuziya va konveksiya orqali o’tishi kuzatiladi.
Moddaning membranadan siljishi qay tarzda (diffuziya yoki konveksiya) bo’lishi to’qima membranasi tuzilishiga bog’liq. U to’rt xil bo’lishi mumkin: 1. G’ovaklikka ega bo’lgan membranalar. Bunda dorilar asosan konveksiya va suvga to’la bo’lgan g’ovakliklar orqali diffuziyalanib so’riladi. 2. G’ovakligi bo’lmagan membranalar. Bunda dorilarning xarakati diffuziya orqali sodir bo’ladi. Bu xolat dori moddalarining erishi tufayli yuzaga keladi. Bu ionlashmasdan lipidlarda eriydigan molekulalarga xos bo’lib, ionlashadigan molekulalar esa bunday membranadan o’tmaydi. 3. Bular yuqorida keltirilgan ikki xil membrana xususiyatini o’zida mujassamlashtirgan, ya’ni g’ovaklik yarim o’tkazgich xususiyatiga ega membranalardir. Bunday membranalar dori modda xarakatida umumiy bo’lib hisoblanadi. Membrana g’ovaklari zaryadlangan va zaryadlanmagan bo’lishi mumkin. Zaryadlangan g’ovaklar orqali elektrolit bo’lmagan molekulalar o’tishi mumkin. Membrana govaklari diametri birinchi gurux g’ovaklaridan kattaroq bo’lganligi uchun ancha yirik molekulalarni xam o’tkazadi. 4. G’ovaksiz membranalarda dorilarning xarakati o’ziga xos molekulalar yordamida amalga oshiriladi. Qiyin eriydigan, yirik molekulali dori moddalar (gormon, ferment va boshkalar) shu usulda so’riladi. O’ziga xos molekulalar membrana yuzasida qo’shimcha kanallar hosil qiladi, shimiladi va membrana to’qimasi dori moddani o’ziga singdirib oladi va membrana to’qimasi xamda dori molekulasi o’rtasida o’zaro lipid almashinishi vujudga keladi. Natijada to’qimalar qo’shiladi. Masalan, liposoma. Bemorlarni dori turi bilan davolashda dori asosan og’iz orqali qabul qilinganligi tufayli oshqozon - ichak yo’lida qanday jarayonlar kechishini xisobga olish lozim. So’rilish jarayoni juda murakkab bo’lib, u moddalarning eruvchanligiga doim bog’liq bo’lavermaydi. Chunki oshqozon-ichak suyuqligi, ovqat moddalari, xar xil fermentlar, tuzlar va xokazolar dorilarning so’rilishiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa shilimshiq qavatini tashkil qilib turuvchi mutsin (polisaxarid) moddasi yuqori qovushqoqlikka ega bo’lganligi tufayli dorilarning diffuziyasiga keskin ta’sir etadi. Masalan, streptomitsin va gipotenziv moddalar bilan mutsin yomon so’riladigan aralashma hosil qilib, uning so’rilishi keskin kamayadi. Safro (o’t) kislotada sirt faollik xususiyati bo’lganligi uchun suvda qiyin eriydigan moddalarning eruvchanligini yaxshilaydi. Neomitsin va kanamitsinlar qiyin so’riladigan kompleks birikma hosil qilib, ularning so’rilishini yomonlashtiradi, nistatin va polimeksinning ta’sirini esa yuqotadi. Keyingi vaqtlarda in’eksiya uchun ishlatiladigan dori turi bilan bir qatorda rektal dorilar ishlab chiqarish xam ancha rivojlandi. Bunda yug’on ichakdan vena qon tomirlariga so’rilgan dori moddalar jigar to’sig’iga uchramasdan, umumiy qon oqimiga tushadi. Shuning uchun dori moddalarning mumkin bo’lgan o’zgarishlari kamayadi. Agar bunga yug’on ichak orqali berilgan dorilarning 10-15 daqiqadan so’ng qonga so’rilib, terapevtik faolligi oshishini ko’shsak, bu usulning afzalligi yaqqol namoyon bo’ladi. Dorilarning terapevtik unumdorligi ularning texnologik omillar tufayli hosil bo’lgan maydalik darajasi, eruvchanligi va boshqa xossalariga bog’liqligi yuqorida keltirilgan 4 xil membrana orqali so’rilishi bilan isbotlanadi. Dori moddalarning tana a’zolarida tarqalishi. Tanaga turli yo’llar bilan kiritilgan dori qonga so’rilib o’tadi va qon elementlari bilan birikkan xolda xarakatlanib, butun a’zoga tarqaladi. A’zolardagi dori moddaning miqdori shu a’zodagi qon aylanish tezligiga bog’liq. Masalan, yurak, o’pka, miyada qon tomirlari ko’p bo’lganligi tufayli shu a’zolarni ko’proq ta’minlaydi. Dori moddaning tanada uziga xos ta’sirini namoyon kilish uchun a’zolarda uning ta’sir qiluvchi eng kam mikdori bo’lishi kerak. Terapevtik ta’sirga erishish uchun konda uning mikdori yetarli bo’lishiga axamiyat berish lozim.Buning uchun dori bir kecha-kunduzda ma’lum vakt oraligida bir necha marta berib turiladi yoki uzok muddat konsentratsiyasini ushlab turish uchun ta’siri uzaytirilgan dori turlari ishlatiladi. Dorilar biotransformatsiyasi (metabolizmi). Metabolizm grekcha «me-tabola» so’zidan olingan bo’lib, «uzgarish» ma’nosini bildiradi. Dorilar metabolizmi tanada dori moddaning kimyoviy o’zgarishlaridan iborat bo’lib, buning natijasida dori moddalar zaxarsizlanib, buyrak orqali ajralib chiqadigan oddiy moddaga aylanadi. Ko’pincha moddalar metabolizmida dori moddalarning faoliyati sust yoki butunlay faol bo’lmagan metabolitlari hosil bo’ladi. Tanada kechadigan kimyoviy o’zgarishlar asosan jigarda sodir bo’ladi. Lekin to’qima va qonda xam fermentlar ta’sirida shunday o’zgarishlar bo’ladi. Qon plazmasida moddalar biotransformatsiyasi ularning qon tarkibidagi oqsillar tomonidan birikishi bilan kechadi. Ayrim vaqtlarda metabolizm natijasida faolrok ta’sir qiluvchi dori moddasi, ba’zan esa zaxarli va xavfli moddalar xam hosil bo’lishi mumkin. Masalan, metil spirti formaldegid va chumoli kislotaga o’tadi. Dori moddalarning organizmdan chiqishi. Dori moddalarning organizmdan chiqishi bir necha yo’llar bilan sodir bo’ladi. Qonga so’rilib o’tgan dori moddalar yoki uning metabolitlari asosan buyrak orqali chiqib ketadi. Oshqozon-ichak orqali qonga so’rilmay qolgan dori moddalar yug’on ichak orqali chiqib ketadi. Dorilarning buyrak orqali ajralib chiqishi eng ko’p tarqalgan bo’lib, siydikdagi miqdori qon tarkibidagidan ko’p bo’ladi. Ayrim dorilar, masalan, sulfanilamidlar buyrak to’qimalari orqali qaytadan so’rilishi mumkin, natijada u qonda uzoq muddat saqlanadi.Penitsillin maxsulotlari buyrak to’qimalaridan tezrok so’rilib chiqib ketish xususiyatiga ega. Sut bezi, ko’z yoshi, ter orqali chiqishi kam uchrasada, lekin ayrim vaqtlarda ular xam hisobga olinadi. Dori moddalarning biologik faolligi. 60-yillargacha bir xil dozada berilgan dori turlari bir xil biologik faollikka ega bo’ladi, deb tushunilar edi. Bir xil doza va turdagi dori moddaning xar xil biologik faolligiga esa bemor tanasining o’ziga xos xususiyati deb qaralar edi. Dorilarning sifatini tekshirishda uning miqdorini aniqlash uning asosiy sifat ko’rsatkichi deb xisoblanar edi. Afsuski, xamma dori turi xam biofarmatsiya nuqtai nazaridan bir xil ta’sir qilmaydi. Shuning uchun tashqi sifat va miqdor ko’rsatkichlariga binoan davolash ularning xaqiqiy sifatini belgilamaydi. Oser va boshqalar 1945 yilda birinchi marta «biologik faollik» degan atamani ishlatishgan. Ularning fikricha, «biologik faollik darajasi» dori turidan ma’lum vaqt oralig’ida so’rilgan modda miqdorining xuddi shu miqdorda (dozada) eritma xolida berilgan standart doridan ajralib chiqqan moddaga nisbati bilan o’lchanadi va foiz bilan ifodalanadi: BFD - tekshirilayotgan dori turidan so’rilgan modda miqdori. 100 ta standart doridan ajralib chiqqan modda miqdori. Bu yerda BFD - biologik faollik darajasi.
Asosiy adabiyotlar. Menshutina N.V., Mishina YU.V., Alves S.V. Innovatsionnыe texnologiii i oborudovanie farmatsevticheskogo proizvodstva. – T.1. – M.:Izdatelstvo BINOM. 2012. – 328 s. Menshutina N.V., Mishina YU.V., Alves S.V., Gordienko M.G., Guseva E.V., Troyankin A.YU Innovatsionnыe texnologiii i oborudovanie farmatsevticheskogo proizvodstva – T.2. – M.: Izdatelstvo BINOM.. 2013. – 480 s. Farmatsevticheskaya texnologiya. Tverdыe lekarstvennыe formы: Uchebnoe posobie./Alekseev K.V., Kedik S.A., Blinskaya E.V. i dr.; Pod redaksiey S.A Kedika ,. – M. : 2011. – 662 s. Xorujaya T.G., CHuchalin V.S. Rastvorы, nastoykii, ekstraktы promыshlennogo proizvodstva. Delovaya igra. Uchebnoe posobie. Tomsk. SGMU. 2009. 177 s. Xaydarov V.R., Djalilov X.K. Dori vositalarini ishlab chiqarish fanidan laboratoriya mashg‘ulotlarini bajarish bo‘yicha o‘quv-uslubiy qo‘llanma. Toshkent. 2014.–179 b. Djalilov X.K., Xaydarov V.R., Qodirov M.M. Dori vositalarini ishlab chiqarish. (darslik 1-qism). “Cho’lpon nomodagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi”. Toshkent-2014. 368 b. Lachman/Liberman’s (2014) The Theory and Practice of Industrial Pharmacy- 4rd Edition., CBS Publishers& Ditributors Pvt Ltd, New Delhi.1203 P. Stanley Nusim (2009) Active Pharmaceutical Ingredients: Development, Manufacturing, and Regulation, Second Edition (Drugs and the Pharmaceutical Sciences) 2nd Edition., CRC Press. 403 P. Texnologiya lekarstv promыshlennogo proizvodstvo: Uchebnik. V 2-x t. Tom 1. [V.I. CHueshov, E.V.Gladux, I.V.Sayko i dr.]. – Vinnitsa : Nova Kniga; 2014.- 696 s. Texnologiya lekarstv promыshlennogo proizvodstvo: Uchebnik. V 2-x t. Tom 2. [V.I. CHueshov, E.V.Gladux, I.V.Sayko i dr.]. – Vinnitsa: Nova Kniga; 2014.- 664 s. Qo‘shimcha adabiyotlar. Promishlennaya texnologiya lekarstv /Pod red. Prof. V.I. CHueshova. Tom 1. Xarkov. 2002. 327 s. Promishlennaya texnologiya lekarstv /Pod red. Prof. V.I. CHueshova. Tom 2. Xarkov. 2002. 398 s. Texnologiya lekarstvennыx form. Tom 1. Pod redaksii T.S.Kondratevoy. Moskva. «Meditsina». 1991. 496 s. Texnologiya lekarstvennыx form. Tom 2. Pod redaksii L.A.Ivanovoy. Moskva. «Meditsina». 1991. 544 s. Muravev I.A. Texnologiya lekarstv. Tom 1. Moskva. «Meditsina» 1980. 391 s. Muravev I.A. Texnologiya lekarstv. Tom 2. Moskva. «Meditsina» 1980. 703 s. Usubbaev M.U., YUnusova X.M., Xaydarov V.R., Qodirov M.M. Dori vositalarini ishlab chiqarish texnologiyasi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. Toshkent. 2007. 1 va 2 qismlar. Internet saytlari. http://www.ziyonet.uz/ http://nonfood.unipack.ru/937/ http://www.lxn.ru/index.phpid=843 http://medbuy.ru/articles/oborudovanie-dlya-farmacevticheskogo-proizvodstva http://pharmic.ru/ http://www.minipress.ru/
Yüklə 390,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|