O'zbekiston respublikasi sportni rivojlantirish vazirligi o’zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti jismoniy tarbiya, sport nazariyasi va uslubiyati kafedrasi

1.2. Gandbolda chidamlilikni rivojlantirish
Chidamlilikni rivojlantirish Chidamlilik bu – charchashga qarshi kurashish xususiyatidir. Bu ham mashg’ulot, ham musobaqalashuv jarayonlarining samaradorligini oshirishga bog’liq. Chidamlilikni rivojlantirish mashg’ulotlar jarayonida maxsus vositalar va metodlarni qo’llash hisobiga yillar va tayyorlov davrlar davomida yuklamani sekin–asta oshirish ta’sirida bo’lib o’tadi. Chidamlilik umumiy va maxsus chadamlilikka ajratiladi. Umumiy chidamlilik-bu o’rtacha intensivlikdagi har xil ish ko’rinishlarini uzoq muddat bajara olish xususiyatidir. Maxsus chidamlilik bu – gandbolchilarning katta hajmdagi maxsus mashqlarni bajara olish xususiyati deb yuritiladi. Umumiy chidamlilik – umumiy jismoniy tayyorgarlik jarayonlarida rivojlantiriladi. Bunga tayyorlashdan maqsad yurak qon tomir va nafas olish tizimining funksional imkoniyatlarini kengaytirish, tayanch harakatlanish apparatini mustahkamlash va kuch xususiyatlarini oshirish hisoblanadi. Chidamlilikni rivojlantirish uchun ba’zi mashqlarni qo’llash asosida mashg’ulotlardagi mashqlarning foydali hajmini oshirish uchun zamin yaratishdir.Gandbolchilarning musabaqalashuv faoliyati aerob-anoerob energeya bilan ta’minlashni talab qiladi. Biroq maxsus chidamlilikning rivojlanish darajasi faqatgina energiya bilan ta’minlash tizimi bilan belgilanmaydi. U tayanch harakatlanish apparati holatiga mushakdagi maxsus o’zgarishlarga markaziy nerv sistemasi va endokrin tizimi faoliyatiga bog’liq bo’ladi. Chidamlilikni tarbiyalash metodikasi bu tayyorlashning turli tamoyillarining xususiyatlari va bevosita musobaqa sharoitlariga muvofiq ravishda uch qismga bo’linadi: umumiy tayyorlovchi, maxsus tayyorlovchi va haqiqiy musobaqalashuv davrlariga bo’linadi. Umumiy tayyorlov qismi: Uning o’ziga xos xususiyatlari mashq yuklamalari oshishining alohida sekinlashishi yuklamalarning to’xtovsiz umumiy qo’llanilayotgan vositalar va usullarning xilma-xilligidir. Umumiy chidamlilikka bog’liq bo’lgan mashqlar jismoniy xususiyatlarni tarbiyalash usullaridan biri aylanma mashg’ulotlar bo’lib, qoida bo’yicha barcha guruh mushaklariga ketma-ketlik bilan ta’sir ko’rsatadi. Aylanma mashg’ulotlarga sportchilarni tayyorlashda, yillik davrining barcha etaplarida umum tayyorlov, maxsus tayyorlov va saqlovchi xarakterdagi yo’nalishlar bilan qo’llash mumkin. Mashqlarni ketma-ket oxirida dam olish seriyalari bilan bajarish mumkin, ya’ni dam olish oralig’ida alohida seriyalar oralig’idan tashqarida bo’lishi mumkin. Darvozabonning aylanma mashg’ulotidagi mashqlarini taqsimlash Maxsus tayyorlov qismi. Bu qismning o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, maxsus chidamlilik faktorlarini tanlab ta’sir qilishiga yo’naltirish va yaqinda bo’ladigan musobaqalashuv faoliyatining yaxlit modelini ishlab chiqish hisoblanadi. Shuning uchun maxsus chidamlilikni maxsus tayyorlov vositalari (tanlab ta’sir qilish metodi) va musobaqalashuv mashqlarining mashg’ulot usullari (yaxlit modellashtirish metodi) bilan tarbiyalash mumkin. Tanlab ta’sir qilish metodi. Gandbolchilarning maxsus chidamliligini takomillashtirish uchun mashg’ulotlarning oraliq metodlarini qo’llash muhim hisoblanadi. Misol uchun ishchi qismlarining maksimal tezlik bilan 10 sekuntda almashinishi xuddi shu vaqtdagi dam olish tanaffusi aerob quvvatini taminlaydi, 30s dagi tanaffus bilan aerobli sig’imni va samaradorligini taminlaydi, dam olish daqiqasi intervali esa qon aylanish vazifasini takomillashtiradi. Chidamlilikni tarbiyalashda qo’shimcha vositalardan ham foydalanish mumkin. O’quv mashg’ulotlarini o’rtacha tog’li sharoitlarda dengiz sathidan 1800-2000 m balandlikda o’tkazish organizmning aerob imkoniyatlarini safarbar qilishda ijobiy siljishlar beradi. Issiq iqlimli sharoitlarda mashq bajarish, saunalarga borish gandbolchi organizmini noodatiy kuchli ta’sir etuvchi kuchlarga moslashishga yordam beradi. Yaxlit modellashtirish metodi mashqlarni tashkillashtirishdagi qat’iy qoidalarni o’z ichiga oladi. 1.Yaxlit o’yin harakatlarini dam olishning turli oralig’da ko’p marotaba takrorlash. Maxsus mashg’ulotlarni musobaqa ko’rinishida, ya’ni 3 jamoa bir nechta yutuqli o’yin aylanasi davomiyligi 5-10 minutlik uchrashuv o’tkazish mumkin. Ikki tarkibdan iborat jamoada barcha o’yinlar vaqtini qismlarga ajratish va dam olish oralig’ini qisqrtirishi mumkin. Misol uchun o’yinchilarni mashg’ulotdan oldin yoki keyin qisqa vaqt davomida bir-birlari bilan musobaqalashtirish maqsadga muvofiqdir. 2.O’yin vaqtini uzaytirish. Bunga har bir o’yinning yarmidan so’ng vaqtini qo’shimcha oshirish o’yin oxiriga qo’shimcha vaqt kiritish vaqtlar orasidagi tanaffusni olib tashlash orqali erishish mumkin. 3.Harakatlanish zichligini va o’yinning umumiy tezligini oshirish. Jamoalardan birining hisobidagi hamma ma’lum imtiyozdan foydalaniladi. Uchrashuvning oxirgi qolgan daqiqalarida jamoaning ma’lum miqdordagi ochkolarni yutqazganligini e’lon qilayotganda oradagi marralar inobatga olinadi va qo’shimcha qoidalar kiritiladi. Masalan, agar hujumchining barcha sheriklari to’pni otishdan oldin o’zlarining maydonini tark etgan bo’lsagina tashlangan to’p hisobga olinadi. Aksincha, agar himoyalanuvchi jamoa o’yinchilardan bittasi ham uning darvozasiga otishdan oldin raqib tomonda markaziy chiziqni kesib o’tmay qolgan bo’lsa, hujum qilgan jamoaga bitta otilgan to’p uchun 2-3 ochko beriladi. 4.Maxsus chidamlilik va kuch-quvvatni rivojlantirishni takomillashtirish uchun og’irliklar qo’llaniladi. Bu og’irliklar harakatlarni buzmasligi kerak va bu mashqlarning miqdori vaqt bo’yicha o’yin davomiyligiga asta-sekinlik bilan mos kelishi kerak bo’ladi.
Sportda chidamlilik - bu jismoniy mashqlarni uzoq vaqt davomida bajarishda tananing charchoqqa qarshi turish qobiliyatidir. Chidamlilikning rivojlanish darajasi, asosan, yurak-qon tomir va asab tizimlarining funktsional imkoniyatlari, metabolik jarayonlar darajasi, shuningdek turli organlar va tizimlarning faoliyatini muvofiqlashtirish bilan belgilanadi.
Tana funktsiyalarini tejamkorlik deb ataladigan narsa muhim rol o'ynaydi. Shu bilan birga, chidamlilik harakatlarni muvofiqlashtirish va aqliy kuch, ayniqsa sportchining ixtiyoriy jarayonlaridan kelib chiqadi. Chidamlilik - bu ma'lum bir belgi bilan ishlashni imkon qadar uzoq vaqt davomida bajarish qobiliyati. Bardoshlikning asosiy mezonlaridan biri bu odamning ma'lum bir intensivlikni ushlab tura oladigan vaqtidir. Ushbu mezondan foydalangan holda, chidamlilik to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita usullar bilan o'lchanadi.
To'g'ridan-to'g'ri usul, ob'ektdan topshiriqni bajarish so'ralganda va ma'lum bir intensivlik bilan ishlash uchun maksimal vaqt aniqlanganda (tezlikni pasaytirish boshlanishidan oldin). Ammo bu deyarli imkonsiz. Eng ko'p ishlatiladigan bilvosita usul. Bilvosita usul - bu chidamlilik etarlicha uzoq masofani bosib o'tishga to'g'ri keladigan vaqtga bog'liq (masalan, 10000 m).
Dvigatel faoliyatida ishlash ko'plab omillarga, xususan, odamning tezligi va quvvat qobiliyatiga bog'liq bo'lganligi sababli, chidamlilik ko'rsatkichining ikkita turini hisobga olish kerak: mutlaq va nisbiy, qisman. Masalan: 1-Ilovaga qarang. Amaliyotda chidamlilikning 2 turi mavjud: umumiy va maxsus.
Umumiy chidamlilik - bu nisbatan past intensivlikdagi mushaklarning kuchini uzoq vaqt davomida bajarish qobiliyati. Umumiy chidamlilik 85-100% sport natijasidir. Umumiy chidamlilikning muhim xususiyatlaridan biri keng ko'lamda yurish qobiliyatidir, ya'ni. Yugurish mashqlari orqali rivojlangan va yugurishda namoyon bo'lgan umumiy chidamlilik, chang'ida, piyoda yurishdagi natijalar bilan juda bog'liqdir.
Umumiy chidamlilik chidamlilikning boshqa barcha turlarini rivojlantirish uchun asos bo'ladi, deb ishoniladi. Umumiy chidamlilikning namoyon bo'lishi sport jihozlariga (birinchi navbatda, ish harakatlarining samaradorligiga) va sportchining ‘bardosh berish’ qobiliyatiga bog'liq. ixtiyoriy harakatlarning kontsentratsiyasi bilan charchoqning boshlanishiga qarshi turing.
Umumiy chidamlilikning biologik asosi sportchining tanasining aerobik qobiliyati. Aerobik quvvat sarfining asosiy ko'rsatkichi daqiqada litrda maksimal kislorod iste'moli (MPC) dir. Maxsus chidamlilik - bu maxsus mashqning o'ziga xos xususiyatlariga (davomiyligi va tabiatiga) muvofiq mushaklar kuchini sarflash qobiliyati. O'rta masofaga yugurishda maxsus chidamlilik (bu holatda tezkor chidamlilik deb ham ataladi) masofada kerakli tezlikni saqlab turishda namoyon bo'ladi.
Maxsus chidamlilikning namoyon bo'lishi ba'zi fiziologik va psixologik omillarga bog'liq. Asosiy fiziologik omil anaerobik qobiliyatdir. 1.2. Chidamlilikni rivojlantirish Boshlang'ich maktab o'quvchilarining chidamlilik ko'rsatkichlari ahamiyatli emas. Masalan, 9 yoshli bolalarda 9 daqiqa davomida saqlanishi mumkin bo'lgan ish kuchi kattalar tomonidan bir vaqtning o'zida saqlanadigan quvvatning atigi 40 foizini tashkil qiladi. Ammo, 10 yoshga to'lganda ham, bolalar ishlashning aniq belgilari bo'lmaganda, yuqori tezlikda harakatlarni (masalan, dam olish uchun qisqa vaqt oralig'ida tezlashtirilgan 30 m yugurish) yoki ozgina intensiv ishlarni (sekin, nisbatan uzoq yugurishni) takrorlashlari mumkin. Tananing yoshga bog'liq kamolotining turli bosqichlarida chidamlilik va boshqa jismoniy qobiliyatlarning rivojlanishi notekis shakllanadi (2-ilovaga qarang). Belgilangan intensivlik bilan yugurish davomiyligining birinchi sezilarli o'sishi 9 yoshdagi qizlarda, 10 yoshdagi o'g'il bolalarda kuzatildi; keyin 12 yoshda va tegishlicha 13 yoshda; 16 yoshdagi o'g'il bolalar uchun bu chidamlilik ko'rsatkichi eng muhimdir, 14 yoshdan keyin qizlar uchun, agar siz yo'naltirilgan mashg'ulotlarni o'tkazmasangiz, har yili ish vaqti kamayadi.
Zamonaviy tadqiqotlar va bolalar sporti amaliyoti, mavjud fikrlardan farqli o'laroq, boshlang'ich maktab yoshidagi turli xil chidamlilik turlarining rivojlanishiga, birinchi navbatda, anaerobga maxsus talablar qo'ymaydigan, o'rtacha va o'zgaruvchan intensivlikdagi ishlarda chidamlilik ta'sir ko'rsatishi zarurligiga ishontirmoqda. - tananing gliko-litik imkoniyatlari. Bolalar bilan jismoniy tarbiya bo'yicha ishlarning barcha ko'rinishlarida - maktab dasturiga asosan, jismoniy tarbiya mashg'ulotlarida, maktabdan tashqari mashg'ulotlarda va ayniqsa yosh sportchilarning sport mashg'ulotlarida etarlicha e'tibor berilishi kerak
Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi bulib, u tarixan gimnastika, uyinlar, sport va turizm tarzida guruhlarga ajratilib, tarbiya jaraening vositasi sifatida foydalanib kelindi.
Jismoniy mashq deb jismoniy tarbiya qonuniyatlari talablariga jovob beruvchi ongli ravishda bajariladigan ixtieriy harakat faoliyalarining turli turkumi tushuniladi. Bunday harakat faoliyatlari gimnastika. Uyinlar, sport turizm mashqlari sifatida tarixan tizimlashtirildi, tuplandi,va usluban tuldirildi.
Jismoniy mashqni vujudga kelishi qator darsliklarda (A.D. Novikov, V A Ashmarin va boshqalar 1966, 1969) Ibtidoiy jamoa tuzumi davriga tug`ri keladi deb kursatiladi. Jismoniy mashqning vujudiga kelishida ob`ektiv sabab qilib ibtidoiy odamning qorin tuydirish maqsadida ov qilishi sub`ektiv sabab sifatida ongning shakillanishi deb qaraldi.
Ibtidoiy qurollarin ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam uz uljasini (ovini) holdantoldirgancha quvlagan. Bunda ovchining organizmi katta jismoniy taergarlikka muxtojlik sezishi tabiiy hol edi. Jismoniy taergarligi etarli bulmaganlarining uzlari oviga em bulganlar. Keyinchalik ibtidoiy odamlar ovga gala-gala bulib chiqadigan buldilar. Ijtimoiy ong shakillana boshladi. Ibtidoiy qurollar: tosh, qirrali tosh boylangan nayza, xas chup bilan nomigagina berkitilib quyilgan choplardan va boshqalardan foydalana boshlashi ijtimoiy ongni shakillana
boshlanganligidan dalolat edi. Ovda ishtirok etolmay qolgan qabilani qariyalari eshlarga toshni nishinga otish, uni zarbani kuchaytirishni mashq qildira boshladilar, usha davrdan tarbiya jaraenining elementlari shakillana boshladi. Keyinchalik uloqtirish, quvib etish eki qochish uchun yugurish, sakrash mashqlari vujudga kela boshladi. Bu esa jismoniy mashqlarni hamda jismoniy tarbiyaning elementlarini vujudga kelishi va shakillanishi davri buldi. Bu mashqlar hozirgi zamonning jismoniy mashqlari-engil atletika, gimnastika, sport uyinlari. Yakka kurashlar, turizm va sportning boshqa turlari tarzida tarbiya jaraeni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda. Jismoniy mashqlar hillarining kupayishiga insonning mehnat faoliyati ham ta`sir kursatdi.
Ma`lumki, mehnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlikdek insonning jismi (harakat) sifatlarining ma`lum darajadagi taergarligi uning rivojlanganligini talab qiladi.
Tarbiya amalietida, asosan, inson mehnat faoliyatida qullaydigan harakatlarini kuproqmashq qiladi. Jismoniy mashqning rivojlanishida diniy marosimlarda. Bayramlardagir uyinlar, raqslar, harbiy faoliyatidagi, san`atdagi ongli ravishda bajariladigan ixtieriy xarakatlar manba bulib xizmat qiladi. Jismoniy mashqlar tabiatining tabiiy qonunini I M Sechenov va I P Pavlovning ilmiy duneqarashlarida ochib berilgan. Ixtieriy harakat Sechenovning fikricha, ong va aql bilan boshqariladi hamda biror maqsadga yunaltirilgan buladi. Pavlov esa haraaktlarni fiziologik mexanizmini ochib harakatlar bosh miya pustloq qismining tuplash xususiyati bilan bog`liqligini birinchi, ikkinchi signal sistemasi, shartli hamda shartsiz reflekslarning aktiv ishtirokida vujudga kelishligini ilmiy isbotladi.