O'zbekiston respublikasi sportni rivojlantirish vazirligi o’zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti jismoniy tarbiya, sport nazariyasi va uslubiyati kafedrasi

I BOB.GANDBOLDAJISMONIY SIFATLAR (HARAKAT)NI RIVOJLANTIRISH
1.1. Gandbolda chaqqonlikni rivojlantirish
Tarixan mavjud bolgan jismoniy madaniyat tizimlariga insonning jismoniy (harakat) sifatlarini madaniyatlay olishiga qarab baxo berildi. Insonning organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, tana buginlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash kabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini qanday pamosp qila olishiga qaray kuchli, chaqqon, tezkor va x.k. deb qaray boshlaganlar, bu sifatlar ulchoviga ega, uning korsatkichlari jismoniy tayyorgarlik korsatkichlari deb ataladi va korsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlandn. Masalan, individ 100 kg ogirlikdagi shtangani yelkaga olib faqat 3 marotaba utirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortik utirib tura olishi mumkin. Shu mashqni ikki marta ortik bajarganligi uchun ikkinchi urtokning kuch sifati rivojlangan deb qaraladi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa organlarining tukimalari, xujayralari va xokazolarning rivojlanganliligigagina bogliq bolmay, manaviy-ruxiy fazilatlariga ham bogliq. Shuning uchun harakat sifatlarini madaniyatlash manaviy-ruxiy fazilatlarni madaniyatlash ishi bilan chambarchas bogliq va madaniyatning shu yunali shiga vosita bolib xizmat qiladi.
Harakat sifatlarini madaniyatlashga intilish insoniyatning azaliy orzusi. Mehnat qurollari, harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilish ning samaradorligi tabiat insonga inom etgan va uni madaniyat jarayonida rivojlantirish mumkin bolgan jismoniy fazilatlarga bogliq. Ibti doiy odamning jismoniy sifatlarining rivojlanganligi past bolsa, yashash uchun korasha olmagan. Keyinchalik abstrakt tafakkorning shakl lanib rivojlanishi shaxsni jismoniy va har tomonlama garmonik (ak liy, axloqiy, ruxiy, estetik, mehnat va madaniyatlarining boshqa element lari) madaniyat lash lozimligi masalasini kundalang kuydi.
Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, etikodli, sadokat li, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraf lama manaviy yetuk, jismonan garmonik rivojlangan kishini madaniyatlash hozirgi kungacha davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb xisoblanib kelindi. Hozir ham bu dastur oz ahamiyatini yoqotgani yoq. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan ‘soglom avlod uchun’ dasturining ozagini tashqil etadi.
Xulosa qilganda, jismoniy madaniyatni, xususan, jismoniy sifat larni rivojlantirnshni moxiyatining yuqoriligi va salmoqliligi kozga yakkol tashlaiib turibdi. Shuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlar ni rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va xokazolarning) barchasini ozaro ozviy boglab olib borishni madaniyat ja rayoni takazo qiladi. Lekin sportning malum bir turida muayyan fazilat kuchlirok shakllanadi, rivojlanadi va u yetakchi harakat sifati tarzida nomoyon boladi. Boshqa sifatlar ham nisbatan ri vojlanadi, lekin ular yordamchi, kumakchi harakat sifati tarzida namoyon bolishi mumkin. Masalan, sport uyinlaridan basketbolda ayeosan chaqqonlik sifati rivojlanadi deb xisoblansa, tezlik yordamchi sifati tarikasida rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikni ham madaniyatlashda asosiy vositadir. Ogir atletikachilarda kuch jismoniy sifati yetakchi fa zilat sanaladi. ‘Siltab kutarish (rkvok)ni kop mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egiluvchanlik ham kumakchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvoximiz. Umuman, chaqqon lnkni rivojlantirish uchun koprok uyinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu uyinlar uchun tezlikning ahamiyati ham ikkinchn darajali emas.
Chakkonlikni rivojlantirish esa tez ozgaruvchan uyin sharoitiga moslasha bilishni, kozatuvchanlikni, muljalga togri olishni, qisqa fursat ichida turli murakkab vaziyatda aniq, togri tuxtamga kelish, uni xis qilish va oz harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdek hayotiy-zaruriy amaliy harakat malakalarni shakllantiradi.
Velosiped, harakatli uyinlar ham chaqqonlikni rivojlantiradi. Kuchni rivojlantirish uchun biz, odatda akrobatika, gimnastika, ogir atletika, korash, eshkak zshish, orta masofaga yugurish, regbi, kulturizm kabi sport turlaridan foydalanishimizga togri kelmoqda. Aslida shu sport turlarining ayrim mashqlaridan togri va samarali foyda lanish maqsadga muvofiqdir.
Biz yosh sportchilarda egiluvchanlikni rivojlantirish uchun, odatda, badiiy va sport gimnastikasi mashqlaridan, akrobatikadan, suvga sak rashdan, kulturizmdan va boshqa mashqlardan foydalanimiz. Chidamlilikni rivojlantirish uchun orta va uzoq masofalarga yurish, sport yurishi, changida yurish, eshkak eshish, velosipedda yurish va shu bilan birga, ayrim mashqlarni qaytarishlar sonini oshirish bilan erishish mumkin. 300 m. ga 3 marta emas, balki 4 yoki 5 marta sozish, 30 m. 60 m. 100 m. 200m. 400 m. ga yugurish; shu masofalarga sozish, velosipedda qisqa masofa ga poyga(git), sport uyinlari, shtangada ‘siltab kutarish’ mashqlarni bajarish tezkorlikni rivojlantirishning asosiy vositasi xisoblanadi.
Tezlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik, kuch, shu kabi jismoniy sifatlar xech qachon alohida ajratib rivojlantirilmaydi. Madaniyatning boshqa turlari - aqliy, axloqiy, ruxiy, mehnat, va boshqalarni tar biyalash jismoniy mashqlar bilan shugullanish mashgulotlarida osonrok kuchadi va madaniyat jarayonining samaradorligini oshiradi. Har qanday harakat biror-bir konkrekt harakat vazifasi deb atala digan vazifani xal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji boricha balandrok sakrash, tupni ilib olish, rakibni aldab utish, shtangani kutarish va xokazo. Harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladngan harakatlarning uygunligiga bolgan talablar, harakatlar koordinatsiyasi va boshqalar bilan belgilanadi.
Harakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqonlikning birinchi ulchovidir. Agar harakatning fazo, vaqt, kuch xarakter’ stikala ri harakat vazifasiga mos bolsa, harakat yetarli darajada aniq boladi, hara kat vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Harakatning aniqligi chaqqonlikning ikkinchi ulchovidir.