O‘zbekiston respublikasi transport vazirligi toshkent davlat transport universiteti transport huquqi asoslari toshkent-2022 kenjayeva barno otabayevna
Yüklə 493,13 Kb.
|
|
Transport faoliyati-ijtimoiy faoliyat shakllaridan biridir. Tarkib jihatidan
transport faoliyati har qanday ob'ektlarning jismoniy harakati. Aslida, transport faoliyati yuk, yo'lovchi, bagaj va pochtani tashishdan iborat. Transport iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlaridan biridir. Zamonaviy jamiyatda tovar ayirboshlash jarayonini transportsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. O‘zbekiston uchun bu postulat alohida ahamiyatga ega: O‘zbekistonning o‘ziga xos geografik kengayishi transport tizimining ortib borayotgan rolini belgilaydi. Transport – iqtisodiyotning bir tarmog‘i. Iqtisodiyotning bir tarmog'i sifatida transport sanoat va qishloq xo'jaligidan farqli ravishda hech qanday moddiy 9
nuqtai nazardan, transport savdoga o'xshaydi. Sotish va sotib olish mulkning o'zgarishini rasmiylashtirsa-da, tovarlarning qonuniy o'tkazilishi, tashish esa ob'ektlarning jismoniy harakati bilan bog'liq bo'lsa-da, transport agentlari, shuningdek savdo agentlari faoliyati xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasida aloqa o'rnatadi. Transport milliy xavfsizlik tizimining eng muhim tarkibiy qismidir. Davlat transport tizimining uzluksiz va samarali faoliyat yuritish imkoniyati mavjud bo'lmaganda, qo'shinlarni safarbarlik joylashtirish, ko'chirish va moddiy-texnik ta'minlash vazifalarini bajarish mumkin emas. TRANSPORT – ijtimoiy ishlab chiqarish, taqsimot va ayirboshlashning barcha turlarini qamrab oluvchi yagona kompleksni tashkil etuvchi mamlakat iqtisodiyotining bog‘lovchi bo‘g‘inidir. Transportning asosiy faoliyati tovarlarni (odamlarni) tashish bo'lganligi sababli, transport tizimida asosiy bo'lgan mijoz manfaatlarini ko'zlab ob'ektlarni tashish bo'yicha tashuvchining faoliyatidan kelib chiqadigan tashish munosabatlarini tan olish kerak bo’lgan munosabatlardir. Shunga ko'ra, transport munosabatlari tizimi o'zining asosi bo'lib, shuningdek, boshqa munosabatlar, tashish munosabatlarining paydo bo'lishining asosiy sababidir. Yetkazib beruvchining tovarlarni yetkazib berish bo'yicha eng muhim majburiyati har doim ham transport vositalaridan foydalanishni o'z ichiga oladi. Shunday qilib, transportdan tashqari tijorat munosabatlari, birinchi navbatda, oldi- sotdi, tashqi shart, yuk tashish shartnomalarini tuzishning hal qiluvchi omilidir. O'z navbatida, yetkazib berish sotish va sotib olishning bir turi sifatida, qoida tariqasida, tadbirkorning transport tashkilotlari bilan munosabatlarga kirishish zarurligini oldindan belgilaydi. Funktsionallik asosida transport huquqining roli va o'rnini belgilab, uning iqtisodiy va iqtisodiy faoliyatni tartibga solishdagi ahamiyatidan kelib chiqish kerak. 10
faoliyati, transport tashkilotlari va ularning transport vositalaridan foydalanuvchi mijozlari, shuningdek, bir yoki turli transport turlarining transport tashkilotlari o‘rtasidagi munosabatlar bilan bog‘liq holda vujudga keladigan jamoat munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy normalar yig‘indisidir. Transport huquqi normalarining xilma-xilligi, boshqa narsalar qatori, odatda tashish uchun ishlatiladigan transport vositalarining turiga qarab ajralib turadigan ko'plab "xizmat ko'rsatiladigan" transport turlari bilan oldindan belgilanadi. Transportning quyidagi turlari ajratiladi: havo, ichki suv, dengiz, avtomobil, temir yo'l, quvur liniyasi. Shu bilan birga, turli xil transport turlari, turli xil transport texnologiyalari va xavfsizlikni ta'minlash usullarini nazarda tutadi. Shu sababli, transport faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy normalarning asosiy qismi transport ustavlari va kodekslarida to'plangan bo'lib, ularning har biri tegishli transport turining o'ziga xos xususiyatlariga qarab munosabatlarni huquqiy tartibga solishni ta'minlaydi. Temir yo'l yuk tashish shartnomasining shakli temir yo'l yuk hujjati, dengiz - konosament yoki charter, avtomobil – yo’l varaqasi, havo transporti - havo yo'l hujjatidir. Transportda quyidagi tashish turlari mavjud: - bir transport tashkiloti (temir yo'l) doirasida amalga oshiriladigan mahalliy tashish; - to'g'ridan-to'g'ri tashish – O’zbekistondagi temir yo'l stantsiyalari o'rtasida bir yoki bir nechta transport tashkilotlari ishtirokida yo'lovchilar, yuk, bagaj, yuk bagajini butun yo'nalish bo'yicha berilgan yagona tashish hujjati bo'yicha tashish; - to'g'ridan-to'g'ri aralash transportda tashish - butun yo'nalish bo'yicha tuzilgan yagona transport hujjati (konosament) bo'yicha bir nechta transport turlari bilan O’zbekiston hududida amalga oshiriladigan tashish; - bilvosita aralash transportda tashish – O’zbekiston hududida har bir transport turi uchun alohida yuk hujjatlari bo'yicha bir nechta transport turlari bilan amalga oshiriladigan tashish; 11
yo'lovchilar, yuklar, bagaj, yuk bagajlarini to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita xalqaro tashishda, shu jumladan O’zbekiston hududi orqali tranzitda tashish, buning natijasida yo'lovchilar, yuklar, bagajlar. , yuk bagaji O’zbekistonning Davlat chegarasini kesib o'tadi, agar O’zbekistonning xalqaro shartnomalarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa; - to'g'ridan-to'g'ri xalqaro tashishda tashish - butun yo'nalish bo'yicha rasmiylashtirilgan yagona transport hujjati bo'yicha turli davlatlardagi temir yo'l stantsiyalari yoki turli davlatlardagi bir nechta transport turlari o'rtasida amalga oshiriladigan xalqaro yo'lovchilar, yuk, bagaj, yuk bagajini tashish; - bilvosita xalqaro tashishda ishtirok etuvchi davlatlarda berilgan tashish hujjatlariga muvofiq chegara hududida joylashgan temir yo'l vokzallari va portlar orqali amalga oshiriladigan yo'lovchilar, yuklar, bagaj, yuk bagajini xalqaro tashishda tashish, shuningdek tashish. har bir transport turi uchun alohida yuk hujjatlariga muvofiq bir nechta transport turlari bilan. Bundan tashqari, O’zbekiston transport tizimining faoliyati ma'lum bir xususiyatga ega bo'lgan ayrim turdagi sub'ektlar manfaatlarini ko'zlab amalga oshiriladigan tashishni nazarda tutadi: - maxsus temir yo'l transporti - alohida muhim davlat va mudofaa ehtiyojlarini qondirish uchun mo'ljallangan temir yo'l transporti, shuningdek mahkumlar va qamoqda saqlanayotgan shaxslarni temir yo'l orqali tashish; - harbiy temir yo'l transporti - harbiy qismlar va bo'linmalarni, harbiy yuklarni, harbiy xizmatni o'tayotgan harbiy jamoalar va shaxslarni, ichki ishlar organlarida, jazoni ijro etish organlarida va organlarida, O’zbekiston milli havfsizlik xodimlarining temir yo'l transporti. Avtomobil transportida xabar turi bo'yicha tashish quyidagicha tasniflanadi: -shahar transporti - aholi punktlari chegaralaridagi tashish; - shahar atrofi transporti - 50 km gacha bo'lgan masofadagi aholi punktlari o'rtasida, shu jumladan ushbu aholi punktlari chegaralari orasidagi tashish; 12
masofaga amalga oshiriladigan tashish; - xalqaro tashish - chet el transportida amalga oshiriladigan tashish. Xalqaro yuk tashishni tan olish uchun uning ikki yoki undan ortiq davlat hududida amalga oshirilishi shart emas: bunday tashishni boshlash kifoya. Yukning (yo'lovchining) xorijiy davlat hududiga haqiqiy yetib kelishi (chegaradan o'tish) sodir bo'lmasligi mumkin (masalan, jo'natuvchi mamlakatda yuk yo'qolgan yoki yo'lovchi vafot etgan taqdirda). Dengiz transportida aloqa turiga qarab quyidagilar mavjud: - kichik kabotaj - hududidagi bir dengiz havzasida joylashgan portlar o'rtasida tashish yoki tortish; - yirik kabotaj - turli dengiz havzalarida joylashgan hududidagi portlar o'rtasida, shu jumladan xorijiy davlat suvlari orqali tranzit paytida tashish yoki tortish; - tashqi tashishda tashish - dengiz tashish, unda jo'nash porti va belgilangan port xorijiy davlat hududida joylashgan va aksincha. Bundan tashqari, oddiy, murakkab va aylana reyslar mavjud1: - oddiy sayohat - ikki port o'rtasida tashish; - qiyin sayohat - har biriga yuklangan yoki tushirilgan bir nechta portlar orasidagi tashish; - ikki yoki undan ortiq portlar o'rtasida yukni dastlabki jo'nash portiga qaytarish bilan tashish. Dengiz va daryo transportida quyidagilar ham ajralib turadi Yuk tashish shakllari: - chiziqli - oldindan belgilangan yo'nalishlarda; - tramp - kema ijaraga olingan nuqtalarga boradi. Shunday qilib, transport tizimining faoliyati jarayonida vujudga keladigan transport munosabatlarini tizimli huquqiy tartibga solish davlat iqtisodiyoti faoliyatining, milliy xavfsizlikni ta'minlashning zarur sharti bo'lib, muhim o'ziga xoslik va keng qo'llanish doirasiga ega. |