O‘zbekiston respublikasi transport vazirligi toshkent davlat transport universiteti transport huquqi asoslari toshkent-2022 kenjayeva barno otabayevna
Transport huquqining shakllanish tarixi
Yüklə 493,13 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.3. Transport huquqining predmeti va usuli
|
1.2. Transport huquqining shakllanish tarixi
"Transport huquqi" atamasining paydo bo'lishi mahalliy va xorijiy adabiyotlarda 19-asr oxiriga to'g'ri keladi. Biroq, O’zbekiston transport faoliyati jarayonida yuzaga keladigan jamoat munosabatlarini huquqiy tartibga solish ancha oldin paydo bo'lgan va suv yo'llari orqali yuklarni tashish va tashishni tartibga solishdan boshlangan. Buning sababi shundaki, O’zbekistonda eng qadimiy transport aniq turlari daryo transporti bo'lgan. Zamonaviy ma'noda transport huquqi O’zbekistonda, transport sohasidagi jamoat munosabatlarini huquqiy tartibga solish nisbatan uyg'unlashgan huquqiy normalar tizimining xususiyatlariga ega bo'lgan davrda paydo bo'lgan. Hozirgi kunga kelib, transport faoliyati sohasida yuzaga keladigan turli xil ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishning to'liq tizimi shakllantirilmoqda, bu O’zbelistonda transport huquqining shakllanishi va fanda ushbu atamaning mustahkamlanishini belgilab berdi. Sovet davrida (inqilobdan keyingi birinchi yillar) barcha transport turlarining ishlashi uchun me'yoriy-huquqiy baza faol ravishda qayta ko'rib chiqilgan. 1.3. Transport huquqining predmeti va usuli Turli davrlarda ilmiy nashrlar mualliflari barcha transport huquqini yoki uning alohida qismlarini mustaqil huquq sohalari sifatida tan olishni taklif qilishgan. Transport huquqining turli ilmiy tushunchalari mavjud. 1. Transport huquqi mustaqil huquq sohasi sifatida belgilanadi. V.N.Jukov, A.I.Bobylev va boshqa bir qator olimlarning fikricha, transport huquqi o‘z tarkibiga bir qancha kichik tarmoqlarni o‘z ichiga olgan mustaqil huquq sohasi bo‘lishi uchun barcha asoslar mavjud. “Transport huquqining o'ziga xosligi shundaki, u suv, havo, temir yo'l va avtomobil transportini tartibga soluvchi bir qancha kodlashtirilgan aktlarga asoslanadi. Aslida, biz transport huquqi kabi huquqning katta tarmog'ida kichik tarmoqlar mavjudligi haqida gapiramiz ”. 14
sifatida tan olinadi. Ushbu yondashuv tarafdorlari muayyan turdagi transport faoliyatini tartibga soluvchi qoidalar to'plamini mustaqil huquq sohalari sifatida belgilaydilar. A.G.Gusakov 1925 yilda temir yo'lning nisbatan mustaqilligini ta’kidlab, u temir yo'l huquqini xususiy va ommaviy huquq xarakteridagi normalarning maxsus tizimi deb hisoblaydi, keyinchalik ta'kidlaganidek, sanoatning ommaviy huquq tarkibiy qismi o'sishiga qaramay, xususiy huquqning mavjudligi hali ham saqlanib qolmoqda, chunki temir yo'l huquqi birinchi navbatda transportni tartibga soladi. A.K.Judro va V.M.Meshera fuqarolik va maʼmuriy huquq bilan bir qatorda dengiz huquqini alohida huquq sohasi sifatida ajratib koʻrsatdi. 3. Transport huquqi qonunchilikning nihoyatda murakkab tarmog‘idir. Ushbu yo'nalish vakillari transport huquqini qonunchilik sohasi sifatida tan oladilar, ya'ni. tabiatan turlicha bo'lgan normativ-huquqiy hujjatlar majmui (fuqarolik huquqi, ma'muriy huquq), lekin ular transport huquqida uni yuridik shaxs sifatida institutsionallashtirishga imkon beruvchi belgilar mavjudligini inkor etadi. Demak, V.K.Andreevning fikricha, transport munosabatlarida o`zining huquqiy mazmunida umumiy bo`lgan huquqiy tartibga solishning predmeti va usulini, demak, huquq sohasini shakllantirish uchun bir xillik xususiyatlari mavjud emas. Demak, transport huquqi qonunchilikning fuqarolik, ma'muriy, fuqarolik protsessual, yer va mehnat huquqi normalarini o'z ichiga olgan tarmog'idir. 4. Transport huquqi fuqarolik huquqi instituti sifatida qaraladi. Ushbu ilmiy yo'nalish vakillari shundan kelib chiqadiki, transportda rivojlanayotgan jamoat munosabatlarining aksariyati fuqarolik huquqining predmeti bo'lganligi sababli, transport huquqi fuqarolik huquqining bir qismidir, ya'ni uning institutidir. Shunday qilib, V. N. Izvolenskiy temir yo'l huquqini yuklarni, yo'lovchilarni va bagajni tashishdan kelib chiqadigan munosabatlarni tartibga soluvchi qoidalar majmui deb ta'riflagan. Transport fuqarolik huquqini huquqiy tartibga solishga tegishli bo'lganligi sababli, temir yo'l huquqi fuqarolik huquqining ajralmas qismidir. 15
yondashuv zamonaviy mahalliy yuridik fanda eng keng tarqalgan. Ushbu soha vakillari transport huquqi turli davlatlar huquqining murakkab tarmog'i degan taxmindan kelib chiqadi. Demak, N. A. Duxno ushbu kontseptsiyaga amal qilib, transport huquqini yangi nazariy tuzilishga, asosiylari huquq sohalari bo'lgan ko'plab tarkibiy elementlarga ega bo'lgan murakkab mazmunga ishora qiladi. Majmuaga kirib, huquq sohasi transport huquqini tashkil etuvchi boshqa elementlar bilan o'zaro bog'liqlikning alohida xususiyatlariga ega bo'ladi. Transport huquqining O’zbekiston huquqi tizimidagi o'rni to'g'risidagi savolni aniqlaganda, huquq sohalarini huquqiy tartibga solishning predmeti va usuli bo'yicha ajratish umumiy qabul qilinganligidan kelib chiqish kerak. O.S.Ioffe adolatli ta’kidlaganidek, har qanday huquq sohasi ikki jihat bilan tavsiflanadi: birinchidan, ma’lum tartibga solish predmeti, ya'ni. u tomonidan shakllanadigan, mustahkamlangan va himoyalangan ijtimoiy munosabatlar, ikkinchidan, muayyan tartibga solish usuli bilan, ya'ni. ana shu o'ziga xos yo'l, uning yordamida qonun chiqaruvchi ushbu huquqiy normalar majmui asosida huquqiy munosabatlar ishtirokchisi sifatida odamlarning istalgan xulq-atvorini ta'minlaydi. Ko'rinib turibdiki, alohida huquq sohasidagi huquqiy tartibga solish sub'ekti ijtimoiy munosabatlarning bir hil doirasi bo'lishi kerak. Biroq, bunday bir hil ijtimoiy munosabatlar (masalan, transport faoliyatida) ko'pincha huquqning bir qator boshqa tarmoqlari: fuqarolik, ma'muriy, mehnat va boshqalar ta'siri ostida shakllanadi va rivojlanadi. Bunday hollarda ushbu huquq sohasi sub'ektini aniqlash uchun qo'shimcha choralar ko'rish zarurati tug'iladi. Shu ma'noda, eng muhimi, ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishda qo'llaniladigan huquqiy ta'sir qilish vositasi sifatida tushuniladigan huquqiy tartibga solish usulidir. Faqat tartibga solish predmeti va usulining birligi huquqiy normalarni tarmoqlar bo‘yicha taqsimlashning to‘g‘ri tasniflash mezoni hisoblanadi. Huquqning asosiy sohalariga kelsak, bu yerda hamma narsa aniq: ular o'zlarining barcha o'ziga xos xususiyatlariga ega (tarkibiy xususiyatlar, huquqiy 16
xususiyatlarning faqat bir qismidir. Murakkab tarmoqlar faqat maxsus sub'ektga (asosiy tarmoqlar sub'ektlaridan farqli tekislikda ko'rib chiqiladi) va huquqiy o'ziga xoslikning ayrim xususiyatlariga, ya'ni qonunchilikning mustaqil sohasiga, ayrim umumiy tamoyillarga, qoidalarga, tartibga solish usullariga ega. Biroq, ular yuridik o'ziga xoslikning asosiy xususiyatlariga ega emas - "ularning" usuli va tartibga solish mexanizmidir. Ilmiy adabiyotlarda biz paradoksal holatni ko'ramiz: huquqiy tartibga solishning barcha predmeti va usuli ham sub tarmoqqa, ham huquq institutiga nisbatan qo'llaniladi, bu ularga tarmoq darajasini erkin belgilash imkonini beradi. Bu zamonaviy huquq tizimida tobora ko'proq yangi sohalarni cheksiz ishlab chiqarish imkonini beradi. Transport huquqining yagona majmuasiga turli huquq sohalari - fuqarolik, ma'muriy, mehnat, er va boshqalarni birlashtirishning umumiy maqsadi har xil transport turlarining samarali ishlashini ta'minlash maqsadida mamlakatning yagona transport tizimi sifatida faoliyatini tartibga solishdan iborat. Transport huquqining predmeti har xil turdagi jamoat munosabatlaridir. Gap, birinchi navbatda, shartnoma asosidagi yuk tashishni tashkil etish va amalga oshirish bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar haqida bormoqda. Shu bilan birga, transport huquqini tartibga solish sohasi transportni boshqarish, transport sohasidagi faoliyatni nazorat qilish, uni texnik nazorat qilish, transport harakati qoidalariga qat'iy rioya qilish zarurati bilan oldindan belgilab qo'yilgan ma'muriy- huquqiy tavsifdagi munosabatlarni ham o'z ichiga olishi kerak. transport vositasidan foydalanish, xavfsizlik choralarini ta'minlash va boshqalar. Transportdagi mehnat munosabatlarining o'ziga xos xususiyatlari, shuningdek, ularning transport qonunchiligiga kiritilishini belgilaydi. TRANSPORT HUQUQINING SUBYEKTI - mamlakatning yagona transport tizimi sifatida turli transport turlarining faoliyati jarayonida va asosida vujudga keladigan xilma-xil ijtimoiy munosabatlar yig'indisidir. 17
yuridik shaxs sifatida institutsionlashtirishdagi qilishning muhim sharti transport munosabatlarini huquqiy tartibga solish usulini izolyatsiya qilishdir. Huquqiy tartibga solish usuli tartibga solinadigan munosabatlar ishtirokchilarining huquqiy holatini aniqlash imkonini beradi; sub'ektiv huquq va majburiyatlarning vujudga kelish tartibi; ularni qo'llab-quvvatlash vositalari va sanktsiyalarning tabiati. Bunda mutlaqo tabiiy savol tug‘iladi: transport qonunchiligida tartibga solishning maxsus usuli bormi? Bu aniq javobni talab qiladigan ritorik savol emas, chunki, aslida, transport qonuniga tarmoq maqomi berish imkoniyati uning yechimiga bog'liq. Qonunning jamoat munosabatlariga ta'sir qilish usullaridagi farqlar huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining o'zaro pozitsiyasining xususiyati bilan belgilanadi. Shubhasiz, transport huquqi normalari huquqiy tartibga solishning yagona usuli bilan bog'lanmagan. Transport shartnomaviy munosabatlarni huquqiy tartibga solishning asosiy usuli - tomonlarning teng huquqliligi usuli, ya'ni. xususiy huquq tarmoqlariga xos dispozitiv usul. Biroq, transportda ma'muriy huquqiy munosabatlarga nisbatan, imperativ retseptlar usuli qo'llaniladi, ya'ni. usul imperativ, ommaviy huquq tarmoqlariga xosdir. Ilmiy va o'quv adabiyotlarida huquqning murakkab sohalariga xos bo'lgan muayyan murakkab, imperativ- dispozitiv huquqiy tartibga solish usulini aniqlash imkoniyati to'g'risida fikr mavjud bo'lib, ular bilan kelishish mumkin emas. Bunda, xususan, transport huquqiy munosabatlarini tartibga solish uchun imperativ va dispozitiv usul kompleksda qo'llaniladi, lekin ular alohida qo'llaniladi, transport faoliyatini amalga oshirish bilan bog'liq munosabatlarning turli guruhlari uchun ular faqat bir-biri bilan bog'lanadi. transport tizimining ishlashini ta'minlashning yagona maqsadi bilan va agregatda hech qanday "murakkab" usulni hosil qilmaydi. Transport qonunchiligi transportning har xil turlarining faoliyati jarayonida va ular bilan bog'liq holda yuzaga keladigan jamoat munosabatlarini tartibga solish 18
etuvchi imperativ va dispozitiv usulni oladi. Shunday qilib, transport huquqi O’zbekiston huquqining murakkab tarmog'idir, ammo huquqning mustaqil tarmog'i sifatida tan olinishi mumkin emas. Transport huquqi mustaqil sub'ekt tomonidan belgilanadi, lekin ko'pchilik fuqarolik, ma'muriy, mehnat qonunchiligiga xos bo'lgan, faqat transport huquqiga xos bo'lgan yagona xususiyatlarni aks ettirmaydigan usullar bilan belgilanadi. Huquqiy tartibga solish usullari o'zgarmasa, yangi mustaqil huquq sohasining paydo bo'lishi uchun shart-sharoit yaratilmaydi. Murakkab huquq tarmoqlari qonunchilik sohalari kabi ob'ektiv hodisa bo'lib, xuddi shu nomdagi an'anaviy huquq sohalariga adekvat bo'lib, tizimlashtirish jarayonida sub'ektiv faoliyat natijalariga to'liq mos keltirib bo’lmaydi. Bu transport qonunchiligiga to'liq taalluqlidir. Ixtisoslashgan adabiyotlarda shunday nuqtai nazar mavjudki, unga ko'ra transport huquqi murakkab huquq sohasi sifatida tan olinmaydi, balki qonunchilikning murakkab tarmog'i sifatida tashkil etilgan bo'lib, jamoat munosabatlarini tartibga soluvchi bir necha huquq sohalarining normalarini birlashtiradi, o‘ziga xos mazmuni bilan farqlanadi. Bu fikr “qonunchilik sohasi” va “huquq sohasi” tushunchalarini chalkashtirib yuborish natijasida yuzaga kelgan soxta mantiqga asoslanadi. Nazariy tadqiqotlar bilan shug'ullanmasdan, faqat ikkita jihatga e'tibor qaratish kerak. Birinchidan, huquq sohasining asosi bo‘lgan “birinchi g‘isht” qonun ustuvorligi, ya’ni qonun ustuvorligi ekanligi umume’tirof etilgan. Xulq-atvor qoidasi, qonunchilik sohasi esa bu normani qonuniylashtiradigan va rasmiylashtiradigan huquqiy aktdir. Huquqiy normalar qonun hujjatlarida o'z ifodasini topadi. Huquqning manbai - bu huquq normalarini o'z ichiga olgan normativ-huquqiy hujjatlar yig'indisidir. Transport huquqining manbai transport faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy hujjatlar majmuidir. Shunday qilib, huquq sohasi va qonunchilik sohasining nisbati mazmun va shakl nisbati bo'lib, shunga mos ravishda ularning chalkashishi hech bo'lmaganda rasmiy mantiq nuqtai nazaridan qabul qilinishi mumkin emas. Chunki mantiqiy to'g'ri 19
dastlab bo'lishi mumkin, bu bayonotni haqiqat deb tan olish mumkin emas. Transport qonunchiligi va transport huquqi o'rtasidagi munosabatlarni ko'rib chiqsak, huquq sohasining ob'ektiv shakllanganligidan ham kelib chiqishimiz kerak. Bizning holatimizda transport huquqi murakkab tarmoq sifatida o'z predmetini ajratib ko'rsatish orqali transport munosabatlarini tartibga solishda doimiy ortib borayotgan ijtimoiy ehtiyojlar bilan bog'liq holda shakllangan. Qonunchilik huquqiy normalarni qonuniylashtirish shakli sifatida sub'ektiv omillar ta'siriga ko'proq moyil bo'ladi: qonun chiqaruvchining xohishiga ko'ra, huquqiy tartibga solish ob'ektiv ehtiyojlardan orqada qolishi va hatto oldinda bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, huquq tarmoqlari va qonunchilik sohalari ideal tarzda mos kelishi kerak bo'lsa-da, qonunchilik, huquq tizimidan farqli o'laroq, qonun chiqaruvchi yoki boshqa shaxslarning xohishiga ko'ra va boshqa asoslarga ko'ra tizimlashtirilishi mumkin. Shunga ko'ra, huquqiy tartibga solish usuli qonunchilik sohasini tanlashda mezon bo'lib xizmat qila olmaydi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari va ustavi tashuvchilar, yo'lovchilar, yuk jo'natuvchilar, yuk oluvchilar, umumiy foydalanishdagi temir yo'l transporti infratuzilmasi egalari, umumiy foydalanilmaydigan temir yo'l yo'llarining egalari, boshqa jismoniy va yuridik shaxslar o'rtasida jamoat xizmatlaridan foydalanishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga soladi. temir yo'l transporti va nodavlat temir yo'l transporti, ularning huquqlari, majburiyatlari va mas'uliyatini belgilaydi. O‘z-o‘zidan, mustaqilligi e’tirof etilgan va inkor etib bo‘lmaydigan qonunchilikning har bir sohasi ham o‘z tarkibida bunday ta’sirchan va tartibli huquqiy massivga ega emas. Shunday qilib, etarli darajada kuchga ega bo'lgan holda, jami huquqiy hujjatlarni tashkil etuvchi bir guruh huquqiy hujjatlar mavjudligini ta'kidlash mumkin transport qonunchiligining sub'ektga xos va institutsional jihatdan alohida bo'limlari mavjud. 20
solinadigan jamoat munosabatlari sohasida mohiyatan tizimlashtirilgan kodlashtirilgan va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar to'plamini o'z ichiga olgan O’zbekiston qonunchiligining bir tarmog'i. Demak, TRANSPORT HUQUQI O‘zbekiston huquqining murakkab tarmog‘idir. U jamoat transportini boshqarish jarayonida ham, transport korxonalari va ularning mijozlari o'rtasidagi xususiy-huquqiy xarakterdagi shartnomaviy munosabatlarda ham vujudga keladigan turli xarakterdagi huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Bunday munosabatlar o'ziga xos xususiyatlariga ko'ra alohida huquqiy tartibga solishni talab qiladi. Transport qonunchiligini O‘zbekiston qonunchiligining bir tarmog‘i sifatida ko‘rish kerak. Yüklə 493,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|