Jarayonning kamchiliklari Birinchi bosqichda toksik, yong‘in jihatdan xavfli va portlash xavfi bor moddalar (aluminiy uch etil va yuqori aluminiy uchalkil- lar) ishlatilishi;
Bir tonna spirt olish uchun aluminiy katta sarfi (60-100 kg).
Quyi spirtlar - etil, butil spirtlar hosil bo‘lishi, ularni ushbu usul bilan olish iqtisodiy yaxshi emas, C20- spirtlarga esa barqaror talab yo‘q.
Bosimni qo‘llanilishi jarayonni qimmatlashtiradi.
Biroq yuqorida sanab o‘tilgan hamma kamchiliklarni xomashyo- ning arzonligi kompensatsiyalaydi, bundan tashqari, zanjirida ugle-
102
rod atomi juft son bo‘lgan spirtlar hosil bo‘ladi va ularni bir-biridan oson ajratib olish mumkin. Ular asosida biologik to‘la parchalanish qobiliyatiga ega bo‘lgan sintetik yuvish vositalari olinadi. Ikki atomli spirtlarni olish
Ikki atomli spirtlardan eng ko‘p ahamiyat kasb etgani etilen- (CH2OH-CH2OH) va propilenglikol (CH3-CHOH-CH2OH) lardir.
ikki atomli spirtlar erituvchi sifatida, sintetik mahsulotlar (lavsan tolasi), antifriz ishlab chiqarishda ishlatiladi. Etilenglikol olish usullari
Etilenglikol quyidagi usullar bilan olinadi: Dixloretandan:
Uchinchi usul eng kelajagi porloq usuldir; 1- va 2- usullarda xlor katta miqdorda sarf qilinadi hamda xlor mineral tuz (CaCl2) ko‘rinishida chiqarib olinadi. Etilenglikol ishlab chiqarish uchun ilk mahsulotlarni olish
Etilenglikol ishlab chiqarish uchun ilk xomashyolar sifatida dix- loretan, etilenxlorgidrin va etilen oksidi kerak bo‘ladi.
1. Dixloretan. Dixloretan etilenni 20-40°C haroratda xlorlash yo‘li bilan olinadi:
CH2=CH2+CI2 ^ ch2ci-ch2ci
Yonaki reaksiyalarni (etilenni chuqurroq xlorlash) bostirmoq uchun reaksiya zonasiga kislorod va temir xlorid (FeCl3) kiritiladi.
103
Etilenxlorgidrin. Etilen va xlornovat kislota (NOSl) dan 30- 50°C da etilenxlorgidrin olinadi:
CH2 = CH2 + HOCl ^ CH2OH - CH2Cl Etilen oksidi. Etilenni havo kislorodi bilan kumush katalizato- rida 280°C haroratda oksidlab etilen oksidi olinadi:
CH2 = CH2 + 1/2 O2 ^ CH2 - CH2
Yonaki mahsulot sifatida C02va Н2О hosil bo‘ladi.
Yonaki reaksiyalarni bostirmoq uchun etilen va kislorod alohida- alohida isitiladi; kichik kontakt vaqti hamda etilen miqdori ortig‘i bilan olinadi.
Sintetik glitserin ishlab chiqarish
Glitserin uch atomli spirtdir:
CH2OH-CHOH-CH2OH
U smolalar, portlovchi moddalar ishlab chiqarishda, tekstil va farmatsevtik sanoatlarda likerlar tayyorlashda, tamaki sanoatida ish- latiladi.
Glitserinning asosiy qismi uzoq vaqt yog‘larni sovunlash (yog‘lar - yuqori yog‘ kislotalarni glitserin bilan murakkab efirlari) orqali olingan:
r-cooch2
I
R-COO-CH2
I
r-coo-ch2
CH2-OH
NaOH I
». CH-OH
I
CH2-OH
glitserin
+RCOONa
Kislotaning
natriyli tuzi (sovun)
Yog‘lar - oziq-ovqat xomashyosidir, shu bois yog‘larni sintetik mahsulotlar bilan almashtirish yo‘llari uzoq vaqt qidirilgan.
Shunday mahsulot sifatida neft xomashyoni destruktiv qayta ish- lash usullari bilan olinadigan propilenni ko‘rsatish joizdir:
CH 2 = CH - CH3 + Cl2 ^ CH2Cl - CHCl - CH
1,2 - dixlorpropan
104
1,2Dixlorpropanni davomiy xlorlab simmetrik uchxlorpropan: CH2Cl-CHCl-CH2Cl olinadi. Aralashmadan uchxlorpropanni ajratib olish murakkab jarayondir. Shu sababli ushbu usul tez rivojlanmadi. Faqat 1938-yili Vilyams propilen termik xlorlash reaksiyasini ochdi, natijada allil xloridni hosil bo‘lish o‘rni belgilandi:
CH2 = CH - CH3c/2’500°c > CH2 = CH - CH2Cl + HCl
Glitserin ushbu usullar bilan olinishi ko‘rib chiqiladi. Propilendan allil xlorid orqali glitserin olish usullari
CH2CH-CH2CI
allilxlorid
CH2=CH-CHO
aklorein
CH2(OH) - CH(OH)-CH2(OH)
CH2=CH-CH2OH
CH2CH-CH2CI NaOH (20 %) HOC1
1 CnV'
150 C
CH2OH-CHCI-CH2CI
30-40°c|hOC1
CH20HCHC1CH20H
allil spirt
ю°с|нос1
epixlorgi suvli, 60°C
CH2OH-CHOH-CH2OH
CH2OHCHOHCH2OH
Sanoatda ikkala usul ham keng tarqalgan.
105
2.6.2. Propilendan akrolein orqali glitserin olish usullari
Glitserinni akroleindan olish usuli istiqbolliroqdir, chunki ushbu jarayonda xlor sarf bo‘lmaydi va ishqor talab qilinmaydi. Spirtlarning qo‘llanishi Etil spirti.
Etil spirti sintetik kauchuk ishlab chiqarishda ilk xomashyo hi- soblanadi. Sirka aldegidi, sirka kislota olishda, erituvchi sifatida va oziq-ovqat sanoatida ham ishlatiladi. Yuqori spirtlar.
Yuqori yog‘ spirtlar erituvchi sifatida, plastifikatorlar va smolalar ishlab chiqarishda, sintetik yuvish vositalari olishda va hokazolarda xomashyo sifatida ishlatiladi.
II bo‘lim yuzasidan sinov savollari. Neftkimyo sintez xomashyolarining asosiy manbalarini so‘zlab be