O‘zbekiston respublikasi

Jarayonning kamchiliklari

1. 
   Birinchi bosqichda toksik, yong‘in jihatdan xavfli va portlash xavfi bor moddalar (aluminiy uch etil va yuqori aluminiy uchalkil- lar) ishlatilishi;
   
2. 
   Bir tonna spirt olish uchun aluminiy katta sarfi (60-100 kg).
   
3. 
   Quyi spirtlar - etil, butil spirtlar hosil bo‘lishi, ularni ushbu usul bilan olish iqtisodiy yaxshi emas, C₂₀- spirtlarga esa barqaror talab yo‘q.
   
4. 
   Bosimni qo‘llanilishi jarayonni qimmatlashtiradi.
   

Biroq yuqorida sanab o‘tilgan hamma kamchiliklarni xomashyo- ning arzonligi kompensatsiyalaydi, bundan tashqari, zanjirida ugle-


102



rod atomi juft son bo‘lgan spirtlar hosil bo‘ladi va ularni bir-biridan oson ajratib olish mumkin. Ular asosida biologik to‘la parchalanish qobiliyatiga ega bo‘lgan sintetik yuvish vositalari olinadi.

4. 
   Ikki atomli spirtlarni olish
   

Ikki atomli spirtlardan eng ko‘p ahamiyat kasb etgani etilen- (CH₂OH-CH₂OH) va propilenglikol (CH₃-CHOH-CH₂OH) lardir.

ikki atomli spirtlar erituvchi sifatida, sintetik mahsulotlar (lavsan tolasi), antifriz ishlab chiqarishda ishlatiladi.

1. 
   Etilenglikol olish usullari
   

Etilenglikol quyidagi usullar bilan olinadi:

1. 
   Dixloretandan:
   

CH₂Cl - CH₂Cl ^що’^Ca(OH)2 > CH₂OH - CH₂OH + CaCl₂

2. 
   Etilen xlorgidrindan:
   

CH OH - CH ₂Cl ^{H 2O,Ca (OH )2} > CH OH - CH ₂OH + CaCl₂

3. 
   Etilen oksidini gidratatsiyalab:
   

HO

CH₂ - CH₂ —²—> CHOH - CH₂OH


O

Uchinchi usul eng kelajagi porloq usuldir; 1- va 2- usullarda xlor katta miqdorda sarf qilinadi hamda xlor mineral tuz (CaCl₂) ko‘rinishida chiqarib olinadi.

2. 
   Etilenglikol ishlab chiqarish uchun ilk mahsulotlarni olish
   

Etilenglikol ishlab chiqarish uchun ilk xomashyolar sifatida dix- loretan, etilenxlorgidrin va etilen oksidi kerak bo‘ladi.

1. Dixloretan. Dixloretan etilenni 20-40°C haroratda xlorlash yo‘li bilan olinadi:

CH₂=CH₂+CI₂ ^ ch₂ci-ch₂ci

Yonaki reaksiyalarni (etilenni chuqurroq xlorlash) bostirmoq uchun reaksiya zonasiga kislorod va temir xlorid (FeCl₃) kiritiladi.


103

2. 
   Etilenxlorgidrin. Etilen va xlornovat kislota (NOSl) dan 30- 50°C da etilenxlorgidrin olinadi:
   

CH₂ = CH2 + HOCl ^ CH₂OH - CH₂Cl

2. 
   Etilen oksidi. Etilenni havo kislorodi bilan kumush katalizato- rida 280°C haroratda oksidlab etilen oksidi olinadi:
   

CH₂ = CH₂ + 1/2 O₂ ^ CH₂ - CH₂

Yonaki mahsulot sifatida C0₂ va Н₂О hosil bo‘ladi.

Yonaki reaksiyalarni bostirmoq uchun etilen va kislorod alohida- alohida isitiladi; kichik kontakt vaqti hamda etilen miqdori ortig‘i bilan olinadi.

4. 
   Sintetik glitserin ishlab chiqarish
   

Glitserin uch atomli spirtdir:


CH₂OH-CHOH-CH₂OH


U smolalar, portlovchi moddalar ishlab chiqarishda, tekstil va farmatsevtik sanoatlarda likerlar tayyorlashda, tamaki sanoatida ish- latiladi.

Glitserinning asosiy qismi uzoq vaqt yog‘larni sovunlash (yog‘lar - yuqori yog‘ kislotalarni glitserin bilan murakkab efirlari) orqali olingan:


r-cooch₂

I

R-COO-CH2

I

r-coo-ch₂

CH₂-OH

NaOH I

». CH-OH

I

CH2-OH

glitserin


+RCOONa

Kislotaning
natriyli tuzi (sovun)


Yog‘lar - oziq-ovqat xomashyosidir, shu bois yog‘larni sintetik mahsulotlar bilan almashtirish yo‘llari uzoq vaqt qidirilgan.

Shunday mahsulot sifatida neft xomashyoni destruktiv qayta ish- lash usullari bilan olinadigan propilenni ko‘rsatish joizdir:


CH ₂ = CH - CH₃ + Cl₂ ^ CH ₂ Cl - CHCl - CH

1,2 - dixlorpropan


104



1,2 Dixlorpropanni davomiy xlorlab simmetrik uchxlorpropan: CH₂Cl-CHCl-CH₂Cl olinadi. Aralashmadan uchxlorpropanni ajratib olish murakkab jarayondir. Shu sababli ushbu usul tez rivojlanmadi. Faqat 1938-yili Vilyams propilen termik xlorlash reaksiyasini ochdi, natijada allil xloridni hosil bo‘lish o‘rni belgilandi:


CH₂ = CH - CH₃ ^c/2’⁵⁰⁰°^c > CH₂ = CH - CH₂Cl + HCl


Glitserin ushbu usullar bilan olinishi ko‘rib chiqiladi.

1. 
   Propilendan allil xlorid orqali glitserin olish usullari
   

CH2CH-CH2CI

allilxlorid





CH₂=CH-CHO

aklorein





CH₂(OH) - CH(OH)-CH₂(OH)


CH₂=CH-CH₂OH


CH2CH-CH2CI NaOH (20 %) HOC1

1 CnV'

150 C


CH2OH-CHCI-CH2CI


30-40°c|hOC1


CH₂0HCHC1CH₂0H


allil spirt

ю°с|нос1

epixlorgi suvli, 60°C





CH₂OH-CHOH-CH₂OH


CH₂OHCHOHCH₂OH


Sanoatda ikkala usul ham keng tarqalgan.


105



2.6.2. Propilendan akrolein orqali glitserin olish usullari





Glitserinni akroleindan olish usuli istiqbolliroqdir, chunki ushbu jarayonda xlor sarf bo‘lmaydi va ishqor talab qilinmaydi.

4. 
   Spirtlarning qo‘llanishi
   

1. 
   Etil spirti.
   

Etil spirti sintetik kauchuk ishlab chiqarishda ilk xomashyo hi- soblanadi. Sirka aldegidi, sirka kislota olishda, erituvchi sifatida va oziq-ovqat sanoatida ham ishlatiladi.

2. 
   Yuqori spirtlar.
   

Yuqori yog‘ spirtlar erituvchi sifatida, plastifikatorlar va smolalar ishlab chiqarishda, sintetik yuvish vositalari olishda va hokazolarda xomashyo sifatida ishlatiladi.

II bo‘lim yuzasidan sinov savollari.

1. 
   Neftkimyo sintez xomashyolarining asosiy manbalarini so‘zlab be
   

ring.

2. 
   Yo‘ldosh gaz nima?
   
3. 
   Gaz benzini qanday olinadi?
   
4. 
   Tabiiy gaz tarkibiga nimalar kiradi?
   
5. 
   Gaz kondensati tarkibiga nimalar kiradi?
   
6. 
   Suyuq neft mahsulotlariga nimalar kiradi?
   
7. 
   Uglevodorod xomashyoga qo‘yiladigan talablar?
   
8. 
   Parafin uglevodorodlarning tarkibi qanday?
   

106

3.