O‘zbekiston respublikasi

Birinchi bosqich (IPBni IPB GPgacha oksidlash)


Kumolni oksidlash havo yoki texnik kislorod bilan 110-120°C haroratda va 3-5 atmosfera bosimi ostida kobalt yoki marganets naf- tenatlari yoki rezinatlari-katalizatorlari ishtirokida olib boriladi:





-3

-

-₃


110-120°C ►

3-5 atm





Gidroperoksid parchalanib yonaki mahsulotlar hosil bo‘lishini ol- dini olish maqsadida oksidlash 25-30% dan ortmaydigan chuqurlik- kacha olib boriladi.


81





Biroq shunday ehtiyotlikda ham oksidlash mahsulotlarida 1,7-2% gidroperoksid parchalanish mahsulotlari mavjud bo‘ladi.

Oksidlash soatiga 5-7% gidroperoksid hosil bo‘lish tezligi bilan boradi. 4 soatda jarayon 120°C haroratda, taxminan 30% gidroperoksid hosil bo‘lishi bilan yakunlanadi.

Izopropilbenzolni gidroperoksidga oksidlanish kinetikasi quyida- gicha xarakterlanadi.

Avvaliga ma’lum vaqt oksidlash jarayoni juda sekin kechadi, ushbu induksion davrda gidroperoksid yig‘ilib boradi, so‘ngra oksidlash tezligi keskin ortadi, oksidlashning ikkinchi soatidayoq oksi- datda gidroperoksidni vaqt o‘tishi bilan ortib boruvchi parchalanish mahsulotlari ko‘rina boshlaydi.

Induksion davrni qisqartirish uchun xomashyoga kam miqdorda (2-3 %) gidroperoksid, parchalanish mahsulotlarini hosil bo‘lishini pasaytirish uchun esa gidroperoksid yig‘ilishiga bog‘liq holida oksidlash kolonnasi haroratni uning balandligi bo‘yicha pasaytirilib bo- riladi.

Izopropilbenzolni oksidlash jarayoni ikki modifikatsiyada amalga oshirilishi mumkin:

1. 
   emulgatorlar (natriy alkilsulfonati) qo‘llab suv-ishqor emulsi- yasi (1% konsentratsiyali soda eritmasi)da;
   
2. 
   «quruq» usul deb nomlangan initsiatorlar ishtirokida toza izopropilbenzolni oksidlash. Rossiyada ikkinchi usul keng ishlatila- di.
   

Reaksiyaga kirgan izopropilbenzolga nisbatan IPB GP ni salmog‘i 95% gacha yetadi.

Ikkinchi bosqich (IPB GPni parchalanishi)


IPB GP ni parchalanishi 60°C dan ortiq bo‘lmagan haroratda kis- lota (hammadan ham ko‘proq sulfat) ishtirokida amalga oshadi:


Лг


CH

3

COOH

^XCH₃





o

OH+H₃C-C-CH₃

IPB GP ning parchalanish tezligi sulfat kislota kontsentratsiyaga bog‘liq. Amalda 95-96% li sulfat kislotaning atsetondagi 1% li erit-


82



masi ishlatiladi. IPB GP ni parchalanishi ko‘p issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi, shuning uchun u yaxshigina olib chiqib ketilishi lozim. Bu jarayon reaksion massani tashqi sovutkich orqali sirkulatsiya qi- lish, hamda sulfat kislota eritilgan atsetonning bug‘lanishi va so‘ngra uni kondensatsiyalanishi hisobiga amalga oshiriladi.

1. 
   Izopropilbenzolni oksidlab fenol va atseton olish
   

texnologiyasi


Kumol usuli bilan fenol va atsetonlar olish prinsipial texnologik sxemasi 9-sxemada keltirilgan.





9-chizma. Fenol va atsetonlar olish bilan boradigan izopropilbenzolni ok- sidlash texnologik sxemasi.


Issiqlikni olish uchun suvi sirkulatsiya qilinadigan likopchalarga joylashtirilgan ilon izi quvurchalar-kolonnada oksidlash jarayoni olib boriladi. Siklga qaytarilgan IPB bilan ilk IPB aralashib, kolonnaning yuqori qismidan beriladi.

Oksidlash uchun aluminiy xloridda benzolni propilen bilan ok- sidlash orqali olingan IPB dan foydalaniladi, chunki uning tarkibida oksidlash jarayonini tormozlovchi olefinlar bo‘lmaydi. Kolonnaning yuqori qismida harorat 120°C da ushlab turiladi, kolonna pastiga tushgan sari u ham pasayadi va pastki qismida 108-110°C ga teng bo‘ladi.


83



Kolonnaning yuqorisidan chiqqan havo IPB dan holi qilinadi. Kolonnadan 20-25% gidroperoksid saqlagan oksidat chiqadi va u reaksiyaga kirishmay qolgan IPB dan haydash maqsadida vakuum kolonnaga yo‘naltiriladi. Haydash 30 mm. sim. ust. qoldiq bosimda va kolonnaning tubi temperaturasi 85-92°C da olib boriladi. Ishqor bilan ishlov berilib va quritilgandan so‘ng haydalgan IPB oksidlash- ga qaytariladi, gidroperoksid esa 70-75% kontsentratsiya bilan par- chalanishga yo‘naltiriladi. Ba’zan IPB GPini 90-92% konsentratsi- yagacha vakuum kolonnada qoldiq bosim - 10 mm sim.ust. va ko- lonna tubi 95°C bo‘lganda olinadi.

IPB GP ni parchalash 40-60°C haroratda olib boriladi. So‘ngra parchalanish mahsulotlari (PM) ishqor bilan neytrallanadi va rektifi- katsiyaga yo‘naltiriladi. U yerda oldin atseton, so‘ngra a-metilstirol va fenol hamda 7% gacha (fenolga nisbatan) hosil bo‘lgan yonaki mahsulotlar haydalib chiqadilar.

Nordon mahsulotlar mavjudligi bois apparatura zanglamas po‘latdan yasaladi.

5. 
   Fenol olishning boshqa usullari
   

Fenol olishning boshqa usullari ham mavjud:

1. 
   Sulfonat usuli - benzolni sulfurlashga va hosil bo‘lgan benzol- sulfokislotani ishqor bilan eritish orqali fenol hosil qilish bilan;
   
2. 
   Xlor usuli - benzolni xlorlash bilan;
   
3. 
   Oksidlab xlorlash usuli (Rashig usuli) - benzol, vodorod xlorid va havoning o‘zaro ta’siri va hosil bo‘lgan xlorbenzolni gidrolizi bilan.
   

Birinchi usul sulfat kislotani ko‘proq sarfi bilan, ikkinchisi esa xlorniki bilan bog‘liq. Ushbu nuqtayi nazardan Rashig usuli mukam- malroqdir, chunki vodorod xloridning asosiy massasi regeneratsi- yalanadi. Biroq oxirgi usul ko‘p issiqlik sarfi va apparaturani kuchli korroziyasi bilan bog‘liq.

Ko‘mirni kokslashda 1 t ko‘mirdan 0,3-0,6 kg fenol olinadi. Fenol olishning hamma sanoat usullari ichida kumol usuli iqtisodiy jihatdan eng afzal usuldir. Agar kumol usuli bo‘yicha olingan fenol tannarxini 100% deb olinsa, sulfonatdagisi 103% ni, xlor usullarida- gisi esa 126-128% ni tashkil qiladi.

Fenol yangi usul bo‘lmish toluoldan benzol kislota va fenilbenzo- atlar orqali olinishi ham mumkin.


84



Naften uglevodorodlardan siklogeksanni oksidlab fenol olish ham ishlab chiqilgan (1963-y.).

Fenolformaldegid smolalar, kaprolaktam, alkilfenollar sintetik yuvish vositalari va polimer materiallar hamda neft distillatlariga prisadkalar olishda ishlatilib, ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarishda fenoldan keng foydalaniladi.

2. 
   Naften uglevodorodlarni oksidlash
   

Siklogeksanni oksidlash jarayoni asosan sanoat miqyosida sintetik tolalar - kapron va naylon sintez qilish uchun xomashyo olishga yo‘naltirilgan.

1. 
   Siklogeksanni oksidlab adipin kislota olish jarayonlari
   

Sanoatda siklogeksanni oksidlash havo yordamida 120-140°C temperaturada va 10-20 atmosfera bosimi ostida kobalt naftenati (siklogeksan og‘irligiga nisbatan 0,004% da) - katalizator sifatida ishlatilganda olib boriladi. Oksidlashda o‘sha zahotiyoq siklogeksa- nol va siklogeksanonga parchalanib ketuvchi siklogeksan gidrope- roksidi hosil bo‘ladi:





Odatda, siklogeksanolning siklogeksanonga nisbati=2:1. Jara- yonning selektivligi siklogeksanning konversiya darajasiga bog‘liq: konversiya 5% bo‘lsa reaksiyaga kirishgan siklogeksanga nisbatan siklogeksanol va siklogeksanonlarning umumiy salmog‘i 95% ni, konversiya 15% bo‘lsa-60-65 % ni tashkil qiladi.

Shu bois siklogeksan bir o‘tkazilganda 10-12% konversiyaga uchrashi hisobga olinib, oksidlash jarayoni olib boriladi; reaksiyaga kirishmay qolgan siklogeksan retsirkulatsiya qilinadi.

Siklogeksanol va siklogeksanonni oksidlashning ikkinchi bosqi- chida oksidlash 57% li nitrat kislota bilan 70-100°C harorat va 2-10


85





atmosfera bosimi ostida mis-vanadiy katalizatorida kislotaning o‘ta
ko‘p miqdori bilan olib boriladi:

/^үои

\X HNO3

*-HOOC - (CH₂)₄-COOH

\/

Xomashyoga nisbatan adipin kislotaning salmog‘i 90% ga yetadi. U naylon olish uchun qimmatli xomashyodir.

Kapron olishda ilk xomashyo siklogeksandir. Uni oksidlashning birinchi bosqichidan so‘ng rektifikatsiya yo‘li bilan ajratib olinadi.

Siklogeksanning bir bosqichda oksidlash yo‘li bilan adipin kis- lota olish mumkin. Buning uchun jarayon sirka kislota eritmasida 100-120°C haroratda va 10 atmosfera bosimi ostida kobalt xloridi ishtirokida olib boriladi:





+ 2,5 0₂ ►

4/

HOOC - ÌCH₂Ì₄ - cooh + h₂o


Biroq adipin kislotaning salmog‘i siklogeksanning ikki bosqichda oksidlashdagi 75-80% o‘rniga bor yo‘g‘i 50% ni tashkil qiladi.

Siklogeksanni oksidlash jarayonini fenolni olish uchun ham ish- latish mumkin. Ushbu usul bo‘yicha siklogeksanni oksidlashning birinchi bosqichida olingan siklogeksanon va siklogeksanollar platina- langan ko‘mirda 250-425°C haroratda katalitik degidrogenizatsiyaga uchratiladi:





86





Shunday qilib, siklogeksanni oksidlab qimmatli mahsulot- lar bo‘lgan adipin kislota (neylon olishda monomer), siklogeksa- non (kapron olishda xomashyo), fenol (qo‘llanish sohalari avvalgi bo‘limda ko‘rsatilgan)larni olish mumkin.

II. Spirtlar ishlab chiqarish

Neftkimyo sanoatida spirtlar eng muhim va ko‘p tonnali mahsu- lotlardan biridir.

Ishlatishni turli oblastlarda spetsifikaga bog‘liq holida keng va turli-tumanligi o‘z navbatida ularni ishlab chiqarish usullarini ham xilma-xilligini taqozo qiladi.

Hozirgi vaqtda spirtlar ishlab chiqarishning asosiy usullari quyi- dagilardir:

1. 
   Olefinlar (etilen va propilen) ni to‘g‘ridan to‘g‘ri gidratatsiya- si.
   
2. 
   Olefinlarni sulfat kislota yordamida gidratatsiyasi. Ushbu usul bilan etil spirti va zanjirida C₃ dan C₄ gacha bo‘lgan ikkilamchi spirtlar olinadi.
   
3. 
   Oksosintez usuli. Ushbu usul bilan zanjirida C₄-C₈ uglerod atomi bo‘lgan izo - va normal tuzilishga ega bo‘lgan aldegidlar va birlamchi spirtlar olinadi.
   
4. 
   Aluminiyorganik birikmalar yordamida birlamchi spirtlar olinadi.
   

1. 
   Etilenning to‘g‘ridan to‘g‘ri gidratatsiyasi
   

Etilenni to‘g‘ridan to‘g‘ri gidratatsiya qilish 1932-yildayoq o‘rganila boshlagan. Jarayon katalitik. Katalizatorni ikki sinfga bo‘lish mumkin:

1. 
   Suyuq katalizatorlar:
   

1. 
   sulfat kislota (H₂SO₄), xlorid kislota (HCl), fosfat kislota (H3PO4)
   

2. 
   Qattiq katalizatorlar:
   

1. 
   CaO+0,5V₂O₃+3,6N₃RO₄ (kalsiy oksidi+bor oksidi +fosfat kislota);
   
2. 
   Silikageldagi H₃PO₄;
   
3. 
   Alumosilikatdagi H₃pO₄;
   
4. 
   Turli yoyuvchilardagi WO₃ (volfram oksidi).
   

87