O‘zbekiston respublikasi

sxemasi:

1-o-ksilolni ajratish qurilmasi; 2-etilbenzolni ajratish qurilmasi; 3-p-ksilolni
ajratish qurilmasi; 4-p-ksilolni ajratish maqsadidagi xomashyoni tayyorlash quril-
masi; 5-m-ksilolni ajratish qurilmasi.


Ksilollar aralashmasi 1-kolonnaga orto-ksilolni (III) ajratib olish uchun keladi. 1-kolonna tepasidan mahsulotlar retsirkulyat (IV) bilan aralashgan holida 2-kolonnaga etilbenzolni (V) ajratib olish uchun keladi, 2-kolonna tubidan xomashyo 3-apparatga kristallizat- siyaga boradi. Bunda p—ksilol (VII) ajraladi, xira eritma (VIII) esa

2. 
   kolonnaga keladi, kolonna tepasidan p-ksilolni qo‘shimcha ajratib olish uchun 2-kolonnaga yuborilayotgan retsirkulyat (IV) chiqarib olinadi, 4-kolonnadan chiqayotgan qoldiq (IX) m-ksilolni (X) va
   

55



qoldiq ksilol fraksiyasini (XI) ajratib olish uchun 5-apparatga kiradi.

Keltirilgan chizma p—ksilol va etilbenzolni yuqori salmoqda 88 va 99% (xomashyodagi ularning miqdoriga mos holida) olish imkoni- yatini beradi.

Yaponiyada ksilollarni ajratib olishning yangi orginal usuli ishlab chiqilgan. Ushbu usulda HF.BF₃ aralashmasi ishlatilib, dastavval u yordamida xomashyodan m-ksilol to‘la ekstraktsiyalanadi (0-10°C), qolgan uglevodorodlar rektifikatsiyada oson ajraladi. HF.BF₃ komp- leksining yana bir e’tiborini tortadigan xossasi: temperatura 100°C gacha ko‘tarilsa metaksilolni orto- va para- ksilollarga izomerizatsi- yasi amalga oshadi.

3. 
   Alkilaromatik uglevodorodlarni olish
   

Neftkimyoda alkilaromatik uglevodorodlardan eng ko‘p ishla- tiladiganlari etil va izopropil benzollardir. Ular sintetik kauchuk monomerlari bo‘lmish stirol va a-metilstirollarni olishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari, oksidlash yo‘li bilan izopro- pilbenzoldan fenol (sintetik smola va plastmassalar xomashyosi) va atseton olinadi. Alkilaromatik uglevodorodlar benzolni etilen va pro- pilenlar bilan alkillash reaksiyasi yordamida olinadi:





Alkillash jarayoni uchun katalizatorlar sifatida sulfat (N₂S0₄), fosfat (H₃P0₄), vodorod ftorid (NF) kislotalari, hamda aluminiy xlo- rid (AlCl₃) va rux xlorid (ZnCl₂)lar xizmat qilishi mumkin.

Rossiyada alkillash jarayoni quyidagi sharoitlarda AlCl₃ da olib borilgan: benzol: olefin nisbati yonaki mahsulotlar hosil bo‘lmasligini nazarda tutib, 2:1 molyar nisbatda; reaktor sifatida ko- lonna olinib, uning balandligi 12 m, diametri 1,4 bo‘lgan. Kolonna- ning ichki qismi emallangan va asbest zichlagichli flanetslar bilan


56





biriktirilgan 4 ta zvenodan tashkil topgan. Boshqa hollarda korro- ziyadan himoyalanish uchun grafit plitalar bilan futerovka qilina- di. Kolonnaning uch seksiyasi isitish va sovutish maqsadlari uchun «ko‘ylak» ka ega, ammo issiqlikning asosiy qismi benzol bir qismi- ning bug‘lanishi hisobiga olib chiqib ketiladi.

4. 
   Naften uglevodorodlar
   

Neftkimyoda naften uglevodorodlardan siklogeksan (C₆N₁₂) eng ko‘p ishlatiladi. Neylon va kapron ishlab chiqarishda siklogeksan ilk xomashyodir, quyi bosimda polietilen ishlab chiqarishda esa erituv- chi sifatida ishlatiladi.

Siklogeksan ishlab chiqarishning ikki asosiy yo‘li mavjud:

1) uni tor benzin fraksiyalaridan ajratib olish; 2) benzolni gidrir- lab ajratib olish.

1. 
   Siklogeksanni tor benzin fraksiyalari (68-85°C)dan
   

ajratib olish

Rossiyada qazib chiqariladigan Suraxan va Emben neftlari naften uglevodorodlarga boy (benzin fraksiyasida 7,4% siklogeksan, 4-6% gacha metilsiklopentan bor). Aluminiy xlorid katalizatorida 80°C da benzin fraksiyasidagi metilsiklopentanni izomerizatsiyalab siklogek- sanga aylantiriladi:


80°C AlCl₃


CH₃


Benzol, n-geksan, metilsiklopentan va siklogeksan o‘zaro aze- otrop aralashma hosil qilishi bois rektifikatsiya usuli bilan benzin fraksiyasidan toza siklogeksanni ajratib olish imkoniyati yo‘q. Shu sababli siklogeksanni metanol bilan azeotrop haydash orqali (siklo- geksanning tozaligi-91%) yoki suvsiz fenol bilan ekstrfaol haydash yo‘li bilan ajratib olinadi.

Ushbu usullar yuqori darajali toza siklogeksanni olishga imkon bermaydi.








57

2. 
   Benzoini gidrirlab siklogeksan ishlab chiqarish
   

Benzoini gidrirlash quyidagi tenglama orqali ifodalanadi:





Jarayon ko‘p miqdorda issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi. Jara- yonni sharoitlari tanlash ilk xomashyo benzolning sifatiga bog‘liq.

Koksokimyo benzoli ishlatilganda, tarkibida bir qancha oltingu- gurtli birikmali qo‘shimchalari bois jarayon nikel, molibden, kobalt sulfidlarida olib boriladi. Ushbu katalizatorlar oltingugurtli birikma- lar bilan zaharlanmaydi, ammo ular kam faollikka egaliklari sababli jarayon yuqori temperatura (350-370°C) va bosim (300 atmosfera) da olib boriladi. Ushbu sharoitlarda gidrirlash bilan birga gidrotoza- lash ham ketadi.

Jarayon nikelli va platinali katalizatorlar ishtirokida 150-200°C haroratda hamda 50 atmosfera gacha bosim ostida olib boriladi, bi- roq xomashyoda katalizatorni zaharlovchi oltingugurtli birikmalar bo‘lmasligi shart. Gidrirlashda ishlatiladigan vodorod ham oltingugurtli birikmalardan tozalangan bo‘lishi kerak.

Nikel va platinali katalizatorlarda gidrirlab ajratib olingan siklo- geksanni rektifikatsiya qilinish zarurati yo‘q; u 99% tozalikka ega. Bu juda ahamiyatli, chunki tola ishlab chiqarishda siklogeksandagi qo‘shimchalar miqdori 0,1% dan ortmasligi kerak.

I Bo‘lim yuzasidan sinov savollari.

1. 
   Neftkimyo sintezi fanining vazifasi?
   
2. 
   Neftkimyo sintezi fanining maqsadi?
   
3. 
   Neftkimyo sintezi sanoatining rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari?
   
4. 
   Neftkimyo sintezi sanoatining xomashyo bazasi?
   
5. 
   Neftkimyo sintezi sanoatida olinadigan mahsulotlar?
   
6. 
   Olefinlar asosidagi neftkimyo sintezining eng muhim yo‘nalishlarini
   

tushuntirib bering.


58

1.