O‘zbekiston respublikasi

1-chizma. Uglevodorod gazlarining pirolizi texnologik sxemasi:

1, 2-issiqlik almashtirgichlar; 3-quvurli pech; 4- «toblash» uskunasi; 5-utilizator;
6-skrubber-sovutkich; 7-sovutkich; 8-separator.


Q‘uvurli pechlarda piroliz qilishning kamchiliklari quyidagilar- dan iborat:

1. 
   kichik ishlab chiqarish quvvati;
   
2. 
   pechni ilon izli quvurlari uchun yuqori legirlangan po‘latni ishlatish zarurati;
   

28

3. 
   ilon izli quvurlarning yuqori gidravlik qarshiligi, bu esa ki- rishda bosimning ortishiga va olefinlar salmog‘ini pasayishiga olib keladi;
   
4. 
   ishning davriyligi - koksni yoqib yuborish uchun pech ishini to‘xtatish zarurati.
   

Biroq ushbu kamchiliklar jarayonni texnologik bezashdagi oddiy- lik orqali o‘zini oqlaydi.

Q‘uvurli piroliz pechlarini samarali ishlashi ilon izli quvurchalar uzunligi bo‘yicha optimal harorat profilini hosil qilish imkoniyatla- ri bilan aniqlanadi, bu esa pechning ilon izli quvurchasi ishlangan metallning fizik xossalari va teplotexnik imkoniyatlari - ilon izli qu- vurchaga lokal issiqlik olib kelishning quvvati bilan belgilanadi. Ilon izli quvurchalarni maxsus joylashtirish pechni yengil uglevodorod xomashyosini qayta ishlashda to‘xtamay ishlash davrini deyarli 6 oygacha yetkazadi.

Zamonaviy ko‘p kamerali piroliz pechlarining etilen bo‘yicha quvvati yiliga 50 ming tonna va undan ko‘pga yetgan bo‘lib, bu bir korpusda 16 tagacha parallel ishlovchi piroliz ilon izi quvurchalari bo‘lgan bir necha oqim kameralarini (4-5 tagacha) blokirovkalash natijasida erishilgan.

Ikkinchi guruh jarayonlari - issiqlikni ichki yetkazish usulida, ya’ni xomashyoni o‘ta qizdirilgan gazlar yoki suv bug‘i bilan kon- takt holida amalga oshiriladi.

Issiqlik tashuvchi sifatida koks yoki qandaydir inert materialli issiqlik tashuvchi ishlatiladi, bunda piroliz jarayonining o‘zi va issiqlik tashuvchining regeneratsiyasi turli uskunalarda - reaktor va regeneratorda olib borilishi jarayonni uzluksizligini ta’minlaydi, shu bilan birgalikda uni texnologik bezash murakkablashib ketadi.

Issiqlik tashuvchi statsionar qatlamli piroliz sxemalari ishlab chi- qilgan. Bunda piroliz jarayoni murakkab figura profilli keramik na- sadkalar yordamida amalga oshiriladi. Ushbu holida piroliz va rege- neratsiya bosqichlari galma-gal boradi, regeneratsiya issiqligi piroliz bosqichida ishlatiladi. Bu sxemaning asosiy kamchiliklari sifatida jarayonni boshqarishning murakkabligi va pirogazni koks yonish mah- sulotlari bilan ifloslanishini ko‘rsatish mumkin.

Issiqlik tashuvchilar vositasidagi hamma jarayonlar deyarli bir sxema asosida amalga oshirilib, bunda xomashyo avvalombor issiq-


29





lik almashtiruvchida 350-450°C haroratgacha isitilib, suv bug‘i bilan aralashma holida reaktorga yuboriladi. Reaktorda 700-900°C gacha (qanday xomashyoligiga qarab) issiqlik tashuvchi hisobiga qizdirila- di.

Kislorodda piroliz (avtotermik piroliz) quyidagicha amalga oshiriladi: 550-650°C haroratgacha isitilgan xomashyo kislorod bilan aralashtiriladi (100 qism xomashyo 30 qism kislorod); bunda xomashyoning bir qismi yonib va yonish mahsulotlari qolgan xomashyo bilan aralashib, piroliz borishida harorat 800-900°C gacha ko‘tariladi.

Avtotermik pirolizning boshqa bir ko‘rinishi gomogen piroliz deb ataladi. Ushbu holida xomashyo (masalan, metan)ning bir qismi va kislorod alohida uskunada biriktiriladi hamda keyin yonish mahsulotlari yuqori bo‘lmagan 1200-1500°C haroratda xomashyoning asosiy qismi bilan haroratni piroliz haroratigacha ko‘tarib aralashtiriladi.

Avtotermik pirolizning asosiy kamchiliklari: pirogazda 20% gacha SO va S0₂ mavjudligi pirogazni tozalashni qiyinlashtiradi; xomashyoning bir qismi to‘g‘ri maqsadga sarf qilinmaydi.

Keyingi vaqtlarda adiabatik sharoitdagi piroliz keng tarqalmoqda. 650-750°C gacha isitilgan xomashyo 925-950°C li o‘ta qizdirilgan suv bug‘i bilan aralashtiriladi. Pirolizni ushbu turining afzalliklari:

1. 
   pechlarni ishlash vaqti ko‘proq davomiy bo‘ladi, xomashyo ko‘pincha pastroq haroratda isitiladi;
   
2. 
   reaksion massada harorat reaktor devoridagiga nisbatan yuqo- riroq bo‘ladi, bu esa koksni hosil bo‘lishini kamaytiradi;
   
3. 
   suv bug‘i hisobiga suyultirilgan uglevodorodlarning parsial bosimi past bo‘ladi, bu esa olefinlar miqdorini oshishiga olib keladi.
   

Jarayonning kamchiliklari sifatida ikkita pech mavjudligini aytish mumkin: biri xomashyoni isitishga, ikkinchisi esa suv bug‘ini qizdi- rishga ishlatiladi. Oqibatda, bu kapital xarajatlarni ko‘paytiradi.

3. 
   Gaz holidagi uglevodorodlar aralashmasidan olefinlarni ajratib olish
   

Neftkimyo sintezi sanoati olefin uglevodorodlarning sifatiga juda katta talablar qo‘yadi. Shu sababli olefin tarkibli gazlar qanday usul


30



bilan olinishidan qat’i nazar ajratish jarayonidan avval xomashyoni neftkimyo sinteziga tayyorlaydigan ma’lum operatsiyalarga uchrati- lishi lozim.

1. 
   Xomashyoni neftkimyoviy jarayonlarga tayyorlash
   

Odatda, dastlabki tayyorlash quyidagi operatsiyalarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   mexanik qo‘shimchalardan tozalash;
   
2. 
   qo‘lansa hidli birikmalardan tozalash; d) quritish.
   

1. 
   Mexanik qo‘shimchalardan tozalash
   

Gazlar temir oksidi va sulfidi hamda boshqa mahsulotlarni o‘z ichida saqlashi mumkin. Ular apparaturani korroziyasi oqibatida ho- sil bo‘lishi mumkin. Gazlardan mexanik qo‘shimchalarni chiqarib yuborishning turli usullari mavjud:

1. 
   mexanik qo‘shimcha zarralarini og‘irlik kuchlari yoki mar- kazdan qochma kuchlar ta’sirida cho‘ktirish;
   
2. 
   g‘ovak materiallar orqali gazlarni filtratsiya qilish;
   
3. 
   yuqori kuchlanish maydonida elektr yordamida cho‘ktirish;
   
4. 
   moy qatlami orqali gazni borbataj qilish yoki eng ko‘p ishlatiladigan usulda yoki moy bilan gazni qarama-qarshi oqimda yuvish.
   

Mexanik qo‘shimcha zarralarini va suyuqlik tomchilarini olib chiqib ketilishining oldini oluvchi mukammal usuli - bu gazni me- tall turdan tayyorlangan matlar orqali o‘tkazish. Qalinligi 10-12 sm qilib tayyorlangan bunday matlar gaz o‘tkaziluvchi kolonnalarga bir necha qavat qilib o‘rnatiladi.

2. 
   Qo‘lansa hidli kimyoviy birikmalardan tozalash
   

Piroliz gazlarida yoki neftni qayta ishlash jarayonlarida ajralib chiqadigan gazlarda ko‘pgina hollarda vodorod sulfid va uglerod II oksid mavjud bo‘ladi. Ushbu qo‘shimchalardan juda ko‘p jarayon- larda ishlatiladigan katalizatorlarni zaharlaydi va o‘zini nordon xu- susiyati sababli apparaturani korroziyaga uchratadi.


31



Neftkimyoda ilgarilari gazni H₂S va S0₂ lardan to‘la tozalash jarayonida ishqordan keng foydalaniladi. Ishqor yordamida tozalash ikki bosqich - sovuq va qaynoq ishqor vositasiada - ya’ni I bosqich 50°C da 11,6 % li ishqor eritmasida; II - bosqich 85°C, 40 atmosfera bosim va o‘sha kontsentratsiyali ishqor.

Hozirgi vaqtda etanolamin yordamida tozalash keng tarqalgan bo‘lib, eng ko‘p monoetanolamin ( ₂ NCH ₂CH ₂OH ) foydalaniladi. Bundan tashqari, dietanolamin HN (CH₂CH₂OH )₂ trietano-

lamin N (CH ₂CH ₂OH )₃ r ham ishlatiladi. Odatda, etanolaminlar-

ning 10-30% li suv eritmalari ishlatiladi.

Tozalashga quyidagi reaksiyalar sabab bo‘ladi:

HOCH₂CH₂NH₂ + H₂S ^ HOCH₂CH₂NH₂ ■ H₂S HOCH₂CH₂NH₂ + H₂O + CO₂ ^ HOCH₂CH₂NH₂ ■ H₂CO₃

Reaksiyalar monoetanolamin bilan t = 25 - 40°C da chapdan o‘ng- ga t = 105 - 110°C da esa o‘ngdan chapga (erituvchini regeneratsiya- si) boradi.

Agar C0₂ ga tegmagan holda faqat vodorod sulfid ajratilsa, C0₂ bilan o‘zaro reaksiyaga kirishmaydigan trietanolamin ishlatiladi. Etanolaminlar yordamida 34% gacha H₂S va 5% gacha C0₂ bo‘lgan gazlar muvaffaqiyat bilan tozalanadi. Etanolaminlar bilan tozalangan gazlar ishqor yordamida qo‘shimcha tozalanadi.

Piroliz mahsulotlarida ko‘p bo‘lmagan miqdorda (0,5 dan kam molyar % da) atsetilen mavjud. Atsetilenni misdan tayyorlanishi mumkin bo‘lgan apparatura bilan portlovchi birikma - mis atsetileni- di hosil qiladi. Undan tashqari, atsetilen yengil polimerlanadi, bu esa apparaturani tiqilib qolishiga olib keladi. Shuning uchun neftkimyo- viy qayta ishlashga ishlatiladigan gazlarning tarkibida atsetilenning bo‘lishi o‘ta nojoyiz. Atsetilenni etilenga selektiv gidrogenlash yo‘li bilan yo‘qotiladi:

CH = CH + H₂ ^ CH₂ = CH ₂

Gidrogenlash 200-300°C haroratda 3-25 atmosfera bosimida olib boriladi. Katalizator sifatida yoyuvchidagi nikel (5% Ni, 95% Cr₂O₃), silikageldagi palladiy (Pd/SiO₂) yoki aluminiy oksididagi molibden sulfid (MoS, Al₂O₃) ishlatiladi.


32





Ushbu jarayondan gazlarni komponentlarga ajratishgacha ham, ajratgandan keyin ham foydalanish mumkin. Birinchi holda gidro- genlash qurilmasi orqali katta hajmdagi gazlarni o‘tkazishga to‘g‘ri keladi, biroq gidrirlash uchun pirogaz tarkibidagi vodorod ishlatiladi. Ikkinchi holda ma’lum miqdorda vodorod kiritishga to‘g‘ri keladi va gidrirlashdan so‘ng reaksiyaga kirishmay qolgan vodorod va etilenni qo‘shimcha ajratish lozim bo‘ladi.

Atsetilenni dimetilformamid yoki atseton bilan absorbsiyalab yo‘qotish mumkin.

3. 
   Gazlarni quritish
   

Gazlardan suv bug‘larini ajratib olish zaruriy operatsiya bo‘lib, bunda gazlarni komponentlarga ajaratish jarayoni ko‘pincha juda past haroratda (- 100°C da) amalga oshiriladi. Suv ayrim katalizator- larni zaharlaydi, u uglevodorodlar bilan quvurlarga tiqilib qoluvchi kristallogidrad hosil qiladi.

Quritish suyuq va qattiq qurituvchilar yordamida amalga oshiriladi. Suyuq qurituvchilar sifatida ko‘p atomli spirtlar - di va tri- etilenglikollar ishlatiladi. Quritish jarayoni qarama-qarshi oqimda harakatlanuvchi gaz va qurituvchi vositasida kolonnada amalga oshi- riladi. Jarayon normal sharoitda olib boriladi. Q‘uritilgan gaz ko- lonnalarning yuqorisidan qattiq adsorbentlarda oxirigacha quritish uchun yo‘naladi, qurituvchi esa regeneratsiyaga yuboriladi. Suyuq qurituvchilarning ishlatilishi yetarli darajada yaxshi quritilgan gaz olishga imkon bermaydi, undan tashqari, suyuq qurituvchilar agres- sivdirlar.

Hozirgi vaqtda tobora keng doirada qattiq adsorbentlar aluminiy oksidi, alyumogellar, silikagellar, turli tabiiy va sintetik ayumosili- katlar ishlatila boshladi.

Quritish jarayoni gaz oqimini adsorbent bilan to‘ldirilgan ko- lonnadan o‘tkazish orqali odatdagi yoki yuqoriroq haroratda amalga oshiriladi. Regeneratsiya tabiiy adsorbentlar uchun 140°C haroratda, sintetik adsorbentlar uchun esa 270-300°C da issiq metan- vodorod aralashmasi oqimi bilan amalga oshiriladi. Ushbu adsorbentlar kamchiliklari sifatida ularning past o‘tkazish qobiliyati, yu- qori bo‘lmagan namlik sig‘imi (5-8%) va C₃-C₄ uglevodorodlarini g‘ovaklarini to‘ldirib qo‘yadigan va kokslashga olib keluvchi poli-


33





merlash qobiliyatini ko‘rsatish mumkin. Keyingi vaqtlarda moleku- lar elaklar yoki seolitlar deb nomlangan sorbentlar muvaffaqiyatli ishlatila boshlandi. Bundan tashqari, seolitlar 100°C haroratgacha ishlash va ular regeneratsiyasini adsorbent strukturasini 400°C haroratgacha buzmay o‘tkazish mumkin. Seolitlarning katta afzalligi H₂S va C0₂ larning bir qismini adsorbsiyalashi va buning natijasida gazlarni qo‘shimchalardan tozalanishidadir.

2. 
   Gazlarni tarkibiy qismlarga ajratish
   

Neftkimyo sanoati uchun kreking, piroliz va shu kabi jarayon gazlaridan toza olefinlarni ajratib olish o‘ta ahamiyatli hisoblanadi. Qator jarayonlar uchun yuqori darajali tozalikka ega bo‘lgan ole- finlar ishlatish talab qilinadi. Masalan, yuqori bosim polietilen olish uchun 99,9% konsentratsiyali etilen, etil spirtini olish uchun esa eti- lenning konsentratsiyasi 97% dan kam bo‘lmasligi kerak.

Hozirgi vaqtda sanoatda gazlarni ajratishning quyidagi usullari ishlatiladi:

1. 
   kompression usul;
   
2. 
   sorbsion (adsorbtsiya, absorbtsiya, xemosorbtsiya) usul;
   
3. 
   quyi haroratli rektifikatsiya usuli;
   
4. 
   kombinatsiyalangan usul.
   

1. 
   Kompression usui
   

Kompression usul bosim orttirilganda ko‘proq og‘ir komponent- larni suyulishi natijasida uglevodorod gazlari fraksiyalanib ajralishi- ga asoslangan bo‘ladi. Ushbu usul gaz benzinini ajratib olishda keng ishlatiladi, biroq gazlarni aniq fraksiyalarga ajralishini ta’minlay ol- maydi, shu sababli u boshqa usullar bilan birga kombinatsiyada ishlatiladi.

2. 
   Sorbsion usui
   

Turli fraksiyadagi uglevodorod gazlarini ma’lum shart-sha- roitlarda suyuq, adsorbentlar (absorbsiya), qattiq adsorbentlar (ad- sorbsiya) da yutilishiga yoki ayrim uglevodorod gaz komponentlari- ning ma’lum kimyoviy birikmalar bilan ta’sirlashuvi (xemosorbsiya) ga asoslangan.

А) Absorbsion usul neftkimyo sanoatida keng ishlatiladi. Suyuq


34



erituvchilar sifatida turli neft distillatlari (yengil S₄ - S₅ uglevodo- rodlar, solyar-kerosin yoki ligroin fraksiyalari) ishlatiladi. Absorbent u yoki bu uglerod fraksiyasini ajratib olishni nazarda tutgan holda sharoitlar tanlab oladi va aynan shu yo‘l bilan gazni bir xil uglevodo- rod atomli fraksiyalari (etan - etilan, propan-propilen va boshqalar) ga to‘la ajratish mumkin. Ushbu usul bilan fraksiya ichidagi uglevo- dorodlarni bir-biridan ajratish mumkin emas, shuning uchun boshqa usullar bilan birga olib boriladi.

B) Adsorbsion usul - qattiq adsorbentda turli molekular og‘irlik- dagi uglevodorodlarni turlicha adsorbsiyalanishiga asoslangan. Ug- levodorod molekular og‘irligi qancha katta bo‘lsa, u shuncha oson adsorbsiyalanadi. Ko‘pincha adsorbent sifatida faollangan ko‘mir ishlatiladi. Ko‘mirga adsorbsiyalangan quyi molekular uglevodorod- lar kattaroq molekular og‘irlikka ega bo‘lgan uglevodorodlar bilan siqib chiqariladi, oxirgilari o‘z navbatida suv bug‘lari bilan siqib chiqarilishi mumkin.

2. 
   Quyi temperaturali rektifikatsiya usuli
   

Ushbu usul gaz tarkibiga kirgan uglevodorodlarni qaynash tem- peraturalarini turlicha ekanligiga asoslangan. Bunday uglevodorod- larni chuqur sovitish hisobiga ajratishga erishiladi. Masalan, metan (161,5°C) qaynash harorati yuqori bo‘lgan boshqa uglevodorodlar- dan oson ajraladi. Qaynash temperaturalarini farqiga ko‘ra etilen etandan ajraladi. Ushbu usul orqali propilenni propandan ajratish esa mushkulroq.

Quyi harorat hosil qilish uchun drossel effekti, ya’ni gaz bosimi- ni keskin tushishi oqibatida haroratning pasayishi kuzatiladi. Yoki ushbu usulni sovitishning kaskad usuli deb ham yuritiladi. Ushbu usul quyidagicha amalga oshiriladi: Gaz 40 atmosfera bosimi va t = - 18°C da 1 - metan kolonnasiga keladi (2-chizma). 1-kolonnaga berilayotgan metan 2-kolonnadan chiqayotgan etilen yordamida su- yultiriladi. 2-kolonnada etilenni, 3-kolonnada esa etanning ajratilishi amalga oshadi. Ushbu kolonnalarda propanning bug‘lanishi hisobiga etan va etilenlarning sovishi oqibatida suyuqlik taralishi amalga oshiriladi. 4-kolonnada C₃ fraksiyasi ajralishi kuzatilib, kolonna suv bilan sovitilib ishlatiladi.


35

^4		~ ^3	i	“X	6
и 00 0		-I //':;+4°		00 cp