O‘zbekiston respublikasi

Piroliz xomashyosi
Smolaning salmog‘i (og‘irlik % da)
Yengil benzin (40-140°C)	20-25
Og‘ir benzin (100-180°C)	25-30
Kerosin-gazoyl f.r. (145-345°C)	30-35

Piroliz rejimiga o‘ta talabchan bo‘lish, ya’ni haroratni 720°C dan 800°C ga ko‘tarish aromatik uglevodorodlarning salmog‘ini 14,4% dan 81% gacha ortishiga olib keladi.

Piroliz smolasi 2 yo‘nalish bo‘yicha qayta ishlanadi:

1. 
   Faqat yoqilg‘i mahsulotlari olish uchun;
   
2. 
   Asosan aromatik uglevodorodlar olish uchun.
   

5. 
   Parafinlarni siklizatsiyalash
   

Aromatik uglevodorodlar manbai sifatida Rossiya tadqiqotchilari B.A. Kazanskiy va boshqalar tomonidan parafinlarni siklizatsiyasi jarayoni ikkinchi jahon urushigacha ochilgan bo‘lsada, oxirgi vaqt- gacha sanoatga tatbiq qilinmagan, chunki u texnologik nuqtai nazar- dan murakkab, katalizator tezda faolligini yo‘qotadi (xrom oksidlari aluminiy oksidida), jarayon kichik ishlab chiqarish quvvatiga ega.

Keyingi yillarda jarayonni oddiyroq amalga oshirish maqsadi- da qaynar qatlamli jarayon haqida unnalib ko‘rildi, biroq manbalar- da ushbu jarayonni muvaffaqiyatli chiqqanligi haqida ma’lumotlar yo‘q. Umumiy holida reaksiya quyidagi ko‘rinishga ega:


CH₃ - CH₂ - CH₂ - CH₂ - CH₂ - CH₃


+ 4H


H - geksan


Benzol

CH


3 2 2 2 2 2 3

H - Geptan





2


51



6.2. Aromatik uglevodorodlarni ajratish va

ajratib olish


Aromatik uglevodorodlarni ajratib olishning quyidagi usullari mavjud:

1) rektifikatsiya; 2) azeotrop haydash; 3) ekstrfaol haydash; 4) selektiv ekstraksiya; 5) adsorbsiya.

Aromatik uglevodorodlar ajratib olishning tejamliligini aniqlab beruvchi asosiy omillari ularning ilk xomashyodagi konsentratsiya- siga bog‘liq.

Ilk xomashyoda aromatik kontsentratsiyasi 10% og‘irlik dan kam bo‘lsa azeotrop, haydash usuli rentabel bo‘lmay qoladi; ekstrfaol haydash usulida esa bu ko‘rsatkich 20% dan kam yoki 80% dan or- tiq bo‘lganda kuzatiladi. Agar aromatikaning xomashyodagi miqdori 5% dan kam bo‘lsa qattiq adsorbent yordamidagi adsorbsiya usuli ishlatiladi.

Amaliyotda, asosan, azeotrop va ekstrfaol haydash, selektiv ekstraksiya usullari ishlatiladi.

1. 
   Azeotrop haydash
   

Ushbu jarayon fraksiyasining noaromatik qismi metanol-suv ara- lashmasi bilan 3 yoqlama azeotrop aralashma hosil qilishga asoslan- gan bo‘lib, undan aromatik uglevodorodlar haydash orqali ajratib olinishi mumkin.

2. 
   Selektiv ekstraksiya
   

Bizda va xorijda eng ko‘p tarqalgan ekstragen dietilenglikol (DEG)dir.

Ekstraksiyaning mohiyati - aromatizatsiyalangan benzin va selektiv erituvchi qarama-qarshi oqimda kontaktda bo‘ladi, bunda aromatik uglevodorodlar eritmaga o‘tadi, noaromatik uglevodorodlar esa erimagan holida qoladi. So‘ngra eritmadan aromatik uglevodorodlar haydash yo‘li bilan ajratib olinadi (4-chizma).


52



Yengil





4-chizma. Riforming katalizatidan aromatik uglevodorodlarni dieti- lenglikol (DEG) yordamida ekstraksiyalash prinsipial sxemasi.

1-xomashyo tayyorlash rektifikatsion kolonnasi; 2-ekstraksion kolonna; 3-dearomatizatsiyalangan katalizatni yuvish kolonnasi; 4-dearomatizatsiyalangan katalizat kolonnasi; 4.1-aromatik uglevodorodlarni yuvish kolonnasi; 5-bug‘latish kolonnasi; 6-haydab ajratib olingan mahsulotlar priemnigi.


Riforming katalizati 1-rektifikatsion kolonnaga oson qaynovchi fraksiya (58°C)dan haydash orqali ajratish uchun yuboriladi. Frak- siyaning og‘ir qismi kolonnaning quyi qismidan 2-ekstraksion kolonnaga kirib keladi. Kolonnaning yuqori qismiga DEGning suv- li eritmasi beriladi. Maksimal selektivlikni ta’minlash maqsadi- da 2-kolonnaga 5-kolonna pastidan retsirkulat yuborib turiladi.

2. 
   kolonna tepasidan olinadigan rafinat 3-kolonnaga yuvish uchun yuboriladi, pastidan esa ekstrakt 5-bug‘latgich kolonnaga jo‘natiladi. Haydab ajratib olingan aromatik uglevodorodlar 5-kolonnaning tepasidan 6-haydab ajratib olingan mahsulotlar priemnigiga keladi, bu yerdan esa ajralgan suv 3 va 4-yuvish kolonnalariga ketadi.
   

Aromatik uglevodorodlar aralashmasining bir qismi 5-kolon- nadan ekstraksion kolonnaga qaytariladi qolgan qismi esa 4-yuvish kolonnasi orqali puxta rektifikatsiyaga yo‘naltiriladi.

2. 
   kolonnanig tepa qismidan dearomatlashtirilgan katalizat olina-
   

53

								I
	v	I	III ►
1					2
								V

IV


I


5-chizma. Ekstrfaol distillatsiya soddalashtirilgan sxemasi:

1-ekstrfaol haydash kolonnasi; 2-aromatik uglevodorodlarni ajratib olish

kolonnasi.


Uglevodorodlar aralashmasi (I) 1-kolonnaga keladi, u yerga sof, yangi va jarayonga qaytarilgan fenol (VI) kiritiladi. 1-kolonna yuqorisidan noaromatik uglevodorodlar (II) chiqadi, pastidan esa aromatika+fenol (III) chiqib, 2-kolonnaga aromatik uglevodorodlar (IV) ni ajratib olish uchun beriladi: 2-kolonna tubidan ajralib chiqa- yotgan fenol (VI) sof, yangi fenol (V) bilan qo‘shilib 1-kolonnaga boradi.


54



6.2.4. Ksilollarni ajratib olish


Ksilollarni ajratib olish ma’lum qiyinchiliklarga ega, chunki frak- sion tarkibga kirgan uglevodorodlar o‘z fizik xossalariga ko‘ra juda yaqin.

Quyidagi jadvalda ksilol fraksiyasi tarkibiga kirgan uglevodorod- larning qaynash va muzlash haroratlari (°Cda) keltirilgan:


7-jadval





6-chizma. Ksilol fraksiyasini individual uglevodorodlarga ajratish printsipial