O‘zbekiston respublikasi

I

0

1

R-CH-CH,

III

+ H0SO3


II

Gidroliz jarayoni 4-5 atmosfera bosimi ostida va 92-95°C ha- roratda olib boriladi. Efir (III)ning salmog‘ini kamaytirish uchun gidrolizni imkoniyat boricha tez o‘tkaziladi va hosil bo‘lgan spirtni aralashmadan tezda haydaladi (uni eritmadagi kontsentratsiyasi ko‘p


95





bo‘lmasligi uchun). Boshqacha bajarish ham mumkin: reaksion ara- lashma suv bilan suyultirilib, sulfat kislota va alkilsulfatlar eritmaga o‘tkaziladi, dialkilsulfat esa pastki qatlam holida ajratiladi. Spirtning salmog‘i 96-97%. Oddiy efir 1-2% miqdorda hosil bo‘ladi.

Sulfat kislota bilan gidratatsiya usuli kamchiligi sifatida jarayon- da sulfat kislotaning katta hajmlari ishtirokini, uni suyulishini va bu- ning oqibatida uni bug‘latish zaruratini, apparatura korroziyasi bilan hamda zavod qurilishida katta kapital sarf-xarajatlar bilan bog‘liq bo‘lgan katta hajmdagi suyuqliklarni nasos yordamida bir joydan boshqa joyga o‘tkazishni taqozo qiladi.

Olefinlarni sulfat kislota yordamida gidratatsiya qilish jarayoni reaksiyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri gidratatsiyada o‘rinli bo‘lgan konsen- trlangan olefinlar (tozalik darajasi 95-98%) bilan emas, olefinlarning o‘zida 30-50% saqlagan olefin fraksiyalari bilan olib borishga imko- niyat beradi.

Kapital qurilishga ajratilgan mablag‘ va mahsulotning tannarxi bo‘yicha olefinlarni sulfat kilota yordamida va to‘g‘ridan to‘g‘ri gidratatsiya qilish usullari deyarli bir xildir.

2. 
   Izopropil spirti ishlab chiqarish texnologiyasi
   

Propilenni sulfat kislota ishtirokidagi gidratatsiya usuli texnolo-
gik sxemasi 11-chizmada keltirilgan.

NaOH 1

: Chiqib ! , ""

- ^ш v /-K

H₂so₄


c₈h₄


2 r !"

"Y

Spirt va efir
rektifikatsiyasi


H₂SO₄ Polimerlash


11-chizma. Propilenni sulfat kislota ishtirokida gidratatsiya qilib etil spirti ishlab chiqarish prinsipial texnologik sxemasi.


96



Kerakli kontsentratsiyadagi sulfat kislota 1-absorberni yuqori li- kopchasiga, quyi likopchasiga esa berilgan bosimgacha avvaldan si- qilgan olefinlar yo‘naltiriladi. Absorberda alkilsulfatlar hosil bo‘ladi va ularni qisman gidrolizi sodir bo‘ladi. Kolonnaning o‘rta likop- chalaridan 2-nasos yordamida suyuqlikning bir qismi yuqori likop- chaga uzatiladi. 1-absorberdan chiqayotgan gazda kislota sachratqi- lari, spirt va efir bug‘lari bo‘ladi. Shu sababli, u 3-drosselli jo‘mrak yordamida bosimi pasaytirilgach 4-skrubberda suv bilan yuviladi, yuvindi suv esa gidroliz bosqichida ishlatiladi. 1-absorberni quyi qismidan reaksion massa 3-reduksion jo‘mrak orqali o‘tib, bosimi 1,5 atmosfera bosimi ostida gacha pasaytiriladi va 5-gidroli- zer - aralashtiruvchiga tushadi. Bu yerga suv 4-skrubberdan beri- ladi. Suyultirilgan massa 6-gidroliz-bug‘latgichga tushadi va alkil- sulfatlarni gidrolizi yakunlanadi, spirt, efir va polimerlar ajratiladi. 6-Gidrolizerdan chiqayotgan suv, spirt, efir va polimer bug‘larida kislota xarakterli qo‘shimchalar mavjud, shu sababli 5% -li NaOH eritmasi kiritilayotgan 7-likopcha tipidagi neytralizatorga yubori- ladi. Neytralizatorga suv bug‘ini bevosita berish natijasida reaksi- ya mahsulotlarining kondensatsiyasining oldi olinadi. So‘ngra ular 8-sovitkich-kondensatorda kondensatlanadi. Olingan kondensat spirt va efirlarning suvdagi eritmasi bo‘lib, polimerlar emulsiyasini o‘z ichida saqlaydi. Ularni ajratish uchun kondensat 10-separatorga yo‘naltiriladi. U yerda 9-yuvgich suvi bilan qo‘shimcha suyultiril- gach va so‘ngra tindirilgach polimerlar to‘liq ajraladi. 9-yuvgichda polimerlar bilan ushlab qolingan spirt va efir ajratib olinadi; 10- separatorda yuvishga qo‘llanilgan suv kondensatni suyultirishga va polimerlarni to‘liq ajratib olishga ishlatiladi.

Spirtning suvli eritmasi (odatda, 25% ga yaqin)ni va efir (3-5%) ni 11-yig‘gichda yig‘iladi va u yerdan rektifikatsiyaga yo‘naltiriladi.

Analogik sxema bo‘yicha etil spirti olinadi.

3. 
   Asosiy apparatlar
   

1. 
   Absorber (1-apparat).
   

Kolonna tipidagi 20-25 qalpoqcha likopchali apparat. Har bir likopchada suyuqlik qatlamida quvurchali sovitkich joylashtirilgan bo‘lib, u orqali sovuq suv aylanib turishi (sirkulatsiya) hisobiga re- aksiya issiqligi olib ketiladi.


97



Kolonnaning yuqori likopchasiga yangi, ishlatilmagan sulfat kis-
lota beriladi. Etilen yoki propilen pastidan beriladi. Kolonnaning yu-
qori qismida nasadka bo‘lib, u ko‘pik ushlagich vazifasini o‘taydi.

2. 
   Gidroliz - bug‘latkich kolonna (6-app.).
   

Apparat po‘latdan ishlangan, biroq korroziyadan voqif bo‘lish
maqsadida ichidan diabazali plitkalar bilan qoplangan. Unda likop-
chalar mavjud bo‘lib, ular orqali yuqoridan pastga reaksion suyuqlik
oqib tushib turadi.

3. 
   Oksosintez usuli bilan spirtlar olish
   

Nemis kimyogari Ryoolen tomonidan 1938-yilda karbonillash
reaksiyasi ochilib, ko‘proq uni oksosintez reaksiyasi deb yuritadilar.
Oksosintez reaksiyasi deb, bir vaqtning o‘zida uglerod oksidi (CO)
va vodorod (Х₂) ni olefinga kobalt (katalizator) ishtirokida 110-
180°C haroratda va 200 atmosfera bosimda o‘zaro ta’sirlashuviga
aytiladi. Reaksiya natijasida izo- va normal tuzilishdagi to‘yingan
alifatik aldegidlar hosil bo‘lib, ilk olefinga nisbatan bir uglerodi ortiq
bo‘ladi.

Umumiy holda reaksiyani quyidagicha ifodalash mumkin:

R-СН-СНз

I ³

HC=0

izo-aldegid (40%)

P

R-CH₂-C₄

H

normal- aldegid (60%)

Izo- va normal tuzilishga ega bo‘lgan aldegidlar nisbatan tanlab
olingan shart-sharoitlarni o‘zlashtirish oqibatida o‘zgartirilishi mum-
kin. Ular keyingi reaksiya - gidrogenizatsiya jarayonida birlamchi
izo- va normal spirtlarga aylanadi.

1. 
   Oksosintez jarayoniga ta’sir etuvchi omillar
   

Oksosintez jarayoniga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi:

1. 
   Xomashyo 3. Harorat, bosim
   
2. 
   Katalizator 4. Ilk moddalar nisbati.
   

98

1. 
   Reaksiya uchun xomashyo
   

Reaksiya uchun xomashyo sifatida oxirgi atomida qo‘shbog‘i bo‘lgan, asosan, izomerlardan tashkil topgan kreking jarayoni a-olefinlari xizmat qiladi. Xomashyo tarkibida oksosintez jarayoniga xalaqit qilmasa ham oltingugurtli birikmalar bo‘lmasligi shart, chun- ki ular keyingi bosqichdagi aldegidlarni spirtga gidrogenlanishiga zarar keltiradi. Shu bilan birga reaksiya mahsulotlarida erigan kobalt karbonillarini ham parchalaydi. Ammiak va aminlar oksosintez reak- siyasini tormozlaydi.

Ishlatiladigan sintez-gaz (CO+H₂) miqdori 7 dan 10% gacha teb- ranib turuvchi turli qo‘shimchalarga ega. Ularga: metan (CH₄), karbonat angdrid (C0₂), azot kiradi. Reaksiyaga metan va azot deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi, karbonat angidridi esa hosil bo‘ladigan kobalt karbonillarini dezfaollaydi.

Sintez-gaz suv bug‘ini o‘ta qizdirilgan (1000°C) ko‘mirdan o‘tkazish yoki metanni suv bug‘i bilan konversiya qilish yo‘llari bilan olinadi.

2. 
   Katalizator
   

Katalizator sifatida temir, nikel, ruteniy, rodiy, iridiy, kobalt kar- bonillari ishlatilishi mumkin.

Sanoat ko‘lamida avvaldan tayyorlab qo‘yilgan pemzadagi kobalt metali, kobalt karbonillari hamda kobalt tuzlari ishlatiladi.

Reaksiya sharoitlarida kobalt bir necha xil karbonillar holida ish- tirok etishi mumkin:

Dikobalt oktakarbonil Co₂(CO)₈.

Kobaltgidrokarbonil CoH(CO)₄.

2. 
   Harorat va bosim
   

Oksosintez reaksiyasi issiqlik ajralib chiqishi G=28 kkal/mol bilan ketadi va reaktor issiqlik rejimini ushlab turish ahamiyatli vazifa- dir. Ishlatiladigan harorat oralig‘i 110-180°C. 100°C dan past haro- ratda reaksiyaning tezligi past, 180°C dan yuqorida yonaki mahsulot- lar miqdori anchagina o‘sadi hamda izo tuzilishli aldegidlar salmog‘i ham ko‘tariladi. Bundan tashqari, harorat ortishi bilan aldegidlarni gidrogenlanishi tezlashadi, natijada faqat spirtlar hosil bo‘lishi mum-


99





kin. Vengriya neft institutining yuqori yog‘ spirtlarni olishning bir pog‘onali sxemasi shu asosdadir.

Reaksiya olib borilayotganda kobalt karbonillari katalizatorning stabilligini ta’minlovchi sharoitlarga amal qilish ahamiyatli bo‘ladi. U uglerod oksidi atmosferasida turg‘un, biroq harorat ko‘tarilishi bilan parchalanishi mumkin:

So₂(SO)₈ ¹²⁵ °^c > 2So+8SO

2SoH(SO)₄ < ¹⁵⁰ °^c > 2So+H₂+8SO

Reaksiyani yo‘nalishi CO ning temperaturasi va parsial bosimi (R_SO) bilan aniqlanadi. Yuqori bosim (R_SO)larda kobalt karbonillari hosil bo‘ladi, quyilarda esa ularning parchalanishi vujudga keladi. Harorat ortishi bilan kobalt karbonillarini saqlab qolish maqsadida uglerod oksidi (CO) parsial bosimini orttirish lozimligi aniqlangan. Oksosintez reaksiyasi tezligi vodorodning partsial bosimiga to‘g‘ri chiziqli bog‘liq. Sistemaning umumiy bosimi 150-180 atmosfera.

4. 
   CO va H₂ nisbati
   

Odatda, CO va N₂ nisbati 1:1 dan 1:8 gacha tebranib turadi. Reaksiya tenglamasiga binoan ilk moddalarning ekvimolekular nis- batlari kerak, biroq, odatda, vodorod biroz ko‘proq (1:1,2) olinadi. Vodorodni ko‘proq bo‘lishi ma’qulroq, chunki uning bir qismi hosil bo‘ladigan aldegidlarni gidrogenlashga sarf bo‘ladi.

Izo- va normal tuzilishli aldegidlarni gidrogenlash vodorod bilan nikel katalizatori ishtirokida 175-180°C da va 50-200 atmosfera bosimi ostida olib boriladi va quyidagi reaksiyalar ketadi:





CH₂OH

₍R-CH-CH₃

Izo - tuzilishli birlamchi spirt

RCH^CHz-CHzOH

normal - tuzilishli birlamchi spirt

100

2. 
   Katalizatorning kiritish sxemasi
   

Katalizatorning sistemaga kiritish usuli va uni regeneratsiya qi- lish yo‘li bilan jarayonni texnologik bejash farqlanadi. Odatda, kata- lizator sistemaga uch usul bilan kiritiladi:

1. 
   Suspenziyalashtirilgan katalizatorli sxema.
   

Juda maydalangan yoyuvchi (kizelgur) yuzasida kobalt metali o‘tirib qoladi va so‘ng reaktorga keladi.

Usul kamchiliklari: apparaturaning eroziyasi, katalizator tayyor- lash operatsiyalarining murakkabligi va beso‘naqayligi.

2. 
   Ikki reaktorli va triadali sxemalar.
   

Katalizer-apparat yuzasiga kobalt metalli o‘tirib qolgan statsi- onar yoyuvchi bilan to‘latiladi. Shu apparatning o‘zida 150-180°C haroratda va 200-300 atmosfera bosimi ostida kobalt karbonili hosil bo‘lishi va ularni xomashyoda erib ketishi amalga oshadi. Shunday yo‘l bilan tayyorlangan katalizator karbonillash reaktoriga boradi.

3. 
   Tuzli sxemalar.
   

Kobalt reaktorga yog‘ yoki naften kislotalarning tuzi ko‘rinishida kiritilib, so‘ngra reaksiya sharoitlarida kobalt karbonillari hosil bo‘ladi:


2R(COO)₂Co+8CO+2H₂ ^ 4RCOOH+Co₂(CO)₈

3. 
   Katalizatorni regeneratsiya qilish usullari
   

1. 
   Kobaltni ajratish uglerod oksidi yo‘q paytda uni yoyuvchi- pemza yoki kizelgur yuzasiga o‘tqazish orqali amalga oshiriladi.
   
2. 
   Kobaltni shavel kislota yoki kuchsiz kislotalar yordamida par- chalagach, kobalt filtrlanadi.
   
   4. 
      Spirtlarni aluminiyorganik birikmalar asosida olish
      

Ushbu usul bilan zanjirida uglerod atomi juft son bo‘lgan bir- lamchi spirtlar olinadi.

Usul GFR, Yaponiya, AQSH, Hamdo‘stlik davlatlarida amalga oshirilgan. Sintez uch bosqichdan iborat:

1. 
   Yuqori uchalkilaluminiylarni sintezi:
   

101



n Ср₄+М(С₂Н₅һ
etilen uchalkil
aluminiy





(CH₂CH₂)_XC₂H₅

(СН₂СН₂)үС₂Н₅

fCH₂CH₂izC₂H₅


bu yerda: n=x+u+z

Uchalkilaluminiy quyidagicha olinadi:


3CH=CH+1,5H+Al


^А1(^СЛ)з


Ikkala reaksiya 40-120 atmosfera bosimi ostida va 100-120°C haroratda olib boriladi.

2. 
   Yuqori uchalkilaluminiylarni havo yoki kislorod bilan 20- 100°C da oksidlab, aluminiy alkogolyatlarini hosil qilish:
   

3. 
   Alumiiy alkogolyatlarini spirtgacha gidrolizlash 25-150°C da suv yoki sulfat kislota yohud ishqor (NaOH) larning suvli eritmalari- ni ta’sir ettirish bilan amalga oshiriladi.
   

Al





OR

OR’ + 3H₂O OR’’


AI(OH)₃+ROH+R’OH+R’’OH