O„zbekiston respublikasi

Davlatning iqtisodiy faoliyati va investitsiya loyihalari.

Loyiha tahlilining turli bo‗limlari doirasidagi tadqi-qotlar loyihaning o‗zaro kelishio olingan vazifalaridan ke-lib chiqib olib borilishi lozim. Ko‗pincha bu vazifalar, hududdagi mahalliy sharoitlar loyihani amalga oshirishga ko‗rsatadigan ta‘sirni hisobga olgan holda alohida sektorlarni rivojlantirish dasturlarini aks ettiradi. Bu vazifalar xa-rakteriga, shuningdek, quyidagilar ham ta‘sir ko‗rsatadi:

• 
  turli tadbirlarni o‗tkazishni kimga (davlat yoki xususiy sektorga) topshirish to‗rrisida jamiyatning xohish-irodasi.
  

•davlat loyihalari oldiga qo‗yilgan maqsadlar bo‗yicha ijtimoiy guruhlarning o‗zaro kelishuvga erishishiga yordam be-ruvchi jarayonlar.

Ilmiy tadqiqotlar yakunlari hamda to‗plangan tajriba shuni ko‗rsatadiki, davlatning faolliligi ko‗lamlarini qis-qartirish hamda davlat dasturlarini xususiy iqtisodiy fao-liyat uchun qulay siyosiy sharoitlar yaratishga yo‗naltirish foy-daliroq bo‗lar ekan. Bozor iqtisodiyotiga ega davlatlarda ham, shuningdek, sobiq sotsialistik davlatlarda ham siyoeatchilar va iqtisodchilar davlatning nafaqat bevosita davlat korxona-lari faoliyatidagi roliga, shu bilan birga davlat aa‘anaviy ishtirok etib kelgan infratuzilma va ijtimoiy xizmatlar sohasidagi roliga ham ikkilanish (shubha) bilan karashadi.

Xususiy sektorning bu sohalarda ishtirok etish uchun intilishiga bosh sabab menejerlar shaxsan javobgar bo‗lgan sha-roitda ob‘ektlar faoliyati samaradorligini oshirish imkoniya-ti mavjudligi hisoblanadi. Xususiy investorlar maishiy xiz-matlarga muvaffaqiyatli jalb qilingan hollarda moliyaviy resurslarga ega bo‗lish imkoniyatlari kengayishidan ham ma‘lum ma‘noda manfaatdorlik kelib chiqadi.

Puxta o‗ylangan makroiqtisodiy siyosat yuritayotgan mam-lakatlarda investitsiyalangan kapitallardan keladigan daro-mad ancha yuqori. Iqtisodiyotdagi xatoliklar nisbatan katta bo‗lmagan mamlakatlarda investitsiyalardan keladigan samara 10%dan ancha ortiq va 20%gacha hamda undan ham ko‗proqqa eta-di. Noto‗rri makroiqtisodiy siyosat yuritayotgan ^shuningdek, valyuta mukofoti yuqori bo‗lgan) mamlakatlarda investitsiya-lardan keladigan samara (qaytim) bor-yugi 10% ga etadi va ko‗pincha undan ham past bo‗ladi.

Makroiqtisodiy siyosatni to‗g‗ri va noto‗g‗ri olib borayotgan har ikkala guruh davlatlarida ham xususiy, ham davlat investi-siyalaridan olinadigan foyda jami investitsiyalarning milliy hajmidagi davlat investitsiyalari ulushiga mutanosib tarzda o‗z-garadi. Davlat investitsiyalari ulushi past bo‗lgan sharoitda investitsiya samarasi (qaytimi) yuqori bo‗lishi, bu ulush 40% gacha va undan yuqori bo‗lsa keskin pasayib ketishi kuzatiladi.

Kuzatilgan bu ikki qonuniyat ham davlat faoliyatini o‗zgartirish ya‘ni makroiqtisodiy xatoliklarni qisqartirish va iqtisodiy faoliyatda davlat rolini pasaytirish maqsadga muvofiq ekanligini ko‗rsatadi. Bir vaqtning o‗zida xususiy sektorning makroiqtisodiy siyosat maqsadlarini belgilashda hamda loyihalarda ishtiroki kengaytirilgandagina bunday o‗z- garishlardan yutuqqa erishish mumkin.

Davlat loyihalarini tanlashda hal qiluvchi ovozga ega bo‗lgan takdirda ham, xususiy investitsiyalarni avtomatik tar-zda siqib chiqarmasligi lozim.

Xususiy kapital ishtiroki uchun sharoitlarni yaxshilash zarurati loyihalarni kim amalga oshirishi kerakligi hamda xususiy kapital ishtiroki ko‗zda tutilgan loyihalarni kim ishlab chiqishi kerakligi to‗g‗risida so‗rov o‗tkazishni, shuning-dek, mavjud davlat tuzilmalari va siyosati iqtisodiyotning yangi sektorlarga xususiy kapitalni kiritishga qay darajada yordam berishi yoki to‗sqinlik qilishini ko‗rib chiqish zarur.

Loyiha maqsadi, tahlil chizmasi va rejalashtirish barcha manfaatdor tomonlarning hamkorligi jarayonida muntazam muvo-fiqlashtirib borilsagina, davlat ixtiyorida qolgan loyihalar muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin. Bu manfaatdor tomonlar jumlasiga loyiha tufayli zarar ko‗ruvchilar ham, foyda oluvchilar ham, loyihani amalga oshirish va ekspluatatsiya qilish uchun mas‘ul bo‗lgan tashkilot xodimlari ham, shuningdek, davlat boshqaruv idrralari, siyosatchilar hamda moliyachilar ham kiradi.

Loyiha vazifalari va ko‗lamini belgilash uchun hamda loy-ihani tayyorlashda, boshqarishda, ishlab chiqarish grafigini o‗rna-tishda turli guruhlarning rolini va mas‘uliyatini aniqlash uchun bu guruhdar ishtirokida (hamkorligida) rejalar ishlab chiqish jarayonidan tobora ko‗p foydalanilmoqda. Loyiha tahlilining etti bo‗limi loyihaning barcha jihatlarini har tomonlama baho-lash imkonini beradi. Bunga, shubhasiz, loyiha tahlili jarayoni-da hamkorlik qilayotgan guruhlar tarkibi ham ta‘sir ko‗rsatadi.

Loyihalarn» rejalashtirishga bunday yondashuv ikki to-monlama ustunlikka ega. Biriichidan loyihalar hamkorlikda rejalashtirish o‗zaro kelishuvga erishishga yordam beradi hamda ishtirokchilarni loyiha maqsadlari va vazifalariga tarafdor-liklarini ta‘minlaydi. Tajriba shuni ko‗rsatadiki, bunday re-jalashtirilgan loyiha muvaffaqiyatli va yashovchan bo‗ladi.

Ikkinchidan, turlicha manfaatlarga ega bo‗lgan ishtirok-chilarning jalb qilinishi ekspertlar guruhlari o‗rtasida loy-iha xarajatlari va natijalarining nisbiy qiymati to‗g‗risi-dagi tortishuvlarga nisbatan samaraliroqdir.

Iqtisodiyotni rivojlantirishning turli loyihalari shunday natijalarga olib keladiki, ularni ob‘ektiv baholab bo‗lmaydi (masalan, hayvonot turlarining yo‗qolib ketishi). Agar rejalash-tirish jarayoniga manfaatdor tomonlar, kerak bo‗lsa, mahalliy aholi va xalqaro jamiyat jalb etilsa, ilgari echilishi gumon bo‗lgan muammolarni echish uchun ham imkon topilishi mumkin.
Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Loyihaning asosiy elimentlari nimalardan iborat?
   
2. 
   Loyihalarning asosiy xususiyatlarini tushuntirib be-ring.
   
3. 
   Loyiha hayot davri bosqichlariga izoh bering.
   
4. 
   Loyiha tahlilining mohiyati nima va vazifalariganimalar kiradi?
   
5. 
   Loyiha tahlili jihatlari va tuzilmasini tushunti-ring.
   
6. 
   Loyihalarda davlat ishtiroki qaysi shakl va yo‗na-lishda bo‗lishi maqsadga muvofiq?
   

2. modul. LOYIHALARNI TAYYORLASH R E J A

1. 
   «Loyihalarni tayyorlash» tushunchasi.
   
2. 
   Investitsiya loyihalari xujjatlarini tayyorlash bosqichlari.
   
3. 
   Investitsiya mkoniyatlarini qidirishni tashkil etish.
   
4. 
   Loyihalarni birlamchi tayyorlash.
   
5. 
   Loyihalarning oxirgi shakllangan varianti va uni texnik-iqtisodiy xamda moliyaviy jixatdan afzalligi.
   

1. 
   «Loyihalarni tayyorlash» tushunchasi.
   

Loyihalar ma‘lum ilmiy tadqiqot, ilmiy izlanishlar va marketing tadqiqotlari natijasida tuziladi va ilmiy jihat-dan asoslanadi. Izlanishlar natijasi sifatida aniq ROYA va loyihaning kotsepsiyasi yaratiladi. G‗oya esa real va aniq davr bilan chegaralanadi. Loyihani amalga oshirishda yulboshchi-ning roli benihoya kattadir. SHu bilan birga loyihaning mu-hiti qulay va rag‗batlashtirish mexanizmi samarali bo‗lishi kerak. Loyiha yulboshchisi o‗z atrofiga professional muta-xassislardan iborat komandani to‗shgay olsagina, har tomonlama asoslangan loyihani yaratishni ta‘minlashi mumkin.

Korxonaning investitsiya loyihasini korxona rahbari va uning etuk mutaxassislari ishlab chiqishadi. Agar korxona mu-taxassislarining bilimi va tajribasi etarli bo‗lmasa, profes-sional maslahatchilar xizmatidan foydalaniladi. Agar yirik loyihalar ko‗p komponentlarga ega bo‗lsa, bunday loyihalarni tayyorlashga xalqaro tajribaga ega bo‗lgan ekspertlar va mahal-liy mutaxasislar jalb etiladi. Ularning bilim va tajribala-ri tayyorlangan loyihalarning real va ilmiy asosliligini ta‘-minlaydi. Loyihalarning real bo‗lishi uchun, shuningdek, ularni tayyorlash jarayonida ekspertlarning xulosasini olish maqsadga muvofikdir. Ba‘zi hollarda loyihalarni tayyorlash jarayonida ularning samaradorligi pastligi va amaliyotga tatbiq etish qiy-inligi ekspertlar tamonidan isbotlanadi. Natijada kelgusidagi un}tisiz xarajatlarning oldi olinadi.

2. 
   Investitsiya loyihalari xujjatlarini tayyorlash bosqichlari.
   

Investitsiya loyihalarini xalqaro tajribada uchta yi-rik bosqichga bo‗ladilar:

• 
  investitsiya oldi bosqichi;
  
• 
  investitsiya bosqichi;
  

• 
  yangidan vujudga kelgan ob‘ektlarni ekspluatatsiya qilishbosqichi.
  

«Investitsiya loyihalari tahlili‖ fanining asosiy nazifasi birinchi bosqich to‗g‗risida fikr yuritishdir. BMTning YUNIDO nomli bo‗limi tomonidan chiqarilgan byulletenda investitsiya oldi bosqichini to‗rtta yo‗nalishga bo‗lib o‗rganish tavsiya etiladi. Bular:

• 
  investitsiya konsepsiyalarini tanlash;
  
• 
  dastlabki (birlamchi) loyihalarni vujudga keltirish;
  
• 
  yakuniy loyihani vujudga keltirish va uning texnik-iqtisodiy hamda moliyaviy jihatdan ma‘qulligini baholash;
  
• 
  loyihaning yakuniy muhokamasi va u bo‗yicha ma‘lum qaror-ga kelish.
  

Investitsiya oldi bosqichini bunday yo‗nalishlarga ajratish maksadga muvofiqdir. CHunki avval korxonaning yoki tar-moqning investitsiya yordamida ijtimoiy va iktisodiy ko‗rsat-

kichlarini yaxshilash imkoniyati bor yoki yo‗qligini aniqlash kerak. Bundan keyin investitsiya haqidagi fikrlarni chukur o‗rganib chiqish va shu asosda biznes-rejani vujudga keltirish lozim. Agar bu reja investor va buyurtmachida qiziqish uyg‗ot-sa, ishni keyingi bosqichlarda davom ettirish lozim. Bu yo‗nalish biznes-rejani chuqur tahlilkilish va uni iqtisodiy-mo-liyaviy tomondan baholashdan iborat. Agar bu izlanishlar natijasi ijobiy bo‗lsa, loyihalarni vujudga keltirish bilan bog‗liq bo‗lgan oxirgi xulosa chiqarish yo‗nalishiga o‗tish tavsiya etiladi. Industrial rivojlangan mamlakatlarda inves-titsiya oldi bosqichini vujudga keltirish loyiha qiymatining 1,5-5% hajmidagi xarajatni talab etadi.

Albatta, bu erda loyiha qiymati hajmi asosiy rol o‗ynaydi. Umumiy investitsiya xarajatlaridagi investitsiya oldi bosqichining yo‗nalishlari bo‗yicha xarajatlar ulushi quyida- gicha: birinchi yo‗nalishda 0,2 - 1,0%, ikkinchi yo‗nalishda 0,25 - 1,5 %, uchinchi yo‗nalishda katta loyihalar bo‗yicha 0,2 - 1,2 %, kichiklari bo‗yicha esa 1,0 - 3,0%.

Investitsiya oldi bosqichida mukrbil variantlarga ega bo‗lgan bir necha loyihalar o‗rganiladi va ulardan samarador-ligi pastlari yoki samara bermaydiganlari chiqarib tashlandi. Bunday loyihalar kelgusi yo‗nalishlarda ko‗rilmaydi va bu bi-lan juda katta mablag‗ tejab qolinadi.

Loyihalarning investitsiya oldi bosqichini quyidagi sxema ko‗rinishida ifodalash mumkin:

3. Investitsiya mkoniyatlarini qidirishni tashkil etish.

Investitsiya loyihalari uchun g‗oyalarni qidirish va ular orasida makbulini tanlab olish juda murakkab hamda mas‘uliyatli vazifadir. Birinchidan, bu muammoni echish uchun loyi-hani vujudga keltirishdan kim mafaatdor ekanligini bili-shimiz zarur. Agar bu loyiha ishlab turgan korxona uchun bo‗l-sa, unda investitsiya konsepsiyasi shu tarmoqda yig‗ilgan taj-riba, undagi xodimlarning malakasi, bozor muammolari ma‘lum ma‘noda belgilangandir. Bu korxonalarni boshqaruvchi idora-lar ham investitsiya konsepsiyasini vujudga keltirishda qiy-nalmaydilar.Ular uchun bunday loyihani amalga oshirish zaru-rati, korxona mahsulotlari hozircha mavjud talabni etarlicha qondira olmasligi yoki shu tarmoq shu davrda ustuvor tarmoq ekanligi ham belgilab beriladi.

Xalqaro tajribada turli sohadagi korxonalar uchun in-vestitsiya konsepsiyalarini izlab topish uchun asos bo‗lib xiz-mat qiladigan dastlabki shart-sharoitlarning quyidagi tas-nifi (klassifikatsiyasi) qabul qilingan:

• 
  ishlab chiqarish yoki qayta ishlash uch>'^{n za}RUR bo‗lgan foydali qazilmalar resurslarining mavjudligi;
  
• 
  qishloq xo‗jaligining agrosanoat kompleksi doirasidaamalga oshirilishi mumkin bo‗lgan loyihalar doirasi xamdakishlok xo‗jaligini rivojlantirish potensialini belgilab beruvchi imkoniyatlari va an‘analari;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy va demografik omillar ta‘siridayoki bozorda yangi tovar vujudga kelishi natijasida talab hajmiva tarkibida kelajakda bo‗lishi mumkin bo‗lgan o‗zgarishlarnibaholash (masalan, radiotexnikaning rivojlanishi gramplas-tinkalar ishlab chiqaruvchi korxona. uchun investitsiya konsepi-yalarini yaratishda turtki bo‗lib xizmat qiladi);
  
• 
  import tuzilmasi va hajmi. Bu ko‗rsatkichlar imdorto‗rnini bosuvchi ishlab chiqarishlarni yaratishga yo‗naltirilganloyihalarni vujudga keltirishga turtki bo‗lishi mumkin;
  
• 
  o‗xshash resurslar va ijtimoiy-iqtisodiy darajaga egabo‗lgan davlatlarning ishlab chikarish tuzilmasini rivojlan-tirish bo‗yicha tajribalari va an‘analari;
  
• 
  milliy yoki jahon iqtisodiyoti doirasida iste‘molchi tar-moqlarda yuzaga kelgan yoki kelishi mumkin bo‗lgan ehtiyojlar;
  
• 
  iste‘molchi tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmini oshi-rshp rejalari to‗g‗risidash yoki ishlab chiqarilgan mahsulotga jahonbozorida talabning o‗zgarishini xarakterlovchi axborotlar;
  
• 
  yagona xom ashyo bazasida turli xil mahsulotlar ishlabchiqarishning ma‘lum va yangidan topilgan imkoniyatlari;
  
• 
  ommaviy ishlab chiqarishdan iqtisodiy tejamkorlikkaerishish maqsadida ishlab chiqarish ko‗lamlarini kengaytirish;
  
• 
  umumiqtisodiy shart-sharoitlar (masalan, hukumat to-monidan qulayinvestitsiya muhitining yaratilishi, milliy va-lyuta almashivuv kursining o‗zgartirilishi natijasida eksport imkoniyatlarining yaxshilanishi va h.k.).
  

YUqorida keltirilganlar loyihalarni investitsiyalash uchun umumiy shart-sharoitlar hisoblanadi. Bu shart-sharoit-lar hali loyihalarni tashkil etish uchun to‗liq asos bo‗la ol-maydi. U yoki bu loyiha konsepsiyasining keyingi bosqichlari-ni davom ettirish yoki ettirmaslik uchun mutaxassislarning chuqur tahlili natijalari zarur bo‗ladi. Moliyaviy manbalardagi ax-borotlar etarli bo‗lishiga karamay, investor o‗zicha biror qarorga kelishdan xavfsiraydi. Bundan tashqari turli tahlillarga sarf etish uchun uning vaqti ham yo‗q. SHuning uchun investor har xil konsultantlarga murojaat etishni lozim ko‗radi. Investi-siya oo‗yicha konsultantlar shunday shaxs yoki firmalarki, ular-ning asosiy vazifasi o‗z mijozlariga mablag‗larni qaysi loyi-haga sarf etishni tavsiya etishdan iborat.

4. Loyihalarni birlamchi tayyorlash.

Loyihalarni birlamchi tayyorlash yo‗nalishiiing asosini biznes - reja tashkil etadi. Kichik loyihalar uchun biznes-reja birinchi darajali asoslovchi hujjat hisoblansada, katta loyihalarni tayyorlashda oraliq hujjat vazifasini o‗taydi, xolos. Bunday biznes-rejaning vazifasi quyidagi savollarga javob topishdan iborat:

• 
  Investitsiya loyihasining konsepsiyasi loyiha ustidaishni davom ettirib, texnik-iqtisodiy va moliyaviy jihatdanfoydali ekanligini baholash uchun hujjatlar tayyorlashga ar-ziydigan darajada qiziqarli va foydalimi?
  
• 
  Bu konsepsiyada kelajakdagi muvaffaqiyat uchun halkiluvchi rol o‗ynaydigan, shu sababli alohida e‘tibor bilantadqiq qilinishi shart bo‗lgan jihatlar bormi?
  

Biznes-reja — investitsiya loyihalarrshi asoslaydigan, loyi-halarning imkoniyatlarini belgilaydigan, daromad va xarajatlar-ni xisoblaydigan, mablag okimini ko‗rsatadigan muxim hujjatdir-Bu hujjat orkali loyihalar boshqariladi. Biznes - rejaning asosiy vazifasi loyihalarga sistemali baho berishdan iboratdir.

Biznes-reja iqtisodchi va ishbilarmonlarga quyidagi to‗rtta asosiy masalani echishda yordam berishi kerak:

• 
  bozor sishmi va uning rivojlanish istiqbollarini o‗r-ganishda;
  

-bozorga zarur bo‗lgan mahsulotlarni tayyorlash uchun ke-tadigan xarajatlarni baholash va bu xarajatlarni tovarlar-ni sotish baholari bilan solishtirib, mo‗ljallangan ishning foydaliligi darajasini aniqlashga;

• 
  yangi biznesning birinchi yillarida boaorda kutilishi(mumkin bo‗lgan to‗siqlarni aniqlashga;
  
• 
  ish rivojlanayotganligi yoki orqaga ketayotganligani do-imiy baholab borish imkonini beruvchi signal-ko‗rsatkichlarnianiqlashga.
  

Biznes-reja istiqbol xarakterga ega bo‗lib, uni kamida 3 yoki 5 yil oldinga tuzish tavsiya etiladi. Biznes-rejada bi-rinchi yil muhim ahamiyatga ega bo‗lganligi uchun reja ko‗rsat-kichlari oylar bo‗yicha, ikkinchi yili chorak (kvartal)lar bo‗yi-cha, keyingi yillarda esa yilda bir marta ifoda etiladi. Biz-nes-reja ma‘lum bir tuzilmaga ega bo‗lishi kerak. Masalan, YUNIDO ma‘lumotnomasida bu tuzilmada qabul qilinishi mumkin b5'lgan qarorlarni tahlil qilishga bag‗ishlangan quyi-dagi bo‗limlarni ajratib ko‗rsatish tavsiya etilgan:

• 
  [govar ishlab chiqarish hajmi va tuzilmasi. Bozor sig‗imini va korxonaning ishlab chiqarish kuvvatlarini baholash u uchun asos isoblanadi;
  
• 
  mahsulot ishlab chikarish uchun foydalaniladigan re-surslar assortimenti va xajmi;
  
• 
  yangi ishlab chiqarish ob‘ektlarini joylashtirish ;
  
• 
  ishlab chikarishni tashkil kilishning texnik asoslari:kelgusidagi texnologiyalar va ularni realizatsiya kilishni ta‘-minlovchi uskunalar parki tavsifi;
  
• 
  ishlab chikarish, boshqaruv va savdo xodimlari ishini ta‘-minlash uchun sarflanadigan
  

xarajatlar hajmi va tuzilmasi;

• 
  ishlab chiqarish va boshkaruv xodimlari ish faoliyati-ni tashkil kilish, shu jumladan, mehnat haqi masalalari;
  
• 
  loyihani amalga oshirishni tashkiliy-huquqiy jihatdan ta‘minlash, shu jumladan, yangi tashkil qilingan ob‘ektlarning huquqiy maqomi;
  
• 
  loyihani moliyaviy ta‘minlash, ya‘ni zarur investitsiyasummalari, taxminiy ishlab chiqarish xarajatlari, shuningdek,investitsiya resurslarini olish imkoniyatlar hamda ulardanfoydalanishning samaradorligini baholash.
  

Mahsulotlar realizatsiya qilinadigan bozor va raqobat-ni baholash biznes-rejada katta o‗rin tutadi. Ishlab chiqara-yotgan mahsulotingiz nihoyatda sifatli, oxirgi texnika va tex-nologiya talablariga javob beradigan bo‗lishining o‗zi hali ijtimoiy natija emas. Eng muhimi, mahsulotingiz iste‘mol-chiga kerakli bo‗lishi va u realizatsiya qilinishi lzim. SHuning uchun bu bo‗limning asosiy vazifasi ishlab chiqaradigan mahsu-lotingiz o‗z iste‘molchisini topa olishi va rakrbatga chidamli-ligiga investorni ishontira olishdan iboratdir.

Mahsulot realizatsiya qilinadigan oozorlarni o‗rganish davrida ularni to‗rt guruhga bo‗ladilar:

• 
  ishlab chiqaradigan mahsulotingizni iste‘molchilarbilmaydigan bozorlar;
  
• 
  ishlab chiqarmoqchi bo‗lgan mahsulotingizni iste‘molchilar biladigan, lekin sotib olmaydigan bozorlar;
  
• 
  raqobatchingiz mahsulotini sotib oladigan bozorlar;
  
• 
  iste‘molchilar sizning mahsulotingizni sotib oladigan bozorlar.
  

Ana shu bozor turlari chuqur tahlil qilingandan keyin loyiha mahsulotini qaerda va necha so‗mdan sotish kerakligi aniqlanadi,

Biznes - rejadan tashqari, agar investitsiya asosiy fondlarni kengaytirish yoki rekonstruksiya qilishga sarf etilsa, unga smeta ham tuziladi.

5. Loyihalarning oxirgi shakllangan varianti va uni texnik-iqtisodiy xamda moliyaviy jixatdan afzalligi.

Loyihalarni texnik-iqtisodiy va moliyaviy asoslashda, uning barcha jihatlari (ya‘nitexnik, moliyaviy, tijorat jihatlari) bilan bog‗liq bo‗lgan muammolarni muqobil sur‘atda ko‗rib chiqiladi. Bu vazifani faqat iqtisodchilarning o‗zlarigina uddalay olmaydilar, shu sababli loyihalarni tayyorlash-ning bu bosqichida turli sohadagi mutaxassislar guruhi ishtirok etishi maksadga muvofiq bo‗ladi.

Bular:

• 
  shu tarmokda ish tajribasiga ega bo‗lgan iqtisodchi (iloji bo‗lsa mutaxassislar guruhiga iqtisodchi rahbarlik qilishi kerak);
  
• 
  mahsulot realizatsiya qilinadigan bozorni tahlil qila-digan mutaxassis (marketolik);
  
• 
  mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshi bila-digan bir yoki bir necha muhandis- texnolog;
  
• 
  mahsulot xususiyatlarini, uni sotishda yuzaga kelishimumkin bo‗lgan muammolar, xizmat ko‗rsatishni yaxshi biladi-gan muhandis-konstruktor;
  
• 
  shunga o‗xshash ishlab chiqarishlarni barpo etish bilanshug‗ullangan quruvchi-muhandis;
  
• 
  shu turdagi ishlab chiqarishlarda xarajatlar hisobiniyuritish bo‗yicha mutaxassis.
  

Doim ishlovchi mutaxassislar bilan bir qatorda guruh ishida loyihaning ayrim muammolari bo‗yicha mutaxassislar ham (masalan, ekologlar) vakti-vaqti bilan jalb etilishi mumkin. Loyihani qabul qilishga, qandaydir omillar ta‘sir ko‗rsatishi aniqlansa, loyiha guruhi darhol bu to‗siqni bartaraf etuvchi muqobil echimlarni topishi lozim.

Loyihani yakuniy shakllantirish va uni to‗liq texnik-iqtisodiy va moliyaviy asoslashning mazmunini yakuniy karorga kelish uchun zarur bo‗lgan barcha turdagi ma‘lumotlarni tayyorlash tashkil etadi.

Loyihalarni texnik-iqtisodiy asoslash deganda ularning maqsadga muvofiq ekanligi va standartligini ko‗rsatadigan, hisoblanadigan hujjatlar majmuasini tayyorlash tushuniladi.

Bu investitsiya oldi hujjat bo‗lib, unda loyihalar muhandislik - konstruktorlik, qurilish- texnologik tomondan asoslanadi. Tajribada bu jarayonga bir yoqlama yondashish uning hamma loyihalar uchun bir xil modelini topish juda qiyin.

TIA bo‗limlarining taxminiy tuzilmasi quyida keltirilgan:

Loyihalarni vujudga keltirish shart-sharoitlari va uoyasi:

1. 
   Loyiha G‗OYASINING mazmuni.
   
2. 
   Loyiha tashabbuslari.
   
3. 
   Loyiha bo‗yicha ma‘lumotlar.
   

2. 
   Bozor tahlili va marketing strategiyasi:
   
   1. 
      Umumiqtisodiy tahlil.
      
   2. 
      Marketing bo‗yicha izlanishlar.
      
   3. 
      Loyiha strategiyasi asoslari.
      
   4. 
      Marketing konsepsiyasi.
      
   5. 
      Marketing tarmoqlari va xarajatlari.
      
3. 
   Loyihaniresurslar bilan ta‘minlanganligi:
   
   1. 
      Xom ashyo va materiallar tasnifi (klassifikatsiyasi).
      
   2. 
      Materiallarga bo‗lgan talabning o‗ziga xos xususiyat-lari.
      
   3. 
      Material resurslar mavjudligi va ularni etkazibberish.
      
   4. 
      Materiallarni etkazib berish marketingi.
      
   5. 
      Butlovchi mahsulotlar va material resurslar xara-jatlari.
      
4. 
   Loyihalardagi ob‘ektlarni joylashadigan o‗rni vaatrof-muhit:
   
   1. 
      Ob‘ekt joylashadigan joy tax/shli.
      
   2. 
      Tabiiy muhit.
      
   3. 
      Atrof-muhitning ta‘sirini baholash.
      
   4. 
      Ijtimoiy-iktisodiy siyosat.
      
   5. 
      Loyihalarning infratuzilmasi holati.
      
   6. 
      Loyiha uchun joyni tanlash.
      
5. 
   Loyihalash va texnologiya:
   
   1. 
      Ishlab chiqarish dasturi va quvvatlar.
      
   2. 
      Loyiha uchun texnologiya tanlash.
      
   3. 
      Loyiha uchun texnologiya sotib olish.
      
   4. 
      Loyiha uchun asosiy hujjatlarni tayyorLash.
      
   5. 
      Loyiha uchun kerakli mashinalar va uskunalarni tanlash.
      
   6. 
      Aholi uchun uy-joy qurish.
      
   7. 
      Texnikaviy xizmat ko‗rsatishga qo‗yiladigan talablar. 5.8. Umumiy investitsiya xarajatlarini baholash.
      
6. 
   Loyihalar ko‗rsatilgan korxonani tashkil qilish vaboshqa xarajatlar:
   
   1. 
      Korxonani boshqarishni tashkil etish.
      
   2. 
      Loyihalashni tashkil etish.
      
   3. 
      Umumxo‗jalik va umumishlab chiqarish xarajatlari.
      
7. 
   Mehnat resurslyari:
   
   1. 
      Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy muhit.
      
   2. 
      Xodimlarning toifa bo‗yicha mehnat resurslarigatalabi.
      
   3. 
      SHtat jadvali.
      
   4. 
      Xodimlarni o‗qitish-o‗rgatish va qayta tayyorlash rejasi.
      
   5. 
      Xodimlar mehnatiga haq to‗lash xarajatlarini ba-holash.
      
8. 
   Investitsiya loyihasini amalga oshirishni rejalash-tirish:
   
   1. 
      Investitsiya loyihasini amalga oshirishni rejalash-tirishning maqsadi.
      
   2. 
      Loyihalarni amalga oshirish bosqichlari.
      
   3. 
      Loyihalarni amalga oshirish grafigi.
      
   4. 
      Loyihalarni amalga oshirish byudjeti.
      
9. 
   Investitsiya loyihalarini moliyaviy tahliliva investitsiyalarni baholash:
   
   1. 
      Loyihalar moliyaviy tahlilining maqsadi va vazifalari.
      
   2. 
      Loyiha xarajatlarini baholashning tahlili.
      
   3. 
      Loyihalarning iqtisodiy samaradorligini baholashuslubi.
      
   4. 
      Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish.Ijobiy TIAni vujudga keltirish uchun loyiha goyasi mamlakat va xududdaga umumiqtisodiy sharoitlarga mos kelishi kerak. Loyiha royasida investitsiyaning aniq mazmunini ifoda qilish va investorlarning nima uchun bu loyihaga qiziqishi sabablarini belgilao berish zarur. Bu bo‗limda loyihaning tarixi, g‗oyaning vujudga kelish sababi, u bo‗yicha oldin qilin-gan izlanishlar bayonoti beriladi.
      

Nazorat va muhokama uchun savollar

Investitsiya loyihalari hujjatlarini tayyorlash bos-qichlariga tavsif bering. Investitsiya oldi bosqichining asosiy vazifalari ni-malardan iborat?

Investitsiya konsepsiyalarini izlab topish uchun asosbo‗luvchi shart-sharoitlarni sanab o‗ting. Biznes-reja nima va uning vazifalari nimadan iborat?

Biznes-reja tuzilmasiga tavsif bering.

Loyihalarga yakuniy baho berish uchun jamlanadiganmutaxassislar guruhi qanday bo‗lishi kerak?

Loyihalarni texnik-iqtisodiy asoslash bosqichlarigaizoh bering?

2. modul. Investitsiya loyihalarini moliyaviy –iqtisodiy baholashning uslubiy asoslari R E J A

4.1 Investitsiya loyihalarini tanlashda moliyaviy-iqtisodiy baholashning roli.

2. 
   Diskontlash xaqida tushuncha.
   
3. 
   Annuitetning kelgusi va joriy qiymati.
   
4. 
   Renta qiymati.
   

4.1 Investitsiya loyihalarini tanlashda moliyaviy-iqtisodiy baholashning roli.

Real aktivlarga mablag‗ sarf qilishning maqbul varian-tlarini tanlash va asoslab berish jarayonida investitsiya loy-ihalarini iqtisodiy - moliyaviy baholashning ahamiyati juda katta. Boshqa barcha jihatlari ijobiy bo‗lgani holda ham kuy-idagi shartlarni ta‘minlamagan loyiha amalga oshirish uchun qabul qilinmaydi:

• 
  tovarlarning realizatsiya qilinishidan kelgan daromad-lar sarf etilgan xarajatlarni qoplamasa;
  
• 
  loyihani mablag‗ bilan ta‘minlaydigan investor o‗rta-cha foyda me‘yoridan kam bo‗lmagan rentabelikka erishmasa;
  
• 
  investor uchun ma‘qul keladigan davr ichida xarajatlarqoplanmasa.
  

Mana shu shartlarning bajarilishi real ekanligini aniq-lash investitsiya loyihalarini moliyaviy- iktisodiy baholash-niig eng muhim vazifasi hisoblanadi. Bunday baholashni o‗t-kazish bir qancha sabablarga ko‗ra, ancha qiyin. Bu sabablar quyidagilardir:

• 
  birinchidan, investitsiya xarajatlari bir marta qili-nishi yoki uzoq muddat ichida bir necha marta takrorlanishimumkin;
  
• 
  ikkinchidan, investitsiya loyihalarini amalga oshirish-dan natija olish jarayoni ham uzoq davom etishi mumkin;
  
• 
  uchinchidan, uzoq muddatli operatsiyalarni amalga oshi-rish investitsiya loyihalarining barcha jihatlarini baholash-da noaniqlik darajasi oshishiga, turln xatoliklarga yo‗l qo‗y-ilishiga olib keladi. Aynan ana shu omillarning mavjudligi investitsiya loyihalarini baholashning maxsus, xatolik darajasi minimal bo‗lgan, etarlicha asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradigan uslublarini yaratishni taqozo etdi.
  

2. Diskontlash xaqida tushuncha.

Investitsion jarayon doim tavakkalchilik bilan chambarchas bog‗langandir. CHunki vaqt noaniqlikni kuchaytiradi va xarajatlarni qoplashning muddatlari kanchalik o‗zoq bo‗lsa, investitsion loyiha shunchalik tavakkalchiligi yuqori bo‗ladi. SHu boisdan loyiha bo‗yicha qaror qabul qilinayotganda, xarajatlar, tushum, foyda va iqtisodiy rentabellik baholanayotganda, albatta, vaqtiy o‗zgarishlarni inobatga olmog‗i lozim. Ana shu narsa diskontlashtirish deyiladi, va odatda bir necha muqobil variantlarda amalga oshiriladi.

Diskontlash - murakkab foyiz ko‗shimchasiga qarama-qarshi operatsiya bo‗lib, u loyihada keltirilgan kelajak qiymatlarini xozirgi davrda mavjud qiymatlarga aylantirishda qo‗llaniladigan usuldir. U kelajak to‗lovlarini yoki tushumlarini joriy qiymatini aniqlashga imkon beradi. Bundan kishilar joriy va kelajak iste‘moli oraligidagi tanlovda foydalaniladilar.

Diskontlashtirishda - investitsiyalarni muqobil imkoniyat bilan aniqlanuvchi joriy foyiz stavkasi ishlatiladi va turli davrlarda olinadigan bir xil miqdorni nisbiy qiymatini xisoblashda ishlatiladi.

Diskontlashtirish asosi bo‗lib ―vaqtinchalik avfzallik‖ tushunchasi yoki pullarini vaqt bo‗yicha qiymatini o‗zgarishi xizmat qiladi. Bu oldin olingan bir birlik miqdordagi pullar so‗ngroq olingan bir birlik miqdordagi pullarga nisbatan kattaroq qiymatga egaligini ifodalaydi. YA‘ni diskontlashtirish kelajakda qilinishi mumkin bo‗lgan summaning xozirgi pulli ekvivalentini aniqlashdir.

Diskontlashtirish loyiha tahlilini barcha bo‗limlarida foydalaniladi. Jumladan, loyihani moliyaviy va iqtisody tahlilida diskontlashtirish foyda va xarajatlarni diskont stavkasi yordamida har yili qayta xisoblab chiqish va daromad hamda xarajatlarni joriy ahamiyatini bilib olishga yordam beradi.

Loyihani tijorat tahlilida diskont stavkasi korxonani qo‗shimcha kapitalini safarbar qilishga ketgan xarajatlarni aniqlab beradi. Diskont stavkasi iqtisodiy tahlilda rakobatlashuvchi investitsion imkoniyatlar borligidan darak beradi.

Diskontlashtirishda avval diskonta ya‘ni, markaziy bank kredit berishda belgilagan foyiz stavkasi asosida diskont meyori (stavkasini) quyidagi fomula yordamida xisoblab chiqiladi.

F=D/100

Bu erda: F-diskont meyori, %

D-diskonta (markaziy bank kredit berish uchun belgilangan foiz), % 100-koeffitsent

So‗ngra diskontlashtirish quyidagi formula yordamida amalga oshiriladi.

KK=XK(1QF)^n
Bu erda: KK- kelgusi qiymat, so‗m

XK- xozirgi qiymat, so‗m n- yillar soni

Misol uchun yillik diskonta 10% desak, u holda diskont meyori F10/100q 0.1 tashkil etadi. Agar biz loyiha uchun bugun 1 mln. sumni invesititsiyalagan bo‗lsak, 1 yildan sung u 1.0*(1Q0.1)^1q1.1 mln. sumga teng bo‗ladi.

Ikki yildan keyin 1.0*(1Q0.1)^2q1.21 mln. so‗mga, uch yildan keyin esa, mablag‗imiz 1.0*(1Q0.1)^3q1.33 mln. so‗mga teng buladi va x.k.

Odatda investorni kelgusida oladigan pulini xozirgi kundagi qiymati qanday bo‗lishini ya‘ni loyiha uchun investitsiyalangan pulni qay darajada qaytarilishi qiziqtiradi.

Buni quyidagi formulada aniqlanadi.

KK XK = --------

(1+F)^n

YUqoridagi misolimiz ma‘lumotlaridan foydalanib investorni loyiha uchun bugun sariflagan 1 mln. so‗m mablag‗i 3 yildan so‗ng 1.33 mln. so‗m qilib qaytarilsa investor 3 yil kutib yana 1.33/(1+0.1)^3=1.33/1.33=1 mln.so‗mga ega bo‗lishini ko‗rsatadi.

Boshqacha qilib aytganda qarzni uzish uchun belgilangan bir birlikdagi pul qancha o‗zoqga cho‗zilsa uni to‗lov qobiliyati ya‘ni to‗lanadigan to‗lov qobiliyati xozirgi xolatga keltirilgan qiymati shuncha kichik bo‗ladi. Bu quyidagi formula orkali aniqlanadi.

TK=TS/(1+F)^n

Bu erda TK - to‗lov qobiliyati (To‗lanadigan pul miqdorini xozirgi xolatga keltirilgan qiymati).

TS -To‗lanadigan pul miqdori.

Misol uchun diskonta yiliga 10% (F=0.1), to‗lov vaqti (n) 3 yil, to‗lanadigan pul miqdori (TS) 1 mln. sum bo‗lsa, TK= 1/(1+0.1)^3=1/1.33=0.75 mln. so‗mga teng.

Demak 10%li diskonta bo‗yicha 1.0 mln. so‗m 3 yildan so‗ng 0.75 mln.so‗m to‗lov qobiliyatiga ega bo‗ladi.

SHunday qilib diskontlashtirish orqali loyiha uchun sarflanayotgan investitsiya miqdorini kelgusidagi qiymati aniqlanib uni loyihani malga oshirilganda olinadigan daromad bilan taqqoslab loyiha qabul qilish xaqida xulosa qilish imkonini beradi.

2. Annuitetning kelgusi va joriy qiymati.

Investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy baholash tamoyillaryni yaxshiroq tushunib olish uchun moliyaviy opera-siyalarning yana bir, kelajakda ma‘lum summani to‗plash uchun har yili pul mablag‗lari to‗lab borilishini ko‗zda tutuvchi turi-ni tahlil qilib ko‗rishimiz zarur. Annuitet (ingl. ANNUITE — yillik to‗lov) deb nomlanadigan bu turdagi operatsiyalarga amor- tizatsiya fondini jamg‗arish, ya‘ni asta-sekin eskirgan asosiy fondlar o‗rniga yangisini sotib olishga etarli bo‗lgan pul sum-masini jamg‗arish misol bo‗la oladi. Asosiy vositalarning qiy-mati juda yuqori bo‗lganligi sababli to‗liq eskirib bo‗lganida ularni faqat joriy yilda olingan foyda hisobigagina yangi-lab bo‗lmaydi. Bunday holatdan qutulipdshng birdan-bir to‗g‗ri yo‗li amortizatsiya fondlarini shakllantirib borishdir. Bu me-xanizm shunchalik muhimki, butun dunyo mamlakatlari tomonidan tan olinadi va amortizatsiya summasi soliqqa tortilmaydi.

Ammo amortizatsiya ajratmalari ular uchun belgilangan vazifani bajarishlari uchun, menejerlar hozirda qilinayotgan ma‘lum miqdordagi ajratmalar hisobiga kelajakda qanday summaga ega bo‗lishlarini bilishlari kerak. Bunday hisob-ki-toblarni 1-formula yordamida bajarish mumkin bo‗lsa-da, elek-tron jadvallar va maxsus ma‘lumotnomalardan foydalanish ancha qulayroq usul hisoblanadi.

Misol: Aytaylik, siz har yilning oxirida 1 mln. so‗mdan, 3 yil davomida 10% stavka bilan bankdaga maxsus hisobvaraqqa mablag o‗tkazib bordingaz. 3 yildan so‗ng siz qanday summaga ega bo‗lasiz? Brfinchi yil o‗tkazilgan million so‗m bankda 2 yil tura-di, ikkinchi millon so‗m esa 1 yil turadi, uchinchi million esa uchinchi yil oxirida o‗tkazilgani }^4}^n ham foiz ishlashi nuqtai nazaridan oankda hech qancha muddat turmaydi. Kelgusi qiymatni xisoblash formulasi yordamida har bir o‗tkazma uchinchi yil oxiriga qadar qanday miqsorgacha o‗sib borishini va ularni ko‗shib, shu muddatda qancha mikdordagi mablagta ega bo‗lishimizni topamiz.

1-jadval Investitsiyalarning kelgusidagi qiymati hisob-kitobi

Mablak	Foiz dyaromndn	Yillik o‗tkazma (ajratma)nnig
o‗tkazi.ladigai	hisoblaiadngyan vakt (yil)	kelgusi- kiymati

yil tartib		(mln.so‗m)
rakami
1	2	1,00*(1+0,10)^2= 1,21
2	1	1,00 *( 1+0,10)= 1,10
3	0	1,00 *( 1+0,10)°= 1,00
Jami	Kelgusi qiympt	3,31

Bu jarayonni grafikda quyidagicha tasvirlash mumkin:

SHunday qilib, annuitetning yakuniy summasi quyidagicha topildi:

FV3 =1.00*(1+0.10)² 1.00* ( 1+0,10)'+ 1.00* (1+0,10)° =3,31

Bu hisoblash sxemasini universal formula ko‗rinishidatasvirlaymiz ( 3-formula): !