O'zbekiston respublikasi

Tovar va xizmatni raqobatbardoshligini baholash usullari

Raqobat - bu erkin tadbirkorlikning ajralmas bir boiagidir. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga o iish sharoitida mamlakatimizni iqtisodiy salohiya- tini mustahkamlash va rivojlanishda, dunyo bozorida ildam qatnashishda

195
ovarlar sifatini ko'tarib, ulami raqobatbardosh tovarlarga aylantirish eng dolzarb muammolardan biridir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat alohida faollikka ega bo‘ladi.
Har bir xaridor o‘ziga yoqqan tovami sotib oladi, iste’molchilar esa raqiblar tovariga nisbatan ko‘proq ijtimoiy ehtiyojlariga mos keluvchila- rini tanlashadi. Shuning uchun raqobatbardoshlik (tanlangan bozorda tovami sotish imkoniyati)ni faqat raqiblar tovami solishtirish orqali aniqlash mumkin. Raqobatbardoshlik nisbiy tushuncha, aniq bozorga va unga kirish vaqtiga bogiiqdir.
Tovar raqobatbardoshligini o‘matish murakkab va o‘z ichiga quyi­ dagi bosqichlami oladi:

• 
  tovami sotish bozomi o'matish;
  
• 
  raqiblar haqida ma’lumotlar yig‘ish;
  
• 
  iste’molchilar talablarini o‘matish;
  
• 
  raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqish;
  
• 
  ishlab chiqarish va bozorga sinov sotishlari bilan chiqish haqidagi qaror.62
  

Bu masalalami hal qilish korxonada tovar raqobatbardoshligi darajasini baholashning uzluksiz tizimini yaratishni talab qiladi.
Har qanday tovar bozorga chiqishi bilanoq o ‘z raqobat qobiliyatini yo‘qota boshlaydi, bu jarayonni sekinlatish mumkin, bu iqtisodiy foyda va oldingi buyum raqobat qobiliyatini to 4a yo‘qotish paytigacha bozorga yangi tovar bilan chiqish imkoniyatini beradi.
Raqobat so‘zi lotinchadan olingan bo‘lib, maqsadga erishish uchun kurashishni bildiradi. Bozorda raqiblaming maqsadi xaridomi tovami xarid qilishga jalb qilishdan iboTat. Tovar raqobatbardoshligini asosiy sharti quyidagi ko'rinishga ega bo‘lgan xuddi shunday tovarga nisbatan eng katta yalpi foydali samaradan iborat:
Kq R/S ►max
bu yerda: R-tovaming foydali samarasi;
S-tovami xarid qilish va foydalanishga oid xarajatlar (sotib olish xarajatlari);
Tovaming raqobatbardoshliligini baholash quyidagi bosqichlami o ‘z ichiga oladi:
1,2 М аркетинг: Укув кулланма / Ф.Т. Назарова. Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги; - Т.: Иктисод-М олия, 2015.- 424 б.
196

• 
  bozomi tahlil qilib, o‘zimizning tovarimizga o'xshash namunasini topib olish;
  
• 
  bizning tovar bilan solishtiriladigan tovarlardagi asosiy ko‘rsatkichlami belgilash;
  
• 
  o‘zimizning tovarimizdagi integral raqobatbardoshlik xususiyatini aniqlash.
  

Raqobatning asosiy quroli bo‘lib, talabni shakllantirish va sotishni
rag‘batlantirish vositalari xizmat qiladi. Asosiy axborotni xaridorlar va tovar ishlab chiqamvchilardan olishadi. Xaridorlami asosan tovaming iste’mol qiymati qiziqtiradi. Raqobat asosan quyidagi ko‘rinishlarda boiishi mumkin: tovarlaming xizmatlari bo‘yicha, bir xil ehtiyojni qon­ dirishga qaratilgan raqobat, bir xil tovami har xil firmalar ishlab chiqa­ rish orqali bo‘ladigan raqobat; yoki bir xil firma tomonidan har xil modifikatsiyada tovar ishlab chiqarish.
Narxlar orqali raqobatlashish eng keng tarqalgan.
Hozirgi davrda raqobat o ‘ziga xos qiyofa kasb etmoqda. Narxlar sohasida raqobat ishlab chiqarishni xarajatlar eng kam bo‘ladigan mamJakatlarda yo‘lga qo‘yishni talab qiladi.
Narx bilan raqobat o ‘tmishda erkin bozor raqobati boigan, bozorda bir xil tovarlar har xil narxlar bilan sotilgan davrlarda paydo bo‘lgandi. Ishlab chiqaruvchi narxni pasaytirish bilan o ‘z tovarini ajratib ko‘rsa- tishga, unga e’tibomi qaratishga va pirovard natijada, o ‘zi istagan bozor hissasini egallashga erishgan. Hozirgi zamon bozor sharoitlarida narx bilan ochiq raqobat amal qilmaydi, chunki ishlab chiqamvchilardan biri narxni pasaytirishi bilan uning raqibi ham shu ishni qiladi, bu esa firmaning bozordagi mavqeyini o ‘zgartirmaydi, balki, umuman tarmoq­ dagi foydaning pasayishiga, asosiy fondlami yangilash va kengaytirish uchun investitsiyalaming kamayishiga olib keladi. Natijada kutilgan zafar raqiblami surib chiqarish o ‘miga kutilmagan xonavayronlik va sinish yuz beradi. Shu sababli sanoat monopoliyalari narxlami iloji bori- cha uzoqroq ushlab turishga, tannarxni hamda marketing xarajatlarini tobora pasaytirib, foydani ko‘paytirishga intiladi. Fan-texnika taraq- qiyoti yutuqlari tufayli raqobatning narx bilan bog'liq boim agan usullaridan foydalanishning qulay sharoitlari yuzaga keldi.
Narxsiz raqobatda tovaming narxi emas, balki uning yuqori sifat,
past iste’mol narxi, zamonaviy dizayn, servis xizmati, ishlab chiqargan firma shuhrati raqobat kurashining asosiy omiliga aylanadi.
197
Narxni pasaytirib bozorni egallash strategiyasini o ‘matishda quyida­ gi savollarga javob topiladi:

• 
  boshqa tovarlarni raqobatbardoshligini belgilovchi omillar qaysilar?
  
• 
  raqobatchi-firmalaming reklama vositalari va sotishni rag‘batlantirish usullari qanday?
  
• 
  qaysi savdo belgilari ishlatilmoqda?
  
• 
  raqobatchilar tovarlarining o ‘ramasi-bezaklari, dizaynida nimalar ko‘zga tashlanmoqda?
  
• 
  tovami kafolatli va undan keyingi ishlatish davrlarida qanday servis taklif qilinmoqda?
  
• 
  milliy savdo tarmoqlari orqali tovar sotilmoqdami yoki firma o ‘z shahobchasini ochganmi? 1
  
• 
  raqobatchilar qoilayotgan tovar harakati (transport, zaxiralar hajmi, omborlari va ularning joylashuvi).
  

Natijada raqobatchi shunday harakat qilyaptimi? Boshqacha yo'li yo‘qmi? P.S.Zavyalov fikricha «Raqobatbardoshlik deganda, tovaming bozorda xaridorgirligini ta’minlaydigan iste’mol va qiymat tavsiflari majmuini, ya’ni o‘xshash raqobatchi tovarlarni ayirboshlashga taklif katta bo‘lgan sharoitlarda xuddi shu tovami pulga ayirboshlanish qobiliyatini tushunmoq lozim».63
Xaridoming xarajatlari ikki qismdan tashkil topadi, uning bir qismini xarid xarajatlari (tovar narxi), ikkinchi qismini uni iste’mol etish bilan bog‘liq xarajatlar tashkil etadi.
Raqobatbardoshlik keng tushuncha boiib, unga ko‘plab omillar ta’sir etadi.
Firmaning raqobatbardoshligi darajasini baholashda tarmoq bozo­ rida raqobat kurashi jadalligini belgilaydigan omillar tahlil uchun asos sifatida xizmat qiladi. Bu omillarga quyidagilar kiradi:

• 
  raqobatchi firmalar soni va ulami qiyosiy quvvati;
  
• 
  raqiblar harakatlarining diversifikatsiyalashuvi darajasi;
  
• 
  bozordagi talab hajmini o‘matish;
  
• 
  mahsulotni tabaqalashuvi darajasi;
  

63. 
    Завьялов Г1.С. Конкурентоспособность и маркетинг / Г1.С. Завьялов // Российский экономический журнал. - 2 0 0 5 . - № 12. С. 50-58.
    

198

• 
  iste’molchining bir ishlab chiqaruvchidan boshqasiga ko‘chish harakatlari;
  
• 
  bozordan chiqib ketish to‘siqlari va ulaming darajasi;
  
• 
  bozorga kirib kelish va uning darajasi;
  
• 
  yondosh tarmoq bozorlaridagi vaziyat;
  
• 
  raqiblar strategiyasidagi farqlar;
  
• 
  ushbu bozorda raqobat uchun alohida sabablaming boiishi, raqobat darajasi bozoming alohida bir jalb etuvchanlik yoki aksincha bezdiruvchanlik xususiyatlari bilan ham belgilanadi.
  

Y angi raqobatchilam ing paydo
₄ b_{_}o _{_}’li_{_}s_{_}h _{_}x_{_}av_{_}f_{_}i _J
Г \ ^{/ > ( л}

Iste’moichi xavfi


V.

4
M avjud korxonalar orasida raqobat

Y angi tovar raqobati xavfi

T a’m inotchi xavfi