O'zbekiston respublikasi

Mavsumiy talab: Ba’zi turdagi mahsulot va xizmatlar yil davomida talabga ega emas, faqat muayyan vaqt ichida talab qilinishi mumkin. Butun dunyoda mavsumlar juda xilma-xildir. Mavsumiy talablar xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlarga ko‘p muammolarni keltirib chiqaradi - quv- vatni to‘xtatib turish, doimiy xarajatlar marketing va qo‘llab-quvatlash- dagi ortiqcha sarflarlar shular jumlasidandir.
Talab namunalari bozoming turli segmentlarida o ‘rganilishi lozim. Tovar ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar doimiy ravishda ular taklif qilayotgan tovar yoki xizmatga turli xil davrlardagi talabning o'zgarishini o ‘matishi kerak. Bu tashkilotlar talab sikllarini prognoz qilishga yordam beradigan talab о '/garish lari ni tahlil qiladigan tizimni rivojlantirishi shart. Talab tasodifiy o ‘zgarib turadi, shu sababli, talab kunlik, haftalik yoki oylik kuzatilishi kerak.
101
Talab hajmining o ‘zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator omillarga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari deyiladi.
Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta ’sir ko‘rsatadi:

• 
  iste’molchining didi
  
• 
  bozordagi iste’molchilar soni
  
• 
  iste’molchining daromadlari
  
• 
  bir-biriga bogiiq tovarlaming narxi
  
• 
  kelajakda narx va daromadlaming o ‘zgarish ehtimoli.
  

Bu omillaming o ‘zgarishi talab hajmining o ‘zgarishiga qanday ta ’sir ko‘rsatishini qarab chiqamiz.

1. 
   Biror mahsulotga iste’molchi didida ijobiy o ‘zgarish ro‘y bersa, narxning tegishli darajasida unga bo‘lgan talab ortadi. Bu o ‘rinda real hayotda iste’molchilar «moda», ya’ni biron-bir tovaming keng rasm bo‘lgan turini sotib olishga harakat qilishlarini misol keltirish mumkin. Iste’molchi didiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan holatlar talabning qisqari- shiga olib keladi.
   
2. 
   0 ‘z-o‘zidan aniqki, bozorda iste’molchilar soni ko'paysa, talab ortadi, iste’molchilarning soni kamaysa, talab qisqaradi. Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini, undagi qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok etuvchilar sonini mislsiz kengaytiradi hamda aksiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo'lgan talabning o‘sishiga olib keladi. Tug'ilish darajasining pasayishi bolalar bog'chasi va maktabga boigan talabni kamaytiradi.
   
3. 
   Daromad o'zgarishining talab hajmiga ta ’siri boshqa omillarga qaraganda ancha murakkab. Daromadning ortishi juda k o ‘p tovarlarga talabni nisbatan oshiradi, daromadning kamayishi esa bunday tovarlarga talabni kamaytiradi. Daromad oshsa, uning o ‘sishiga qarab iste’molchi­ lar aksariyat hollarda narxi yuqori bo‘lsada, ko‘proq sifatli tovarlarni xarid qilishga harakat qilishadi. Bunda ular non, kartoshka, karam kabi mahsulotlami kamroq sotib olishlari mumkin. Chunki ortiqcha daromad ularga ancha yuqori oqsil tarkibiga ega bo'lgan oziq-ovqat mahsulotlari, masalan, go‘sht va sut mahsulotlari xarid qilish imkonini beradi.
   
4. 
   0 ‘zaro bog‘liq tovarlar narxi o‘zgari shining talabga ta’sirini o‘matishda ulami ikki guruhga ajratish maqsadga muvofiq bo'ladi:
   

1. 
   o‘zaro bir-birini almashtiruvchi yoki o‘rinbosar tovarlar; 2) o ‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlar.
   

102
0 ‘zaro bir-birini almashtiruvchi tovarlardan birining narxini o'zga- rishi bilan boshqasiga boigan talabning o ‘zgarishi to‘g‘ri bogiiqlikda bo‘ladi. Masalan, sariyog1 narxining oshishi margaringa bo‘lgan talab- ning ortishiga olib keladi. Sariyog1 narxining pasayishi esa margaringa boigan talabni kamaytiradi.
0 ‘zaro bir-birini toidiruvchi tovarlardan birining narxini o‘zgarishi bilan boshqasiga b o ig an talabning o ‘zgarishi teskari bogiiqlikda b o ia ­ di. Masalan, agar avtomobilning narxi oshsa, benzinga b oigan talab qisqaradi. Aksincha, avtomobilning narxi tushsa, benzinga boigan talab oshadi.

5. 
   Kelgusida iste’molchi daromadlari, tovar narxi o‘zgarishining kutilishi va tovarlar miqdorining yetarli boiishi yoki boim asligi kabi omillar talab hajmini o‘zgartirishi mumkin. Kelgusida narxning nisbatan oshishining kutilishi, iste’molchi joriy talabining oshishiga olib keladi. Aksincha, narxning pasayishi va daromad ko‘payishining kutilishi tovarlarga boigan joriy talab hajmining qisqarishiga sabab boiadi.
   

Daromadning o ‘zgarishi bilan talab miqdori to‘g‘ri bogiiqlikda o‘zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. Daromadlar o ‘zgari- shi bilan talab miqdori teskari bogiiqlikda o ‘zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar deyiladi.
Iste’molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori o ‘rtasidagi bogiiqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel (1821-1896) tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko‘ra, iste’molchi daromadi bilan u tomonidan sotib olinishi mumkin boigan tovarlar miqdori o'rtasidagi o‘zaro bogiiqlik Engel qonuni deyiladi. Qonunning asosiy g‘oyasi milliy daromadning oziq-ovqat mahsulotlari uchun sarf- langan hissasi farovonlikning bevosita indikatori ekanligini ko‘rsatish- dan iborat. Bu hissaning past boiishi farovonlikning yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Oilaning daromadi o ‘sishi bilan oziq-ovqatga qilinadigan xarajatlar salm ogi pasayadi, kiyim-kechak, uy-joy, kommunal xizmatlar xarajatlari nisbatan kam o'zgaradi, madaniy ehtiyojlami qondirish xarajatlari hissasi esa ortadi. Daromad bilan iste’mol o‘rtasidagi teskari proporsionallikni ifodalashda Engel‘ egri chizigi qoilaniladi.
Bozor narxlarining amaldagi darajasida m aium davr oraligida ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar tomonidan tovarlar va xizmatlaming belgilangan miqdorini bozorga chiqarilishi taklif deyiladi. Bozor narxining o‘zgarishi bilan taklif ham o ‘zgaradi. Taklif narxlaming turli
103
darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga chiqarilishini bildiradi. Masalan, 1 kg kartoshka 450 so‘m boisa, bir oy davomida uning yakka taklifi miqdori 60 kg boiadi, 1 kg 300 so‘m boisa, 50 kg taklif boiadi. Bir oy davomida uning bozor taklifi miqdori quyidagi boiadi: (tonna) 350 - 6,0; 300 - 5,0; 200 - 2,0 va 150 - 1,0 tn taklif qilinadi. Narxning o'zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to‘g ‘ri bogiiqlikdagi o‘zgarishi taklif qonuni deyiladi. Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari boshqa bir qator omillar ham ta’sir qiladi:

• 
  resurslaming narxi;
  
• 
  ishlab chiqarish texnologiyasi;
  
• 
  soliq va subsidiyalar;
  
• 
  boshqa tovarlaming narxi;
  
• 
  narx o‘zgarishining kutilishi;
  
• 
  bozordagi sotuvchilaming soni;
  
• 
  xaridorlaming daromadlari.
  

Bu omillaming har birini tushuntirishga harakat qilamiz:

• 
  resurslarga sarf qilinadigan xarajatlar bilan taklif o‘rtasida o ‘zaro bogiiqlik mavjud. Resurs narxi pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi. Natijada taklif qilinadigan tovarlar va xizmatlar ko‘payadi va aksincha boiadi. Masalan, mineral o ‘g ‘itlar narxini oshib borishi g ‘alla taklifini kamaytiradi.
  
• 
  texnologiyalaming takomillashuvi mahsulot birligini ancha sama­ rali ishlab chiqarishga imkon beradi. Masalan, paxta zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologik usullaming yaratilishi paxta tolasining miqdorini va sifatini oshiradi, taklifi ko‘payadi.
  
• 
  ko‘pchilik soliqlar ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlaming oshishi ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi uning taklifmi qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chi­ qarish yoki biror sohaga subsidiya bersa, bu amalda xarajatlami kamay­ tiradi va uning taklifi oshiradi.
  
• 
  boshqa tovarlar narxlarining o‘zgarishi ham mazkur tovar taklifini o ‘zgartiradi. Masalan, qo‘y go‘shti narxining pasayishi mol go'shti taklifini oshiradi. Aksincha, mol go‘shti narxining tushishi qo‘y go‘shti taklifmi oshiradi.
  

104

• 
  kelgusida mahsulot narxining o ‘zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib berish xohishiga ta’sir ko'rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi.
  
• 
  tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko ‘p boisa, taklif qilinadi- gan mahsulot miqdori shunchalik ko‘p boiadi, chunki tovar ishlab chi­ qarish ko‘payadi.
  

Taklif hajmining o‘zgarishiga tovaming saqlanish xususiyati, saq­ lash xarajatlari va transport-tashish imkoniyatlari ham ta ’sir ko‘rsatadi. Masalan, uzoq vaqt saqlab bo‘lmaydigan qishloq xo'jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif kamdan-kam o ‘zgaruvchan bo‘ladi. Qishloq xo'jaligiga yaroqli bo‘lgan yerlar cheklangan bo'Isa, uning narxi qanchalik oshmasin, yer taklifini oshirib boim aydi. Ijodiy kasb soha xodimlarining (masalan, olimlar, shoirlar, yozuvchilar, musavvirlar va boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san’at asarlarining taklifi ham noo‘zgaruvchan boiadi. Talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo m a’lum nisbatda boiadi va nisbatlar o‘zgarib turadi. Ba’zan talab miqdori taklif miqdoridan oshib ketib narx ko ‘tarilsa, ayrim paytda taklif miqdori talab miqdoridan oshib ketib, narx pasayib qoladi. Talab miqdori bilan taklif miqdori o ‘rtasidagi nisbat bir-biriga teng boigan holat bozor muvozanati deyiladi. Bozor muvozanati vujudga kelgan holda shakllangan narx bozor narxi deyiladi. Talab va taklif tushun- chalari tahlili, sotuvchi va xaridorlar manfaatlari mos kelishini qarab chiqish imkonini berdi, ular o'rtasidagi mos kelishlik o ‘z ifodasini muvozanatli narxda topadi. Talab narxga qandaydir darajada egiluvchan boiadi. Masalan, narxning bir foizga o ‘zgarishi talabning necha foizga o ‘zgarishini ifodalovchi ko‘rsatkich talabning narx bo‘yicha egiluvchan- ligi ko'rsatkichi deyiladi. Endi talab elastikligi va uning turlarini tahlil qilamiz:
Elastiklik bir o ‘zgaruvchining boshqa bir o‘zgaruvchi ta’siri osti- da o'zgarishi. Talabning elastikligi bu narx o ‘zgarishiga nisbatan talab miqdorining o ‘zgarish reaksiyasi: narxning ozgina o ‘zgarishi, talabning nisbatan ko‘proq o ‘zgarishiga olib kelsa, biz bu talabni elastik deyiladi. Narxning ozgina o ‘zgarishi, talabning nisbatan kamroq o‘zgarishiga olib kelsa, biz talabni noelastik deyiladi.
Talabning elastikligi = Talab migdormi Vo o'zgan M