O'zbekiston respublikasi

107
ko‘rsatkichi deyiladi yoki buni takliihing egiluvchanligi deb ham ataladi. Taklifhing narx bo‘yicha egiluvchanligi:


Etf = A Q / ДР (3);

Bu yerda: Etf - taklifning egiluvchanligi; AQ - taklif miqdorining foizli o'zgarishi; AP- narxlaming foizli o ‘zgarishi.

Taklif egiluvchanligiga ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omil, mahsulotga narxning mavjud o ‘zgarishini hisobga olish uchun zarur bo‘lgan vaqt oralig‘i hisoblanadi.

2. Bozor sig‘imi

Bozor sig‘imi tovar va xizmatlar sotish hajmining potensial hajmi, aniq ko‘rsatilgan yoki kelajakka boigan talabning hajmi va tarkibi bilan belgilanadi. Bu bozorda namoyish etilgan, pul ekvivalentlari bilan ta’minlangan va sotib olish va sotish orqali qoniqtiriladigan umumiy ijtimoiy talablaming bir qismini ifodalaydi. Iste’mol tovarlari bozorining salohiyati kengayishning obyektiv tendensiyasiga ega. Bozor salohiya- tini kengaytirishning oichovlari ijtimoiy-iqtisodiy omillarga bog‘liq b oiib, tovar ishlab chiqarish va jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchla- rining darajalari; milliy daromadlaming o ‘sishi va iste’mol va tejamkor- lik o‘rtasidagi o‘zaro bogiiqlik; ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqa­ rish va iste’mol obyektlari ishlab chiqarish o‘rtasidagi nisbat; daromad darajasi va narx siyosati va boshqalar.

Bozor kengayishining tabiati va stavkalari, asosan, ijtimoiy tuzilish- ga bog‘liq. Kapitalistik jamiyatda yalpi ichki mahsulotning katta qismi ekspluatator sinflari tomonidan egallab olinadi. Maksimal foyda olish va raqobatbardosh kurashlarga bo‘lgan talab ishlab chiqarishni cheksiz kengaytirishga yo‘naltiradi. Biroq, kapitalizmda mehnatkashlar ahvoli- ning mutloq va nisbiy darajada yomonlashuviga xos bo‘lgan tendensiya- lar xalq ommasi tomonidan tovarlar iste’mol qilishda bir xil cheklov- larga olib keladi va natijada bozor sig‘imini kengaytiradi, bu esa bozor muammolarini o‘ta og‘irlashtiradi.
Bozor sig'imini aniqlash bozor tadqiqotlarining bosh vazifasidir.
«Tovar bozori sig‘imi» atamasi ostida mazkur darajada va turli narxlar- ning ushbu nisbatida tovami sotish mumkin bo‘lgan hajmi tushuniladi.
108
Bozor sigim i aholi talabining o‘lchamlari va tovar taklifining kattaligi bilan xarakterlanadi. Vaqtning har bir berilgan davrida bozor miqdor va sifat aniqligiga ega bo‘ladi. Ya’ni uning hajmi sotilayotgan va demak, xarid qilinayotgan tovarlaming qiymat hamda natural ko'rsatkichlarida ifodalanadi. Bozor sig‘imini ekspert usullari yordamida tovarlaming
«ko'rinishi» iste’mol tushunchasi, ya’ni eksportni chiqarib tashlab ham­ da xuddi shunday (analogik) tovarlar importini va mamlakatni o‘zida ishlab chiqarilgan tovarlarni qo‘shgan holda aniqlash mumkin. Bozor sig‘imi ko‘plab omillar ta’siri ostida shakllanadi. Bu omillaming har biri m a’lum bir vaziyatlarda bozomi rivojlanishiga rag‘batlantirganidek, xuddi shunday ravishda uning sig'imini ham cheklashi mumkin.
Bozor sig‘imini hisoblashning uchta usulini ko‘rib chiqaylik. Blrinchisi: pastdan yuqoriga qarab hisoblash usuli
Ushbu usul eng ommabop hisoblanadi, chunki u bozor sig‘imini m a’lum bir vaqtning o czida talab darajasi tomonidan ko‘rsatadi. Ushbu usuldan foydalangan holda bozor sig‘imi ma’lum bir vaqt oralig‘ida maqsadli segmentdan mahsulot yoki xizmatni barcha mumkin bo'lgan xaridlarining yigindisi sifatida hisoblanadi (ko‘pincha yil davomida hisoblab chiqiladi).
Ushbu usulni uch xil usulda hisoblash mumkin:

1. 
   Miqdoriy jihatdan - hisobot davri uchun bozor sig‘imi X (ming so‘m) = maqsadli auditoriya (ming kishi) * hisobot davri uchun tovarlarni sotib olish darajasi X (dona).
   
2. 
   Hisobot davri uchun bozor sig'imi pul ko‘rinishida X (ming so‘m) = maqsadli auditoriya hajmi (ming kishi) * hisobot davri uchun tovarlarni sotib olish darajasi X (dona) * Bozordagi mahsulot birligining o‘rtacha narxi (so‘m).
   
3. 
   Hajm jihatidan - hisobot davridagi bozor sig‘imi X (ming so‘m) = maqsadli auditoriya hajmi (ming kishi) * hisobot davri uchun tovarlarni sotib olish darajasi X (dona) * mahsulot birligining o'rtacha hajmi (hajm birligi).
   

lkkinchi: hisoblash usuli "yuqoridanpastga".
Ushbu usul hisobot davridagi barcha bozor ishtirokchilarining sav- dolari to‘g‘risidagi ichki maiumotlardan foydalangan holda bozor sig'i­ mini aniqlashga yordam beradi (agar sizga barcha bozor ishtirokchila- ridan m aium ot to‘plash imkoni berilmasa, unda siz ushbu sohaning yetakchilarini tanlashingiz mumkin, ular ko‘pincha bozoming 80 - 90
109
foizini tashkil qiladi). Ushbu usulda faqat bitta formuladan foydalanadi: Bozor sig‘imi = bozoming barcha ishtirokchilarining sotuvlar yig‘indisi (chakana narxlarda). Kerakli m a’lumotlar bozor sektoridagi raqobatchi- lami so‘rov orqali, shuningdek, bozor ishtirokchilari tomonidan e ’lon qilingan ochiq hisobot orqali olinadi.