O‘zbеkiston rеspublikаsi

34.3. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar va importni kvotalar 
orqali tartibga solish 
 
Miliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning 
muqobil usuli ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish subsidiyasining tariflardan afzalligi shundan iboratki, u bir 
tomondan, milliy ishlab chiqarishni S0 dan S1 gacha o‘sishini ta’minlasa 
(34.2 - rasm), ikkinchi tomondan, iste’molning mutlaq kamayishiga olib 
kelmaydi. Chunki, ichki narxlar jahon narxlaridan qimmatlashmaydi.Subsidiya 
sharoitida ishlab chiqaruvchilar uchun ichki narxlar darajasi Pd, jahon narxlari Pw 
darajasiga teng. Shuning uchun, haqiqiy iste’mol hajmi D0 ga teng. Tarif kiritilgan 
sharoitda esa u D1 gacha kamaygan bo‘lur edi. Mamlakat farovonligidagi mutlaq 
yo‘qotish esa 
b 
sohasidangina iborat bo‘ladi. Ayni paytda ishlab chiqarishga berilgan 
bevosita subsidiyalar ishlab chiqarish xarajatlarining samarali taqsimlanishini 
kafolatlamaydi, chunki aynan qaysi tarmoqni xalqaro raqobatdan himoya qilishni 
bilish qiyin bo‘ladi. 
Subsidiyalarni joriy qilgandan so‘ng ularni bekor qilish qiyin bo‘ladi, raqobat 
muhiti yo‘qoladi hamda bu xarajatlarni moliyalashtirish muammosi kuchayib 
boraveradi. Shuning uchun iqtisodiyotni tartibga solish, bandlik darajasini oshirish va 
yalpi talabni qondirish maqsadida fiskal va pul-kredit siyosatlari qo‘llaniladi. Ushbu 
siyosatlarni qo‘llashdan asosiy maqsad mamlakat ishlab chiqarishini xalqaro 
raqobatdan himoya qilish, ishsizlik darajasini eng past holatga keltirish va xalq 
farovonligini oshirishdan iborat. 

---

409 
34.2-rasm. Ishlab chiqaruvchilar subsidiya berilishining iqtisodiy 
oqibatlari 
Jahon amaliyotida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita 
usullariga qaraganda bevosita usllaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar 
mazmuniga ko‘ra, iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy - huquqiy ko‘rinishga ega bo‘lishi 
mumkin. 
Litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy xarakterdagi bevosita usullar ichida keng 
tarqalgani hisoblanadi. 
Litsenziyalash – bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat 
tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarga 
mahsulotlar, ishchi va xizmatchilar eksporti hamda moliya operatsiyalarini o‘tkazish, 
xorijga ishchi kuchini ishga joylashtirish va boshqalar kiradi. O‘zbekistonda 
litsenziyalar faqat davlat ro‘yxatida qayd etilgan tashqi iqtisodiy faoliyat 
qatnashchilariga beriladi. Ularni boshqa yuridik shaxslarga berish taqiqlangan. 
Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash davlatga ular oqimini qattiq 
tartibga solish, ba’zi hollarda ularni vaqtincha chegaralash va shu asosda tashqi 
iqtisodiy taqchillik o‘sishining to‘xtash hamda savdo balansining tenglashtirish 
imkonini beradi. 
Umuman, import mahsulotlarga beriladigan litsenziyalar quyidagi usullar 
yordamida joylashtiriladi. 
1.
Ochiq auksion – davlat litsenziyalarni yuqori baholarni taklif qilgan ishlab 
chiqaruvchilarga berishi. 
2.
Afzal ko‘rish tizimi – davlat birinchi navbatda litsenziyalarni ishlab 
chiqarish hajmi jihatdan yirik bo‘lgan firma va kompaniyalarga hech qanday shart va 
talablarsiz beradi. 

---

410 
3.
Xarajat usuli – davlat litsenziyalarni yirik ishlab chiqarish quvvatlariga va 
resurslarga ega bo‘lgan firma va kompaniyalarga beradi. 
Mahsulotlar, shuningdek, ishchi va xizmatchilar eksporti va imortiga 
litsenziyalar berish huquqiga O‘zbekiston Respublikasining quyidagi boshqaruv 
tashkilotlari ega: Vazirlar Mahkamasi, Moliya, Adliya, Ichki ishlar, Sog‘liqni 
saqlash, Xalq ta’limi vazirliklari, shuningdek, Markaziy bank. 
Moliya operatsiyalarini o‘tkazishga litsenziyalar asosan Respublika Moliya 
vazirligi va Markaziy bank tomonidan o‘z va xorijiy banklarga, moliya 
muassasalariga beriladi. Ular moliya-kredit muassasalariga mamlakat ichida va uning 
tashqarisida chet el valutasi bilan opreatsiyalarni amalga oshirish, xorijiy moliya-
kredit muassasalariga esa ichki bozorda yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat 
ko‘rsatish huquqini beradi. 
Litsenziyalash bilan bir qatorda jahon amaliyotida mahsulotlarni, shuningdek, 
ishchi kuchi eksport va importini chegaralash maqsadida kvotalash keng qo‘llaniladi. 
Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda vakolatli davlat yoki xalqaro 
tashkilot alohida mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va mamlakatlar guruhi bo‘yicha 
ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini belgilaydi. 
Davlat tomonidan tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash to‘lov balanslarini ichki 
bozorda talab va taklifni balanslashtirish uchun muzokaralarda o‘zaro kelishuvga 
erishish uchun qo‘llaniladi. O‘zbekistonda kvotalash xalq iste’moli mollarini va 
strategik xom ashyoning muhim turlarini olib chiqishni chegaralash usuli sifatida 
qo‘llanilmoqda. 
Kvotalash faqat mahsulot oqimlarinigina emas, balki ishchi kuchi oqimlarini 
tartibga solishda ham qo‘llaniladi. Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat 
bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi importiga kvotalar o‘rnatadi. 
Hozirgi vaqtda kvotalash bojlarga nisbatan ko‘proq qo‘llanilishiga ikkita sabab 
bor: 
1.
Tarif stavkalari xalqaro savdo kelishuvlariga asosan belgilanadi. Ayrim 
hollardan tashqari vaziyatlarda, mamlakatlar tarif stavkasini oshira olmaydilar va 
shuning uchun iqtisodiyotni raqobatdan himoya qilish maqsadida kvotalarga e’tiborni 
qaratishga majbur bo‘ladi. 
2.
Himoyaga muhtoj tarmoqlar ham importga kvotalar joriy qilishni 
qo‘llaydi. Chunki, tarifni joriy qilishga nisbatan imtiyozli litsenziyalar olish 
osonroqdir. 
Import kvotalari erkin raqobat sharoitiga ko‘proq mos keladi. Tariflarga 
nisbatan kvotalarni joriy qilishdan ko‘riladigan farovonlikdagi yo‘qotishlar ikki 
holatda katta bo‘ladi. Birinchidan, kvotalar mahsulotlar import qilayotgan milliy 
ishlab chiqaruvchilar yoki xorijiy firmalar monopol hukumronligi darajasini oshirsa. 
Ikkinchidan, importga litsenziyalar samarasiz joylashtirilsa. 

---

411