O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi jizzax davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim pedagogikasi fakulteti umumiy psixologiya kafedrasi
II BOB. KICHIK MAKTAB YOShIDAGI O’QUVCHILARGA TA’LIM-
Yüklə 315,17 Kb.
|
|
II BOB. KICHIK MAKTAB YOShIDAGI O’QUVCHILARGA TA’LIM-
TARBIYA BERISHDA PSIXOLOGIK TRENINGLARDAN FOYDALANISH 2.1. Boshqaruv faoliyati va ta’limda pedagogik-psixologik muomala jarayoni. Muomala psixologiyasi umumiy psixologiya fanining katyegoriyalaridan biri hisoblanib, u o`z ichiga shaxslararo munosabatning eng muhim myexanizmlarini qamrab oladi. Psixologiya fanida muomala katyegoriyasi kyeng ma'noda tushunilganda hamkorlik faoliyatining ichki aloqasini mujassamlashtirib, o`zaro ta'sir va o`zaro munosabtni aks ettirib, ijtimoiy protsyessual jabhasini ifodalaydi. Muomalaning eng muhim tarkibi muloqot sanalib, motivatsiyada motiv qanday ahamiyat kasb etsa, u ham xuddi shunday muhim rol o`ynaydi. Muomala-hamkorlik faoliyatining ehtiyojidan vujudga kyelib chiquvchi, shaxslararo muloqot rivojlanishining ko`p qirrali jarayonidir. Muomala ushbu tarkiblaridan tashkil topgan bo`ladi: 1. Kommunikativ (bir tomonlama axborot uzatish). 2. Intyeraktiv (ikki tomonlama o`zaro ta'sir). 3. Pyertsyeptiv (o`zaro bir-birini idrok qilish). 1.Muomala o`z ichiga hamkorlik faoliyatining qatnashchilari bilan o`zaro axborot almashinuvi qamrab olgan bo`lib, kommunikativ jabha sifatida tavsiflanishi mumkin. Odamlar bir-birlari bilan muloqotga kirishish jarayonida muomalaning muhim vositalaridan biri hisoblanishi tilga va nutq faoliyatiga byevosita murojaat qiladi. 2. Muomalaning ikkinchi tomoni-muloqot kirishuvchilarning o`zaro ta'siri, ularning nutq faoliyatida nafaqat so`z orqali fikr almashinuvi, balki hatti-harakati va xulq atvori bilan o`zaro ta'sir o`tkazish, ta'sirlanishidir (masalan, o`qituvchi va o`quvchi). 3. Muomalaning uchinchi tomoni shundan iboratki, bunda muloqatga kirishuvchilar (muloqatdoshlar) o`zaro bir-birlarini idrok qilish jarayoni namoyon bo`ladi. Masalan, bu jarayonning eng zarur tomoni shuki, muloqotga kirishuvchi, 27
farosatli, tajribali, yuksak tayyorgarlikka ega inson sifatida idrok qilish juda muhim ekanligini anglash yoki bir-birlarini oldindan hyech narsani tushunmaydi, uzatilgan axborotni fahmlay olmaydi dyeb taxmin qilishdir. Muomalaning har uchala tomonini (jabxasini) birlikda, yaxlit olib qarash natijasida u hamkorlik faoliyatini tashkil qilish usulining va unda ishtirok etuvchilarining, ya'ni muloqotdoshlarning munosabatlari tariqasida namoyon bo`ladi. O`qituvchi faoliyati uchun eng muhim narsa- muomalaning qonuniyatlari, uning rivojlanishi to`g`risidagi psixologik bilimlar, ko`nikmalar, qobiliyatlar egallashdir. Kasbiy muammoni muvaffaqiyatli shu taqdirda yechish mumkinmi, qachonki o`qituvchi o`quvchilar |talabalar| bilan hamkorlik faoliyatiga samarali kirisha olsa, shaxsni shakllantirishning maqsadi va vazifalariga javob byeruvchi o`zaro ta'sir, o`zaro tushunuvni yo`lga qo`ya bilsa, faqat shundagina pedagogik muomala amalga oshadi xolos. Pedagogik muomala-bu o`qituvchining o`quvchilarga ta'sir o`tkazish usullarining muayyan tizimidir: -hamkorlik ishtirokchilarining o`zaro axborot almashuvi: -turlicha kommunikativ vositalar yordamida o`qituvchi tomonidan o`quvchi lar bilan o`zaro ta'sir va o`zaro munosabatni tashkil qilish: -muayyan maqsadni dasturiy tarzda amalga oshirishni ryejalashtirish va o`tkazish funktsiyasini bajaradi. Pedagogik faoliyatda muomala birinchidan, o`quv faoliyatini yakkahol bajarishning vositasi:, ikkinchidan, tarbiya jarayonini ta'minlashning ijtimoiy- psixologik tizimi:, uchinchidan, ta'lim va tarbiyaning muvaffaqiyatini ta'minlovchi o`qituvchi bilan o`quvchilarning o`zaro munosabatining muayyan tizimini tashkil qilishning usuli:, to`rtinchidan, o`qituvchi individualligini takomillashtirish, istye'dodini qaror toptirish imkonini byeruvchi jarayon ekanligi:, byeshinchidan, yaqqol faoliyatni sub'yekt-sub'yekt sifatida ro`yobga chiqarish asosdir. 28
ta'sir malakasi, usuli va tizimi anglashinib uning mohiyati o`zaro axborot almashish, ta'limiy, tarbiyaviy ta'sir o`tkazish, o`zaro tushunuvga erishish. Muomala jarayonida uning maqsadga muvofiq amalga oshishini ta'minlash uchun ijtimoiy nazorat va ijtimoiy qonun-qoidalar muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy nazoratning psixologik myexanizmi sifatida uch muhim vositasi ishtirok etadi: ma'qullamaslik, qoralash va jazolash. O`quvchining motivatsion, emotsional, irodaviy, kognitiv va ryegulyativ hatti-harakati muomala ishtirokchisi tomonidan ma'qullansa o`zaro aloqa o`z- o`zidan barbod bo`ladi, chunki, mazkur jarayon ijtimoiy xukm surib to’rgan qonun va qoidalarga tubdan ziddir, Xuddi shu boisdan ijtimoiy ta'sir o`tkazishning bir vositasi sifatida bunday xulq-odob ma'qullanmaydi, muomala ishtirokchi fikr almashish imkonidan maxrum qilinadi. Muomala jarayonida o`quvchi yoki talaba xulqi ijtimoiy qonun-qoidalar maromiga zid kyelsa, u xolda uning ishtirokchilari ijtimoiy nazoratchi vazifasini bajarib, muloqotdosh hatti-harakati qoralanadi, e'tiroz, tanbyeh, eslatish kabi vositalar bilan ta'sir o`tkazish bilan chyeklanadi. Suhbatdoshning fikrlashi, fahm-farosati, odobi va ahloqi ijtimoiy, etnopsixologik, milliy qadriyatlar, umumbashariy myezonlarga favqulotdagi xolat, vaziyat, kontrast, ya'ni mutlaqo qarama-qarshi bo`lsa, u taqdirda ijtimoiy nazorat vazifasini bajaruvchi muomala qatnashchilari muayyan ta'sirchan vosita qo`llab, uni jazolaydilar. Jazolangan muomala qatnashchisiga shaxsiy hatti-harakati, muloqot maromi, uslubi ijtimoiy qabul qilingan myezonlarga zid ekanligi, milliy qadriyat, ma'naviyat va ruhiyat mye'yoriga mos emasligi qattiq ogohlantiriladi, muayyan odatlarga rioya qilish zarurati qat'iy ravishda uqtiriladi. Muomala kyezida odob, odoblilik muhim ahamiyatga ega bo`lib uning muvaffaqiyatli kyechishini ta'minlaydi, uning asosiy vazifalari | axborot almashuv, o`zaro ta'sir, o`zaro idrok qilish | to`g`ri amalga oshishni idora qilib turadi. Har qaysi fikr bildirganda muloqotdoshga muloqotdosh qanday qabul qilayotganligi fahmlab turish, tashqi ko`rinishlari o`zgarishiga e'tibor byerish, uzr so`rash, 29
jarayonida ba'zi bir hatti-harakat o`ylanmay bildirilgan fikr, ortiqcha imo-ishora odobsizlikni kyeltirib chiqaradi. Odobsizlik esa nizoli vaziyat qarama-qarshilik, ziddiyatli holatni kyeltirib chiqaradi. Buning natijasida muomala fikr almashuv o`zining vazifasini nizoli, xatto affyektiv vaziyatga bo`shatib byeradi. Pedagogik muomalada psixologik aloqa o`rnatish alohida ahamiyatga ega, chunki, o`quvchi bilan shaxslararo munosabat ikkita muhim omil, ya'ni o`zaro ishonch nyegiziga ko`riladi. Bunda o`qituvchi o`quvchi ning xuquqi, majburiyati | statusi | , uning maktabda, jamoat joylarda, oilada bajaradigan roli nimadan iborat ekanligini diqqat markazidan chyetga chiqarmasligi lozim. O`qituvchi o`quvchi larga ta'sir o`tkazish samarasi uning printsipialligi va talabchanligida o`z aksini topadi. Bundan tashqari u o`ziga ham o`ta talabchan bo`lmog`i, shaxsiy namunasi bilan tabiiy ravishda nufuz, obro`, e'tibor qozonmog`i joiz. Muomala jarayonida va hamkorlik faoliyatida o`qituvchining o`quvchi larga ta'sir o`tkazishi natijasida ular : -o`z-o`zini va o`zgalarni hurmat qilish, -o`z-o`zini va boshqalar faoliyati, xulqini baxolash, -o`z-o`zini va o`zgalarni nazorat qilish, -o`z-o`zini anglash va boshqalarni tushunish, -o`z-o`zini boshqarish | ham bilish va faoliyatida, ham xulq-atvorida | . -o`z-o`zini takomillashtirish va yangi fazilatlarni egallash, -voqyelik mahsulini oldindan bashorat qilish shakllanadi. Do`stona muomala o`quvchi bilan o`qituvchi o`rtasida bilimlarini puxta o`zlashtirishni ta'minlaydi va mukammal shaxsiy fazilatlarni tarkib toptirishga xizmat qiladi. Muomala jarayonida motivatsiyaga, his-tuyg`uga, shaxsga oid,, bilimga taaluqli, boshqaruv xususiyatli nizolar, qarama-qarshiliklar, ziddiyatli xolatlar, vaziyatlar vujudga kyelishi mumkin. Ularning aksariyati yengil yechimga ega bo`lishi bilan birga oldini olish imkoniyati ham mavjuddir. Shunga qaramasdan, 30
darajadagi ayrim nizoli holatlar uchrab turadi: -o`qituvchi bilan o`quvchi o`rtasida fikriy yaqdillikning yo`qligi, -foyda, naf to`g`risidagi muammoda shaxsiy fikriy qarama-qarshilik mavjudligi, -ayrim ma'naviy to`siqqa ega ekanligi, -narsa va xodisalarning shaxsiy kasb etishi, -extiyojlarning nufuzligi, -faoliyat, muomala, xulq uyg`unligining buzilishi kabilar. Psixologiya fanidan muomala insonlarning o`zaro tushunishi sifatida talqin qilinadi. Bu muammo ta'lim va tarbiya jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi va shaxslararo idrok qilinishining myexanizmi sifatida quyidagilar namoyon bo`ladi: -styeryeotipizatsiya | ajdodlar tomonidan qo`llanilgan ma'lumotlar, odatlar, aqidalar hyech o`zgarishsiz hozirgi zamon odamlarining foydalanishi |. -idyentifikatsiya | katta yoshdagi odamlar, o`qituvchi maxorati, xulq-atvori andoza sifatida yoshlar tomonidan qabul qilinib, unga o`xshashlikka intilish, taqlid qilish holatlarini shakllantirish |. -ryeflyeksiya | o`z imkoniyati va xulq-atvorini bilish, muloqotdoshning odobi, fahm-farosatini anglash| kabilar. Shaxs to`g`risidagi dastlabki axborotlar, ma'lumotlar uning tashqi ko`rinishini baholashga aloqador jarayon sub'yektiv baholashni kyeltirib chiqaradi. Lyekin o`zaro fikr almashish, muloqotga kirishish davomida omillar tobora yetakchilashib, ob'yektivlashib boradi. Muoamala madaniyati, muloqot maromi, pedagogik odobga o`rganish tryeningi mavjud bo`lib, ularga hamkorlik faoliyati qatnashchilarini o`rgatish mumkin. Tryeninglar o`z ichiga odatda quyidagilarni qamrab oladi: 1. yurish-turish, javob byerish, o`zgalarga e'tibor qilish mashqlari. 2. muomala qilish usuli, ko`nikmasi, malakasi va odati yuzasidan mashqlar. 3. muomalaning umumiy qonuniyatlarini o`rganish, ya'ni pedagogik muomala tizimini o`rganish mashqlari. 31
tryeninglar. Muomalaviy boshqaruv- kishilar ustidan rahbarlik qilish maqsadida amalga oshiriladigan muomala jarayonidir. Muomalaviy boshqaruvning maqsadi: - buyruq va ko`rsatmalar, tavsiyanomalar, maslahatlar byerish: - topshiriq bajarilganligi to`g`risidagi axborotni olish: - bajarilgan topshiriqqa baho byerish. Muomalaviy boshqaruvning bosqichlari: 1- ko`rsatmalar byeruvchi ma'lumotni uzatish: 2- qayta ma'lumot olish: 3- ma'lumotga baho byerish. Ko`rsatmalar byeruvchi ma'lumotni uzatish shakllari. Diryektiva- buyruq, diryektiva, ko`rsatma, talabnoma shaklida: Dyemokratik- tavsiya, maslahat, iltimos. Pedagogik muomala- shaxsga ta'lim va tarbiya byerish maqsadida amalga oshiriladigan muomala jarayoni va o`zaro ta'sir o`tkazish usullari tizimidan iboratdir. O`zaro shaxsiy munosabatda hissiy holatning namoyon bo`lish darajasiga qarab, insonlarda: empatiya, simpatiya, do`stlik yoqtirib qolish, ya'ni ijobiy hissiy holatlarda: byefarqlik, nafrat, yoqtirmaslik, ya'ni salbiy hissiy holatlarda: ko`rish mumkin. Shuning uchun ham muamolaviy boshqaruv jarayonidagi eng muhim qoida: har qanday yo`l va usul bilan ham suhbat jarayonida ijobiy hissiy holatni vujudga kyeltirishdir. Bu hol qanchalik kuchli namoyon bo`lsa, dyemak muomalaviy boshqaruv shunchalik oson kyechadi. Muomalaviy boshqaruv va pedagogik muomala jarayonlariga byeriladigan tavsiyanomalar. O`zaro shaxsiy munosabatlarda vujudga kyeladigan ijobiy xissiy holatlar natijasida namoyon bo`ladigan bir-biriga intilish, bir-birini yoqtirib qolish attraktsiya dyeb ataladi. Insonlardagi attraktsiyani shakllantirishning psixologik usullari. 32
- “Ismi bilan atash”: - “Oltinga tyeng so`zlar”: (komplimyent) xushomad. - “Sabr-toqatli tinglovchi”: - “Savollar byering”: Ushbu usullar ko`p hollarda suxbatdoshda uning o`zi ham anglamagan holda attraktsiyani vujudga kyeltiradi. “Munosabatlar oynasi” usulining ta'sir ko`rsatish myexanizmi: Shirin jilmayish, yuzning yoqimli ko`rinishi, istarasi issiqlik. Signal: “Myen - sizning do`stingizman! “Do`st esa insonni kyerakli paytda himoya qiladi. Himoyalanishga bo`lgan extiyojning qondirilishi. Ijobiy xissiy holat vujudga kyeladi. Ijobiy xissiy holatni vujudga kyeltirgan insonga moyillik- attraktsiyaning shakllanishiga ta'sir ko`rsatadi. “O`z nomi bilan atash” usulining ta'sir ko`rsatish myexanizmi: Suxbatdoshiga ismi va sharifi bilan murojaat qilish, uning shaxsiga nisbatan e'tiborni bildiradi. Inson o`z ismi orqali o`z shaxsini namoyon qiladi. O`z shaxsini namoyon qila olish extiyojining qondirilishi insonda ijobiy xissiy kyechinmani vujudga kyeltiradi. Ijobiy xissiy holatni vujudga kyeltirgan insonga moyillik-attraktsiyaning shakllanishiga ta'sir ko`rsatadi. “Oltinga tyeng so`zlar” usulining ta'sir ko`rsatish myexanizmi: Komplimyent (xushomad)- insondagi ijobiy sifatlarni bir oz bo`rttirib aytilgan so`zlarning majmuasidir. “Oltinga tyeng so`zlar “ (komplimyent) samarali ruxiy ta'sir etish va o`zligining o`zgalar tomonidan tan olinishiga nisbatan extiyojning qondirilishidir. Ya'ni, ijobiy xissiy holatni vujudga kyelishidir. Ijobiy xissiy holatni vujudga kyeltirgan insonga moyillik-attraktsiyani barpo qiladi. Komplimyent vazifalari: 33
komplimyent xosil qilishga extiyojni vujudga kyeltirish: -attraktsiyani mustahkamlash: -byerilgan ko`rsatmani bajarishga undash: -muvaffaqiyatga undovchi turtki byerish: -muvaffaqiyatsizlikdan saqlovchi faol motivlar xosil qilish: -suxbatdoshning moslashishiga yordam byerish. O`z mohiyatiga ko`ra komplimyent quyidagi holatlarga qaratilgan bo`lishi mumkin: -tashqi ko`rinishining o`ziga xos tomonlariga (yurishiga, kiyimiga, sochining xolatlariga, qomatiga): -bilish doirasiga ( intyellyekti, nutqi, xotirasi, diqqati): -emotsional holatiga: -irodaviy tomonlariga ( qat'iyligi, maqsadga intiluvchanligi): -kasbiy sifatlariga ( tajribasi, malakasi): -insonning g`ururi va muhabbatini byelgilovchi narsalar, bolalar, o`zi tayyorlagan buyumlar va hokazolar: -shaxsning umumiy tomonlarini byelgilaydigan so`zlar (xaqiqiy erkak, zo`r oshpaz): Komplimyent quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin: -to`g`ridan-to`g`ri suhbatdoshga murojaat qilib, undagi ijobiy sifatlarni aytish: - “antityez “-to`g`ridan-to`g`ri suhbatdoshga murojaat qilib, o`zidagi sifatlarga tanqidiy yondoshgan holda suhbatdoshning ijobiy sifatlarini aytish: - “solishtirish”-adabiyotlardagi ijobiy qahramonlar bilan solishtirish: - “ikki tomonlama komplimyent “ -suxbatdoshning o`g`li va qizi to`g`risida iliq fikrlar: -suhbatdoshning qo`shnisiga murojaat qilib, suhbatdosh haqida iliq fikrlar bildirish: - “Sabr-toqatli tinglovchi “ usulining ta'sir ko`rsatish myexanizmi: 34
Shaxsdagi o`z fikrini to`liq ayta olish extiyojining qondirilishi va shu bilan bog`liq ravishda ijobiy xissiy holatning vujudga kyelishi. Yüklə 315,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
|