O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi jizzax davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim pedagogikasi fakulteti umumiy psixologiya kafedrasi
Kichik maktab o’quvchilarida o’yin metodlari va ularning ijtimoiy
Yüklə 315,17 Kb.
|
|
2.2. Kichik maktab o’quvchilarida o’yin metodlari va ularning ijtimoiy
psixologik xususiyatlari. Ilmiy va ommabop adabiyotda "o’yin" tushunchasi keng ma'noda ishlatiladi. Masalan, "aktyorlar o’yini", "bolalar o’yini", "boshqaruv o’yinlari", "shaxmat o’yini", "strategik o’yinlar", "xayol yoki fantaziya o’yinlari" va xokazo. Ko'pgina psixologik tadqiqotlar aynan bolalar o’yinlariga bag’ishlangan. Rus psixologi D.B.Elkonin "Nima uchun bolalar o’ynaydilar?" degan savolga to’la qonli javob topish maqsadida o’zining ko’p yillik ilmiy izlanishlarini 1960 yili chop etilgan "O’yin psixologiyasi" ("Psixologiya igre") nomli kitobida umumlashtirgan. Unda muallif o’yinlar genezisi - kelib chiqishi, uning moxiyati, bola tarakkiyoti va shaxs shaqllanishidagi o’rni va ahamiyatini yoritishga harakat qilgan. "Bolalar, - deb yozilgan kitobda, o’yinda kattalarning ijtimoiy xulq- atvoriga taqlid qilish usuli bilan ular faoliyatini qaytaradilar" ("Psixologiya igre.", 1978). Yo’qorida ta'kidlanganidek o’yinlar kategoriyasi nafaqat bolalar, balki kattalar faoliyatiga ham xos. Bolalar va kattalar o’yinlarida qator umumiyliklar mavjud: ya'ni, a) ikkalasida ham rollar improvizatsiya qilinadi, boshqacha qilib aytganda, xayotda bor bo’lgan u yoki bu harakatlar, xulq-atvor shakllari qaytariladi; b) o’yin faoliyatidagi vaziyatlar ikkala xolda ham shartlidir; v) o’yinda mexnat yoki boshqa turdagi ijtimoiy faoliyatning eng muhim tomonlari qayta tiklanadi; g) tabiiylik xissiylik - emotsional jixatlarining borligi kattalar va bolalar o’yinlariga xos bo’lgan jixatlaridir. O’yinning eng muhim axamiyati shundaki, unda tabiiylik sifati bo’lib, bu narsa, ayniqsa, bolalar o’yinida yaqqol seziladi, zero, ular unda o’zidagi ko’plab tabiiy extiyojlarni qondirishga harakat qiladi. Shuning uchun bo’lsa kerak ma'lum taraqqiyot bosqichida bolalar tinimsiz o’ynaydilar, undan charchamaydilar va 35
o’yinning shunday qirrasi bilan bog’liqki, unda xayol, xissiyot jarayonlari yaqqol tafakkurdan ustun keladi. Ijtimoiy psixologik ahamiyatga ega bo’lgan kattalar o’yini esa asosan ikkita vazifani bajaradi: - ma'lum ijtimoiy bilimlarni egallash; - zarur ijtimoiy ustanovkalarni shakllantirish. Lekin bunday o’yinlarning tabiiy bolalar o’yinidan farqli jixatlari ham bor: a) bolalar o’yinlarida ijtimoiy rol o’zlashtirilsa, kattalarnikida bu rol yanada mustaxkamlanadi, takomillashadi; masalan, bolalarning "mexmon-mexmon" o’yinlarida mexmon va mezbon harakatlariga xos bo’lgan asosiy qirralar o’zlashtirilib, taqlid asosida ko’nikmalar xosil qilinsa, kattalar shunga o’xshash "o’yinlarda" muomalaning eng mukammal va chiroyli jixatlarini mustaxkamlab, davr madaniyatiga xos xulq-atvor shakllariga o’rganadilar; b) bolalar o’yinlaridagi rollar xayotiy vaziyatlarni umumlashtirgan xolda, umumiy tasavvurlar vositasida qaytarilsa, kattalarda bu narsa aniq vaziyatlar va yaqqol rollar vositasida amalga oshiriladi; v) bolalar o’yinlari ma'lum ma'noda stixiyali jarayon bo’lsa, kattalar o’yinida xayotiy qoidalar, normalar, me'yorlar ataylab tashkil qilinadi va unga maxsus nazoratchilar - murabbiylar rahbarlik qiladilar; g) bolalar tabiiy ravishda o’zlari kirayotgan rolni xissiy boshdan kechirib, o’yinga kirishsalar, kattalar ko’prok u yoki bu rolga o’zini identifikatsiya qilib, sun'iy ravishda kiradi; Bu -operatsional o’yinlar va roll i o’yinlardan tashkil topgandir. Operatsional o’yinlar o’z moxiyati jixatidan, ya'ni ushbu faoliyat motivi, unda aqliy operatsiyalarning ishtiroki va missiy ko’rinishi jixatdan muammoli vaziyatlarni taxlil qilishga o’xshaydi. Lekin ayni tizimga tushirilmagan, spontan munozaradan farqli, unda o’yinning umumiy stenariysi bo’lib, oqibatda kabul qilinadigan qarorlar ijtimoiy normalarga mone kelishi, "to’g’ri" yoki "noto’g’ri"ligi algoritmik belgilab qo’yiladi. Shuning uchun ham bunday o’yinlarda xayot sinovlaridan o’tkazilgan, ijtimoiy tajribaga asoslangan vaziyatlar ishlatiladi. 36
shular jumlasiga kiradi. Agarda, boshliqning xodimni qabul qilishi vaziyati o’ynalayotgan bo’lsa, unda boshqaruv tajribasida ilgari yuz bergan bir nechta alternativ xulq shakllari oldindan kelishilgan xolda o’ynaladi va shular asosida o’yinga baxo beriladi. Chunki amaliy o’yinlarda shaxslararo bevosita munosabatlar nisbatan cheklangan bo’lib, ularda rasmiyatchilik elementlari ko’p bo’ladi. Demak amaliy o’yinlar quyidagi vazifalarni bajarishi kerak: 1. Qaror qabul qilish bilan bogliq bo’lgan tipik xayotiy vaziyatlarni modellashtiradi. 2. Professional faoliyatda uchraydigan xulq-atvor shakllari va muloqotning turli qirralarini ochib beradi. 3. Ijtimoiy xulqda mavjud bo’lgan yangi qirralar buyicha bashorat qiladi va professional faoliyatning yangi xususiyatlarini ochadi. Ko’pchilik o’yin metodlarini uylab topganlarning vatani Amerika deb uylaydi. Lekin aslida uni birinchi marta amaliy faoliyatda ruslar - Rossiyada qo’llashgan. 1936 yilda xozirgi Sankt-Peterburg shaxridagi ishlab chiqarish Akademiyasi talabalari "Ishlab chiqarish dasturining keskin o’zgarishi munosabati bilan sanoatni qayta qurish" mavzusidagi o’yinni "Krasnoy tkach" nomli fabrikada dam olish kunlari o’tkazgan edilar. Uning natijalari keyinchalik ommaviy axborot vositalarida muhokama qilingan, lekin o’sha paytda fan mutassaddilari bu usulning moxiyatini to’la tushunib, uni qo’llab-quvvatlamagan edilar. Shuning uchun ham ilmiy adabiyotlarda Amerikada tashkil etilgan "T-guruxlar" tajribasi ko’proq yoritilgan. Yo’qorida qayd etilgan tamoyillarga buyso’ngan xolda o’yinni tashkil etish mutaxassislarni o’qitish va ular professional sifatlarining takomillashuviga xizmat qiladi. Har bir ijtimoiy psixologik vaziyat bir necha marta qaytarib o’ynalgani uchun ham ishtirokchilarda bir vaqtning o’zida ham o’yinchi, ham ko’zatuvchi bo’lish imkoniyatlari mavjud. 37
jixatdan ma'lum obrazlarga kirish, o’sha obrazga xos bo’lgan xissiyotlarni o’z boshidan kechirishni taqozo etadi. Shuning uchun ham nemis olimi va mutaxassisi Margaret Forverg ulardagi dramatizatsiya elementining borligini, bu - "shaxsga o’zida mavjud bo’lgan va o’zgalardagi begona obrazlarni tuzatish - korrektsiya qilish samarasidir", deb yozgan edi. Muallif rolli o’yinlarni uch asosiy jixatlarga ajratgan: - o’yinning emotsional jixatdan mukammalligi;- unda identifikatsiya va empatiya xodisalarining rivojlanganligi; - boshlovchining aloxida, o’ziga xos mavqega ega ekanligi.Rolli o’yinlarning korrektsion va amaliy ahamiyati shundaki, ularda har bir shaxs o’z real faoliyatiga yaqin bo’lgan vaziyatlarga tushiriladi va shu orkali uning ustanovkalari o’zgartiriladi. Bunda o’yin ishtirokchisining o'sha vaziyatni xissiy o’z boshidan kechira olishi katta ahamiyatga ega. Rolga kirishning esa quyidagi talablari mavjud: a) kitob tilida gapirmaslik; b) muloqotning barcha kodlari va sirlaridan foydalanish; v) ovoz xususiyatlariga muntazam e'tibor berish, ya'ni intonatsiyalar, tovushlarning past-balandligi, ovozning emotsionalligi bu o'rinda rolni aniqrok idrok qilishga imkon beradi; g) mimika va pantomimika elementlarini keng qo'llash; d) har bir xislat va turishni jonlantira olish; e) vaqt va fazoni doimo tushunib, xis qilib turish; j) boshlovchining rolga kirganlar xolatlarini aniq tushunishi va ularga mos baxo berib turishi. Rolli o’yinlarda eng avvalo ishtirokchi shaxs sifatida o’zligini namoyon qila boshlaydi. Rolli o’yinlarning o’z-o’zini namoyon qilish va shu orqali o’z xulqini tuzatishga imkon berishi xususiyatiga o’z vaqtida amerikalik olim Jon Moreno ham e'tibor bergan va o’zining psixodramatik texnikasida unga katta ahamiyat bergan edi. Texnikaning moxiyati shundan iborat ediki, ishtirokchi ichki 38
o’ynash orqali to'laroq hamda aniqroq anglaydi. Rolli o’yinlarning ijtimoiy psixologik ahamiyati ham aynan shu narsaga bog’liq Shuning uchun ham san'atkorlar, dramatik aktyorlar o’z maxoratlarini takomillashtirishda shunday psixotaxlil usulidan keng foydalanadilar, zero, o’zini anglamaguncha, o’zgani bilolmaydi, va aksincha "o’zga bo’lish san'ati" -o’zlikni anglamoqdir. Ushbu tamoyillarni xisobga olgan xolda Moreno keyinchalik "guruxiy psixoterapiya"ni ham rivojlantirdi, unda ham individning gurux xayotiga kirib borishi, gurux ta'siriga beriluvchanlik o’z ichki holatlarini va o’zga par ruxiy kechinmalarini bevosita xis qilish orqali ro'y berilishiga aloxida e'tibor qaratgan.Har bir o’yin bir necha daqiqadan tortib, to 1-2 soat-gacha davom etishi mumkin va unda 2 kishidan tortib, to 10 kishigacha ishtirok etadi. O’yin jarayoni quyidagicha kechadi - avval tipik ijtimoiy psixologik vaziyat modellashtiriladi: masalan, agar bu maktab xayoti bo’lsa, o’qituvchilar, o’quv ishlarini boshqaruvchi va xokazolar personaj sifatida har birining mavqei aniqlanadi va ishtirokchilarga muammo moxiyati tushuntiriladi. Barcha trening a'zolari vaziyat bilan tanishib chiqadilar va muammoli vaziyatdan chiqishning mos, maqsadga muvofik yo'llarini kidiradilar. Bunda e'tibor berilishi lozim bo’lgan asosiy narsa - ishtirokchilarni sog’lom shaxslararo munosabatlarga o'rgatish. O’yin boshida boshlovchi har bir ishtirokchiga uning shaxsiy istagi va xususiyatini xisobga olgan xolda aniq personajlarni bo’lib beradi. Keyinchalik rollar almashinishi mumkin, ya'ni har bir rolni navbat bilan bir necha kishi o’ynab chiqishi mumkin. Masalan, stipendiyani odilona taqsimlash muammosini xal qilayotgan dekan roli yoki qarzdor, lekin moddiy yordamga muxtoj talaba rollari bir necha marta o’ynalishi mumkin va oxirida hamma bir bo’lib, o'tgan xodisalarni taxlil qiladilar. Bunda ko’prok u yoki bu shaxsning rolni qanchalik aktyorona o’ynaganligi emas, balki rolga munosabat, vaziyatdan chikishda emotsiyaning ishtiroki va rolni xis qila olganlik san'ati taxlil qilinadi.Rolli o’yinlar orkali katta auditoriyalarda tinglovchilar oldida nutq so’zlash, turli ishlab chiqarish vaziyatlari yoki yigilishlarda nizoli vaziyatning 39
hosil qilish uchun trening qatnashchisi bir necha o'yinlarda ishtirok etishi zarur. Modellashtirilayotgan vaziyat maksimal tarzda real xayotga yakinlashtirilishi, qatnashchilarning yoshi, professional ko'nikmalari bunda xisobga olinishi kerak O’yinlarni tashkil etishda boshlovchining roli katta bo’lib, u xar bir ishtirokchining muammo "tashqarisida" yoki muammoga chetdan turib baxo berishga emas, balki vaziyatga "ichkaridan" baxo berish, unga xissiy kirishishga yordam berishi lozim. Buning uchun uning o’zi ushbu vaziyatni to'la bilishi, guruxda yaxshi ma'naviy muxitning bo’lishi, ishonch, samimiylikka erihishi, o’zidagi barcha qobiliyatlarni ishga solgan xolda, ishtirokchilarga xissiy yordam berib turishi shart. Uning asosiy vazifasi -har bir ishtirokchini bolalarga xos xissiyotlar bilan o’yinga berilib ketishiga imkoniyat yaratishdir. Bu o'rinda ijtimoiy psixologiyada farq qilinadigan uch asosiy rolning o'rni haqida to'xtab o'tishimiz kerak Ijtimoiy xayotdagi ijtimoiy psixologik rollar asosan quyidagilardir: "Katta" roli - u doimo yo'l ko'rsatuvchi, aql soxibi, u adashmaydi, chunki uning xayotdagi maqsadlari aniq va ravshan, uning taklif va fikrlari odatda boshqalar tomonidan e'tirozsiz qabul qilinadi. Bu rol xususida shuni yana aytish mumkinki, xayotdagi "katta" yoshga emas, ko’prok shaxsiy tajribaga, xayotga individual munosabatga bog’liq. Shuning uchun ba'zan kichik yoshli bola ham o’zini "katta"day xis qilishi mumkin, bundaylarni xayotdagi laqabi - "yosh qari" yoki "keksa qari" bo’lib, ularda o’z-o’ziga baxo hamisha yuqori va turmush ikir-chikirlariga befarq bo’lmaydi. "Ota-ona" roli - ham mavqe va ijtimoiy moxiyat nuqtai nazaridan kattaga o'xshaydi, lekin unda ko’prok nasixatgo'ylik sifatlari mexribonlik doimiy g’amxo'rlik qilish fazilatlari bilan uyg’unlashadi. Bu rolni ijro etish uchun nikohga kirish yoki nikoh yoshida bo’lish shart emas, u odamning dunyoqarashi, shaxs sifati va fazilatlariga ko’prok bog’liq. Uchinchisi - "kichik" roli. Bu rol xayotda ko’prok uchraydi va uning moxiyati shundaki, odam doimo o’zgalar pand-nasixati va ko'rsatmalariga muxtoj bo’ladi, uni doimo boshqarish va etaklash kerak. Bilim saviyasi yoki yoshidan qat'iy nazar, "kichik" - doimo o’zgalar harakatlariga taqlid qilish, tez, asossiz xulosalar chiqarish, mantiqsizlikka ham yo'l qo'yish illatlariga ega. Ko’pchilikka 40
mas'uliyat xis qilmaydi, boshqalardan andoza olishga o’rgangan. Yuqoridagi rollar moxiyatini nazariy jixatdan bir-biridan farq qilib, anglab olgan trening qatnashchilari ularni turli variantlarda qo'llashlari mumkin. Masalan, shunday o’yin vaziyatini olaylik: er va xotin biroz ishlab topgan jamg’armalarini qay yo'sinda oqilona sarflash ustida bosh qotirmoqda. Yuqoridagi uch rol nuqtai nazaridan kelib chiqadigan bo’lsak bu rollarning oltita va undan ortiq variantlarini trening qilish mumkin. Masalan, er navbat bilan yo "katta", yo "ota-ona" yoki "kichik" bo’lib, pulni ishlatish xususida turlicha fikr-muloxaza yuritadi, xotin ham turli ijtimoiy roldan kelib chikib, munosabat bildirishi mumkin. Bir vaziyat: xotin oila lideri, uning roli "katta" : "Aslida, adasi, Sizning aytganingiz ma'qulku, lekin men bir narsa aytay. Shu pullarning oilaga umuman naf keltiradigan, yaxshi narsaga sarflasakda, bizdan keyin bolalarga ham qolsa. Men yaxshilab o'yladim - bu pullarga olgan ma'qul...". Ikkinchi vaziyat: xotin "kichik" rolida - "voy, men qaerdan bilay, bu pullarni nimaga sarflashni, o’zingiz nima qilsangiz, qilavering, doim o’zingiz bilib ish qilardingiz-ku..!?". Uchinchi vaziyat: xotin "ota-ona" rolida - "Men sizga ishonamanki, to'plangan pullarni o’zingiz, farzandlar uchun ishlatarsiz, faqat bexuda sarf-harajat bo’lmasa bo’lgani. Menga qolsa, albatta, uy- ro’zgordagi kamchiliklarga ishlatgan bo’lar edim, sizga ham shuni maslaxat beraman...". Shunga o'xshash erkak kishining mavqei ham yuqoridagi rollar nuqtai nazaridan har xil bo’lishi mumkin. Boshlovchi har bir ishtirokchining rolni xis qilishiga qarab, uni ana shunday toifalarga bo’lishi va chiqmagan rolni yaxshiroq o’ynashga chorlashi ham extimol. Ilovada ana shunday rollardan namunalar keltirilgan.Rolli o’yinlarni tashkil etishda bir qator qiyinchiliklar mavjud bo’lib, ulardan eng muhimi o’yin vaziyatining kattalar tomonidan noto’g’ri idrok qilinishi, unga rasmiy tus berilishi va kattalarning "bolalar" obraz- lariga kira olmasliklaridir. Ushbu barerni (To’siqlarni) olib tashlashda etakchining o'rni muhim bo’lib, bir tomondan, rolli o’yinning predmeti bo’lmish ijtimoiy psixologik vaziyatni tanlay olgani, ikkinchi tomondan, ishtirokchilar oldiga muammoning qo’yilishi va har birining uni xis qilishga ko'mak berishi katta 41
o’yinning syujeti, qo’yilgan ijtimoiy psixologik muammo, berilgan shaxslararo munosabatlarning harakteri. Demak tanlangan vaziyat ikki asosiy talabga javob berishi kerak: a) uning mazmuni va muammoning harakteri real borlikka, xayotdagi vaziyatlarga to’g’ri kelishi; b) uning ishtirokchilar uchun ahamiyatli bo’lishi. Agar shu jixatlarga boshidan e'tibor berilmasa, ishtirokchilar-da trening haqida noto’g’ri tasavvur shaqllanadi, uning maqsadi teskari talkin etiladi va samara kutilganday bo’lmaydi. Shuning uchun ishtirokchilarni o’yin vaziyatiga to’g’ri yunaltirish, ularning har birida to’g’ri motivatsiya va qiziqishni xosil qilish boshlovchidan ham tajriba, Ham psixologik malaka talab qiladi. Ana shu jixatlar, o’yin mazmunining qatnashuvchilarning xotirasida o’zok muddatda saqlanishiga va faol ustanovkalarga aylani-shiga sabab bo’ladi. Yüklə 315,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
|