O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

2-bob. O`spirinlik davrida o`z o`zini baholash xususiyatlarini, shaxslararo 
munosabatlarini hamda o`zini o`zi namoyon qilish ini ijtimoiy omillarini 
eksperimental o`rganish. 
 
1.1 
Tadqiqot strategiyasi va eksperimental metodikalar tasnifi. 
Tadqiqot ishida ilgari surilgan vazifalarni hal qilish uchun maqsad va vazifalarga
tekshiriluvchilarni tanlash muhimdir. Tadqiqot ishimizda tekshiriluvchilar sifatida 
Navoiy Pedagogika va xizmat ko`rsatish kollejining talabalarini tanlab olib, 
tadqiqotlar o`tkazdik. Tadqiqot ishlarini individual hamda guruhiy tarzda 
o`tkazildi. Tadqiqot strategiyasi uning asosiy maqsadi va vazifalaridan kelib 
chiqqan holda belgilab olindi. Tadqiqot maqsadidan kelib chiqib, muayyan 
vazifalar ilgari surildi. Vu vazifalarni hal qilish uchun tadqiqot ishimizda
F.Xonne, Dembo - Rubinshteyn hamda T. Liri metodikalari qo`llaniladi. 
Ularga qisqacha to`xtalib o`tamiz. Dembo - Rubinshteyn metodikasi psixologik 
adabiyotlarda 
ma`lum 
metodika 
hisoblanadi. 
Metodikaning 
asosini 
tekshiriluvchiga o`z o`zini baholash uchun taklif qilinadigan shaxs hislatlarini 
shakllantirish tashkil etadi. Tekshiriluvchilarga tez tez qo`llaniladigan sifatlar 
bo`yicha o`zlarini baholash taklif qilindi. Vu sifatlar quydagicha:
Salomatlik 
Aql
Xarakter
Baxt
O`zini umumiy baholash 
Kelajak  
Tekshiriluvchilarga ketma-ket namoyish qilinadigan, to`g`ri vertikal chiziq 
chizilgan (12 sm) blank va quydagicha ko`rsatma beriladi: “o`z o`zini baholashda 3 
his pozitsiya mavjud(real), istalgan (ideal) va haqiqatdan erishiladigan pozitsiyani 
belgilang``. 
Muayyan vaqt o`tgach ya`ni 14 kundan so`ng o`z o`zini baholash barqarorligi 

---

41 
takror metodikani o`tkazib turish orqali aniqlandi. Natijalarning adekvatligi exspert 
baholar orqali o`rnatildi. 
O`z o`zini baholashda uni tuzish mohiyatini aniqlash uchun F.Xonne metodikasi 
(1930) keng qo`llaniladi. 
Tadqiqot ishimizda Dembo Rubinshteyn metodikasi bilan bir qatorda P. 
Honnening metodikasi qoillanildi. Ushbu metodikaning mazmuni shundan 
iboratki, tekshiriluvchiga 1 dan 12 gacha murakkablik darajasi ortib boruvchi 
topshiriqlar taklif etiladi. Bunda 2 turdagi kartochkalardan foydalaniladi. 
Kartochkalar stol ustiga teskarisi qilib, joylashtiriladi. Topshiriqlarning 
murakkablik darajasi quydagicha: 
a) 
1-5 topshiriqlar- eng yengil; 
b) 
6-8 topshiriqlar- o`rtacha murakkablikdagi; 
c) 
9-12 topshiriqlar- ancha murakkab; 
topshiriqlar hisoblanadi. Tekshiriluvchi 2 ta to`plamdan xohlagan kartochkani 
tanlashi va undagi topshiriqlarni bajarishi zarur. Har bir topshiriq uchun muayyan 
vaqt ajratiladi. 8 ta tanlovga ruhsat beriladi va ular grafikda qayd qilinadi. O`z 
o`zini baholashning asosiy ko`rsatgichlari bo`lib, topshiriqlarni tanlash dinamikasi 
hamda baholash vaziyatida turli murakkablikka ega bo`lgan topshiriqlarni 
yechishdagi muofaqqiyat yoki muofaqqiyatsizlikdagi tekshiriluvchi reaksiyasi 
xizmat qiladi. 
F.Xonnening talabchanlik darajasini o`rganish metodikasi asosini Ravenning 12 
vazifadan iborat progressiv matritsalari (S va D seriyalar) tashkil etadi. 
Topshiriqlar tartib bo`yicha 1 dan 12 da qadar murakkablik darajasinining ortib 
borishiga muofiq joylashtirilgan. 
Bunda tekshiriluvchilarga vazifaning murakkablik darajasini mustaqil tarzda 
tanlash imkoniyati berildi. Har bir topshiriqning bajarilishi uchun muayyan vaqt 
ajratildi. Tanlashlar bayonnomada qayd qilib borildi. Shuningdek, bayonnomada 
topshiriqlarning tog`ri bajarilishi tekshiriluvchining xulq atvor xarakteri va nutqiy 
ifodalari ham ta`kidlab borildi. 

---

42 
Progressiv matritsalar orginal hajmi 7,5x11,5 sm ni tashkil etadi. Topshiriq intelekt 
testi yoki maxsus perseptiv qobiliyatlar testi sifatida taklif etiladi. Topshiriqlarni 
namoyon qilish vaqti quyidagi standartdan kelib chiqqan holda hisoblab chiqildi. 
Testni to`liq o`tkazish uchun odatda 20-25 minut vaqt sarflanadi. Testning S va D 
seriyalari to`liq mos kelmasligi sababli bu vaqt 1-4 topshiriqlar uchun 3-5 sekund, 
5-8 topshiriqlar uchun 6-10 sek. 9-12 topshiriqlar uchun 11-15 sek oralig`ida 
bo`lishi mumkin. Topshiriqlarni namoyish vaqti taxminiy bo`lib, tadqiqot 
maqsadlari eksperimentning borishi, tekshiriluvchilar kontingenti xususiyatlardan 
kelib chiqib bu vaqt o`zgartirilishi mumkin: Olingan natijalar matematik jihatdan 
qayta ishlanib, o`rtacha arifmetik qiymat hisoblanib grafiklarda ifodalanadi. 
Tadqiqot ishimizda qo`llanilgan metodikalardan uana biri T. Linning shaxslararo 
munosabatlarni diagnostika qilish metodikasidir. Ushbu metodika 1954 yilda T. 
Liri, G.Leforne, R.Sazek tomonidan tuzilgah bo`lib, u subyektning o`zi haqidagi va 
“ideal meni” haqidagi tasavvurlarni hamda kichik guruhlarda o`zaro 
munosabatlarni o`rganishga mo`ljallangan. Metodika yordamida o`z o`zini 
baholash va o`zaro baholashda odamlarga bo`lgan munosabatlarning ustunlik 
qiluvchi tipi aniqlanadi. 
Shaxslararo munosabatlarning tadqiq qilishda ko`pincha 2 ta omil ajratib 
ko`rsatiladi: ustunlik qilish bo`ysunish hamda do`stlik agressivlik, aynan ana shu 
ikki omil shaxslararo idrok jarayonida inson haqidagi umumiy tasavvurlarni 
belgilab beradi. 
Asosiy ijtimoiy orientatsiya (yo`nalish) larni tasavvur qilish uchun T. Liri aylana 
shakldagi shartli shemani ishlab chiqdi. Bu aylana bir necha sektorlarga bo`lingan. 
Aylanada gorizontal va vertikal chiziqlar bo`yicha