O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

XI-XIX asr ma’rifatparvar shoirlari va olimlarining
 ijtimoiy pedagogik qarashlari
Farobiy, Ibn Sinolarning falsafiy va pedagogik konsepsiyalari keyingi davrlarning 
yetakchi ta’limotlarini rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat qilgan. 
XI-XII asr Markaziy Osiyo ma’rifatparvar olimlari turli fanlar, shu jumladan 
pedagogikaning rivojiga katta hissa qo’shishdi. YUsuf Xos Xojib, Burxoniddin Zarnujiy 
va Ahmad YUgnakiylar bolalarning jamiyatda o’z o’rnini topib olishi uchun bilimning, 
ota-onaning, oilasining o’rniga e’tibor qaratishgan. Ular tarbiyaning asosiy maqsadi deb 
yaxshi odam qilib tarbiyalash, unga yetishish vositasi deb esa qattiqqo’llik, doimiy 
mehnatga o’rgatish deb bilishgan. 
Zarnujiyning YUsuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilig” asari O’rta Osiyoda “Ta’limda 
o’quvchiga pandlar” kitobi Markaziy Osiyoda pedagogikadan birinchi kitob hisoblanadi? 
Tarbiyaning ijtimoiy xarakteri haqidagi g’oyalar 
Alisher Navoiy
ning she’riy merosida 
nihoyatda aniq ifodasini topgan. SHoirning pedagogik qarashlari insonparvar xarakterga 
ega. Inson egallashi lozim bo’lgan barcha bilim va kasb-xunarlar u tomonidan Vatan 
foydasi uchun qo’llanilishi kerak.
XVIII-XIX asrning ma’rifatparvar shoirlari Munis Xorazmiy (1778-1829), 
Muhammad Ogahiy (1809-1874), Ubaydulla Zavqiy (1853-1921) birinchi o’ringa keng 
ommaning ma’rifatli kilish va ta’lim masalalarini kuyishgan. Ta’limning asosiy vazifasi 
ular axloqiy mukammallashuvida va mehnatga o’rgatishda deb bilishgan. 
Saidahmad Siddiqiyning (1864-1927) qarashlari o’zoqni ko’ra olishlik va zakovati 
bilan ajralib turgan. Dehqon oilasidan chiqqan pedagog, demokrat shoir o’z qishlog’i 
hovlisida dehqon va xunarmandlar uchun ilk maktabni ochgan, kattalar uchun maktab 
tuzgan, 1914 yil kitob, darslik va o’quv qo’llanmalari bilan savdo qiluvchi do’kon 
ochgan. Keyinchalik Siddiqiy yana bir nechta qishloq maktablari ochgan va ularda 
o’zbek, tojik, rus bolalariga ta’lim-tarbiya bergan. Tabiatshunoslik va geografiya darslari 
tabiat qo’ynida o’tkazilgan.
XIX-XX asr demokrat shoirlarining ijtimoiy pedagogik qarashlari. 
Ma’rifatparvarlik va demokratik g’oyalari XIX asrning oxiri- XX asr boshlarida o’z 
cho’qqisiga ko’tarildi. O’rta asr islom g’oyalari: so’fiylik, zohidlik, dogmatizm, 
sxolastikaga qarshi chiqib o’zbek demokratlari eski sharoitlarga umuman mos 
kelmaydigan ta’lim usullari va tamoyillarini ilgari surdilar: har tomonlama (aqliy, 
axloqiy, jismoniy, mehnat) dunyoviy, o’g’il bolalar va qizlar uchun bir xil, insoniylik, 
demokratiya, vatanparvarlik ruhidagi tarbiyani ilgari surdilar va asoslab berdilar.
O’zbekistondagi demokratik pedagogik g’oyaning taraqqiyparvar yo’nalishining 
yirik vakillaridan biri Abdulla Avloniydir (1878-1934) SHarq tillari va adabiyotini 
yoshligida chuqur o’rganib, u mumtoz o’zbek she’riyati ta’sirida she’rlar yozgan. Uzoq 
vaqt mobaynida Toshkent maktablarining birida bolalarga ta’lim bergan. Avloniyning 
o’zbek pedagogikasiga qo’shgan hissasi shuki, u ilk marta tarbiya oldida ijtimoiy 
vazifalarini qo’ya olgan. Bu shoir va pedagogning katta jasorati o’z asarlarida shaxsning 
rivojlanishida tarbiyaning hal qiluvchi rolining e’tirof etilishi bo’ldi. Uning fikricha, 
tarbiya ijtimoiy maqsadlarini ko’zlashi kerak. Avloniy “yangi kishi” tushunchasini 
shaxsiy emas, balki ijtimoiy manfaatlardan kelib chiquvchi jamoat arbobi sifatida 
ta’riflaydi. Tarbiyaning muvaffaqiyati Avloniy fikricha oila, ota-onalar va 
pedagoglarning shaxsiy namunaviy roli bilan belgilanadi. Eng muhim ijtimoiy xususiyat 
deb u mustaqillik, tashabbuskorlik, amaliy tajribani bilgan. 
O’zbek ma’rifatparvarlarning yorqin vakili bo’lgan Avloniy “to’g’ri” g’oyalarning 
kengaytirib va “noto’g’ri” g’oyalarni bartaraf qilibgina yovuzlikni yo’qotish 

---

158 
mumkinligiga ishongan. SHuning uchun tarbiya mavzusi ma’rifat gazetasi bo’lmish 
“SHuhrat” gazetasida keng yoritilgan.
Mustamlaka Turkiston sharoitlarida matbuot cheklangan o’quvchilarga ega bo’lgan, 
chunki aksariyat aholi savodsiz bo’lishgan. Bu holatda dramaturgiya ma’rifiy g’oyalarni 
tatbiq qilishning eng samarali usuli bo’lgan. Teatr Avloniy uchun odamlarni tarbiyalash, 
birlashtirish vositasi bo’lgan. 1913 yilda Toshkentda Avloniy “Turon” nomli teatr 
truppasini tashkil qildi. Truppaning maqsad-vazifalari Toshkentdagi “Turon” dramatik 
san’at jamiyatining nizomida aniqlangan: “sahnaga nisbatan muhabbat va jiddiy 
munosabat tug’dirish, xalq uchun spektakllar tashkil qilish”. 
Bu maqsadga erishish uchun jamiyat kechalar, konsertlar, spektakllar va boshqa 
ommaviy chiqishlarni tashkil etishga o’z nomiga klub va musiqa kurslari, kutubxona va 
qiroatxona tashkil qilishga, boshlang’ich maktablar ochishga, ta’limni o’rta va oliy o’quv 
yurtlarida davom ettirish uchun stipendiyalar ta’sis etish huquqiga ega bo’lgan. 
SHuningdek, u mavjud hayriya va ta’lim muassasalariga moddiy yordam ko’rsatishi 
mumkin
2
. 
Avloniyning ma’rifiy g’oyalari nafaqat ijodda ilgari surgan. U tomonidan 1908 
yilda kambag’allar uchun maktab ochilgan va u yerda ona tilini o’qitishning yangi 
usullari qo’llanilgan. Pedagogik faoliyat bilan sermahsul shug’ullanishni kanda qilmay u 
darslik va qo’llanmalar yoza boshlagan. O’z vaqtida uning “Birinchi muallim”, “Ikkinchi 
muallim”, “Turkiy guliston yoxud axloq” darsligi mashhur edi.
Avloniydan so’ng ma’rifatning va dunyoviy bilimlarning faol targ’ibchisi Miskin 
edi. Miskinning ta’lim va ma’rifiy qarashlari ijtimoiy-siyosiy mohiyatga ega edi va 
o’zbek ilg’or pedagogik g’oyalarining rivojiga katta hissa qo’shgan. Insonni reallikdan 
ajratib oluvchi va uni shukronalik ruhida tarbiyalovchi hukm surgan musulmon 
pedagogikasiga qarshi Miskin ta’lim jarayonini yosh avlodni xalqqa xizmat qilish uchun 
tarbiyalash deb tushungan va o’z qarashini rivojlantirgan. Miskin va boshqa o’zbek 
ma’rifatparvarlarining intilishlari tarbiyaning ijtimoiy jihatini oshirishga, ijtimoiy 
tarbiyani kengaytirishga, insonning turli ijtimoiy munosabatlarga kirishi, boshqa davlatlar 
va xalqlar hayotini o’rganishga qaratilgan edi. Biroq bu ijtimoiy xususiyatlar bilan birga 
o’zbek ma’rifatparvarlari XIX asr ikkinchi yarmida o’z qarashlarining ketma-ket 
emasligi, ularning feodal-mustamlaka tuzumga qarshi kurashdagi ojizliklarini keltirib 
chiqaruvchi mustahkam siyosiy dasturning yo’qligi bilan ajralib turardilar. Biroq ularning 
dunyoqarashining cheklanganligi va qarama-qarshiligiga qaramay ular O’zbekistonda 
ilg’or g’oyaning rivojiga o’z hissalarini qo’shishdi. 
XX asr boshidagi o’zbek pedagogik g’oyasida 3 asosiy yo’nalishni ajratsa bo’ladi: 
1)
ko’proq hukmronlik qiluvchi o’rta asr feodal klerikal yo’nalishi; 
2)
paydo bo’layotgan milliy burjua yo’nalishi (jadidlik). Uning vakillari bu davrda 
feodal klerikal maktabiga qarshi chiqib o’zlarining “usuli jadid” pedagogik talablarini 
ilgari surish; 
3)
demokratik taraqqiyparvar yo’nalish. Demokratik pedagogika o’rta asr 
maktabini va tarbiyasini tanqid qilgan va inkor etgan hamda unga qarshi yangi, ilg’or 
g’oyalarni ilgari surgan. 
XX asr boshida O’zbekistonda demokratik pedagogikaning eng yirik vakili Hamza 
Hakimzoda Niyoziy (1889-1929) edi. Hamza XX asr boshida o’zbek xalqi madaniy 
hayoti va ma’rifiy harakatining eng yirik namoyandasi edi. Uning nomi bilan 
O’zbekiston tarixining butun bir davri bog’liq. O’z asarlarida o’zbek xalqi pedagogik 
2
А. Бобохонов. Хамзанинг ижтимоий педагогик ва адабий фаолияти. Т.:Ўқитувчи. 1979 й. 15 б. 

---

159 
g’oyasi rivojining eng yaxshi yutuqlarini jamlab hamda Rossiya ijtimoiy ma’rifiy 
g’oyalariga tayanib u ta’lim tarbiyaning eng global muammolarini ko’tara oldi. 
Qo’qonda ozod milliy maktabning yaratilishi, keyinroq esa Farg’ona, Marg’ilon va 
Toshkentda shunday maktablarning yaratilishi bu ajoyib pedagog va jamoat arbobining 
jasoratli qadami bo’ldi. Bu maktablarda ta’lim-tarbiya ishlarining yo’lga qo’yilishi 
shaxsning har tomonlama rivojlanishi va ijtimoiy faallashuvi uchun sharoitlar yaratishga 
yo’naltirilgan edi. Hamzaning pedagogik ishlarining ijtimoiy xarakteri tarbiyaning barcha 
mashhur turlari (estetik, aqliy, jismoniy, axloqiy, mehnat), muomala va atrofdagilar bilan 
o’zaro munosabat malakalarini rivojlantirish, tarbiyalanuvchilarning turli hayotiy, 
madaniy va aqliy taassurotlarini olishlari uchun imkoniyatlar yaratishga asoslanadi. 
1911 yilda Hamza o’zining yangi usul maktabini ochdi va unda o’quv jarayoni 
tashkil qilishni tubdan isloh qildi. Biroq uning pedagogik faoliyatidagi eng asosiy hodisa 
1914 yilda yetimlar va kam ta’minlangan bolalar uchun “Dorul ojizin” nomli maktabning 
ochilishi bo’ldi. Unda bolalar bepul o’qitilgan hamda kitob, daftar, qalam va boshqa 
yozuv qurollari bilan ta’minlanganlar. Biroq Hamzaning maktablarni isloh qilish va 
demokratiyalashtirishga harakati musulmon ruhoniylari va chor hukumatining keskin 
noroziligiga sabab bo’ldi. Buning oqibatida “Dorul ojizin” yopildi va Hamza chor 
politsiyasi nazoratiga olindi. 
Hamzaning ta’lim mohiyatiga, ommaning ozodlikka erishishi uchun asosiy qurol, 
faol, ijodiy shaxsning tarbiyalash vositasiga nisbatan bo’lganidek, uning qarashlari 
o’zbek ilg’or pedagogik g’oyasining rivojlanishida katta qadam edi. Insonni reallikdan 
ajratuvchi va uni shukronalikruhida tarbiyalovchi hukmron sxolastik musulmon 
pedagogikadan farqli o’laroq Hamza Hakimzoda ta’lim mohiyatiga yangi qarashlarni 
kiritgan. Ta’lim jarayonini yosh avlodni xalqqa xizmat qilish ruhida tarbiyalash deb 
tushunardi. SHoir tarbiyaning asosiy vazifasi yoshlarni jamoat faoliyatiga tayorlash deb 
bilgan. Hamza yoshlar o’z vatani va xalqi oldidagi ma’suliyatlarini tushunish kerakligini 
ko’p marta ta’kidlagan. 
Tarbiyaga eng katta ta’sir qiluvchi omillarga Hamza muhit va oilani kiritgan. 
Go’dakning kelajagi, uning hislarining rivoji va boshqa ijtimoiy psixologik vazifalar uni 
o’rab turuvchi atrof muhit, uning hayotining xarakteriga bog’liqdir. Oilaning jamoat 
tarbiyasidagi o’rni bola hamda hayotning o’zaro munosabatiga ko’proq e’tibor 
qaratishdan iborat. Hamza onaga alohida rol ajratadi, chunki u bolalar bilan psixologik, 
ruhiy va energetik reja asosida eng ko’p bog’langan shaxsdir. U bolalarni e’tiborsiz yoki 
noto’g’ri tarbiyalaydigan ota-onalarni qoralagan. Ta’lim tarbiyada tub o’zgarishlarni 
amalga oshirish uchun Hamza bir qator yangi darsliklarni o’zbek tilida yaratdi: o’zbek 
alifbosini o’rganish uchun “Engil adabiyot”, o’qish uchun “O’qish kitobi”, adabiyotdan 
“Qiroat kitobi”. Hamzaning kitoblari ta’lim oluvchilar tomonidan katta qiziqish bilan 
o’qilgan va tez o’zlashtirilgan. Hamzaning barcha kitoblari o’zbek bolasining erkin 
o’qishi uchun qulay qilib yaratilgan.