O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

ijtimoiy ximoya ko’rinishida qadimiy ildizlarga ega. Ilk diniy-falsafiy (Avesto) va 
adabiy (Alpomish, Go’ro’g’li) manbalarda biz insonning ijtimoiy kelib chiqishi 
nuqtai nazaridan pedagogik qarashlarning aks etishini ko’ramiz. Keyinchalik VI-
VII asrlarda Markaziy Osiyo hududida islom dinining tarqalishi yangi ma’naviy, 
axloqiy qadriyatlarni olib keldi va ular mintaqada oila va jamiyat tarbiyasi tizimiga 
ta’sir ko’rsatdi. Markaziy Osiyoning arab halifaligi tarkibiga kirishi madaniy 
almashuv, fikr va qarashlarning erkin kurashi, o’zaro munosabatlarning 
shakllanishiga olib keldi. Moddiy barqarorlik va ishlab chiqarish hamda savdo 
rivoji ehtiyojlariga asoslangan yangi ijtimoiy-iqtisodiy holat ma’naviy va madaniy 
hayotning yuksalishiga, dunyoviy ilm va fanlarning gullab-yashnashiga, fors, arab, 
qadimgi yunon madaniyati yutuqlarini o’zlashtirishga yordam berdi. 
“Avesto” va jamiyatning ijtimoiy hayoti Eramizdan oldingi minginchi yillarning 
o`talarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mazmunidagi juda ko`p 
afsonalar, rivoyatlar aytilgan bo`lib, ular zardushtiylik dinining muqaddas kitobi 
«Avesto»ga kiritilgan. 
Ma'lumotlarga ko`ra, «Avesto» eramizdan avvalgi VII asrning oxiri va VI asrning 
boshlarida yaratilgan bqlib, to`liq kitob holida eramizdan avvalgi I asrda shakllangan. 
«Avesto»ni qadimgi davrlarda ajdodlarimizning tabiiy, ilmiy, ma'rifiy fikrlari 
to`plangan dastlabki pedagogik asar deb hisoblash mumkin. Shuningdek, tadqiqotchilar 

---

150 
uning diniy xarakterdaligini ta'kidlash bilan birga falsafa, siyosat, ta'lim-tarbiya adabiyot 
masalalarini ham qamrab olgan asar sifatida ta'riflaydilar. 
Manbalarda «Avesto»ning kitob holidagi matni eramizdan oldin, 12 ming 
oshlangan mol terisiga oltin har flar bilan bitilgani keltiriladi.
Zardushtiylik 
ta'limoti aks etgan Zardushtning «Avesto» kitobi bizgacha 2-nusxada yetib kelgan. 
Birinchisi - duolar tuplamidan iborat bo`lib, «Vendidat- sede», ya'ni «Pok 
Vendidat» deb ataladi . Bu kitobga «Yasna»lar, «Vispered» ham kiritilib, yaxlit tarzda 
shakllangan. 
Ikkinchisiga birinchisidagi kabi «Vendidat», «Yasna», «Vispered»lar qatori 
ularning izohli tarjimasi «Zand» (sharx ma'nosida) kiritilgan. Shuning uchun ham sharxli 
nusxasi «Avesta va Zend» yoki «Zend Avesta» deb yuritiladi.
Zardushtiylikda yaxshilik va yomonlik tushunchalari orqali butun yaxshilik va 
yomonlik dunyosi tushuniladi. Taqvodor chorvador odil, oqil va hurmatga sazovor 
bo`lsa, katta podaga ega bo`ladi.
Chorvadorlar nazdida ko`chmanchilar dushman sanaladi. Chunki ular odamlarni 
talaydi, 
molini 
haydab 
ketadi. 
Bular 
axloqsiz 
maxluqlarga
o`xshatiladi, ular azob-uqubatga loyiq, chunki ser hosil yaylovlarni yakson etadilar, 
yaxshilik homiylariga hujum qiladilar. Demak, bulardan kqrinib turibdiki, shaxsning 
axloqiy xislatlari birinchi o`ringa qo`yiladi. Zardushtning asosiy yo`riqlaridan biri ham 
Axuramazdaning ko`makchisi sifatida inson saxovatli bqlishi kerak, degan aqidadir. 
Garchi zardushtiylikda diniy rasm-rusmlarga rioya etish, Zardushtning barcha axloqiy 
yo`l-yo`riqlarini bajarish har bir kishining muqaddas burchi deb qaralsa ham, ayni paytda 
dunyoviy ishlar ham targ`ib etiladi. 
«Avesto»ning katta qismi bo`lgan «Yasna»larda inson kamolini ko`rsatuvchi 
axloq-odob mezoni ana shu uchlikda xumata (gumata)-yaxshi fikr, xukta (gukta)-yaxshi 
so`z va Xvarsha (Gvarshta)- yaxshi ishlarda ifodalanadi. «Men yaxshi fikr, yaxshi sqz, 
yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat Mazda qonuniga shon-
shavkat baxsh etaman» Zardusht ta'limotida 15 yosh balog`at yoshi sanalgan. Usmir 
balog`at yoshiga yetganda Zardusht qonunlari, axloqiy yo`riqlari o`rgatilgan. 
Usmirlarning xudojo`y, mehnatkash, adolatli, uy-niyatlari, so`zlari, ishlarida halollikka 
alohida e'tibor berilgan. 
Zardushtiylikning axloqiy yo`riqlariga binoan insonning o`z burchini xis 
etishining eng birinchi belgisi ma'naviy poklik hisoblangan. 
Bunda ayniqsa, ayollarga, jumladan homilador ayollarga g`amxo`rlik qilish asosiy 
insoniy burch hisoblangan. Tozalikka rioya qilish - insonning o`z tozaligiga rioya 
qilishi, kanallar, ko`llar, suv havzalarining tozaligiga alohida e'tibor berilgan. 
Fuqarolik jamiyatini shakllantirishda rostgo`ylik, qaqiqat, demokratiya, o`z 
huquqini bilish va talab etish doimo muqim ijtimoiy masalalarning biri bo`lib kelgan.
Shu manoda “Avesto”dek nodir yodgorlik ayniqsa ijtimoiy-pedagogik masalalarni 
tarixiy nuqtai nazardan yoritganligi bilan aloqida aqamiyat kasb etadi. 
Yunon tarixchisi Gerodotning ta'kidlashicha Markaziy Osiyoda qaqiqatga, tartibga 
siqinish zardushtiylik dini shakllangunga qadar qam mavjud bo`lgan, haqiqatga sajda 
qilish-do`stga bo`yin egish bu buyuk qonun hisoblangan. Bu marosimlarda yigitlar 
qilichlar bilan qo`llaridan qon chiqazib, do`stga sodiq qolish uchun qasamyod qilganlar. 
Shuningdek, “Avesto” da jamiyat bir butun ijtimoiy tuzum sifatida tasvirlanadi. Bunda 
davlat muassasalari bilan birga jamoat tashkilotlari bahamjihat faoliyat ko`rsatishlari 
kerakligi ta'kidlanadi. Ijtimoiy hayotda jamiyatni boshqarish masalasi alohida ahamiyat 
kasb etadi. Jamiyatni boshqarish uchun Ilohiy Nizom va Odil Nizom zarurligi aytilib, 

---

151 
davlat mahkamalari va jamiyat tashkilotlaridagi barcha yo`nalishlar shu Nizomlar 
doirasida faoliyat ko`rsatishlari kerak bo`ladi. 
Ilohiy Nizom talablari “Avesto” ning “Vendidod” va “Xot” qismlarida bayon 
etilgan. Ilohiy Nizomga ko`ra odam faoliyatining barcha yo`nalishlari ezgulik ruhi bilan 
sug`orilgan bo`lishi shart. 
Podshoh va vazirlar muhim, davlat ahamiyatiga molik ishlar bilan band bo`lganlar. 
Mahalliy o`z-o`zini boshqarish mahkamalari samarali ishlashi uchun unga yordam 
berganlar, ammo ularning ichki ishlariga xuda-behudaga aralashmaganlar. Bu hol 
mahalliy mahkamalar va “erkaklar uylari” kabi (hozirgi choyxonalar) jamoat 
muassasalari ma'suliyatini oshirishga imkon tug`dirgan. Har bir odamning fe'l-atvori, 
hatti-harakati, butun faoliyati jamoatchilik nazorati ostida bo`lib, ularning musbat va 
manfiy jihatlari belgilashning aniq mezonlari bo`lgan. 
Atrof-muhit tozaligi va jamoat joylari pokizaligini maxsus kishilar
nazorat qilib borganlar. Kimda kim tozalik va ozodalikka rioya qilmasalar, ularni avvalo 
tartibga chaqirgan, qilgan ishlari uchun javobgarlikka tortilgan. Daraxtning bir shoxini 
sindirgan ham, nopok ko`zani hovuzga solgan ham 25 qamchi kaltak bilan jazolangan. 
Er xotinning bir-biri bilan kelisha olmasligi, kelinning qaynonaga yoqmasligi, 
fitna, bo`xton, chaqimchilik tufayli oilalarning buzilib ketishiga mahalla ko`y va 
jamoatchilik sira yo`l qo`ymagan. Zonokorlik qattiq qoralangan. Zinokor 14 ta ariqqa 
ko`prik solib berish bilan o`z gunohlarini yuvishi mumkin bo`lgan. Har bir sog`lom inson 
diniy talab va Nizomni bekamu-ko`st bajarish bilan birga ijtimoiy foydali mehnat bilan 
shug`ullanishi shart bo`lgan. Gunoh ish qilganlar jamoatchilik nafrati metodi bilan 
jazolangan. 
“Avesto” da shu kabi ko`plab ijtimoiy pedagogik muammolar o`z ifodasini topgan. 
Jamiyat manfaati yo`lida o`zidagi barcha bilim, qobiliyat va iste'dodini baxshida 
etishga 
tayyor 
turgan 
yetuk 
insonlar, 
uddaburon 
yoshlar, 
fidoiylar 
bo`lmasa,O`zbekistonni dunyodagi eng ilg`or davlatlar safiga qo`shish qiyin kechadi.
Yoshlarni tarbiyalashda birinchi galda Sharq va G`arb mutafakkirlarining 
ma'naviy va madaniy meroslari katta ahamiyat kasb etadi. Abu Nasr Farobiy, Abu 
Rayxon Beruniy, Axmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Ismoil Al Buxoriy, Abu Abu 
Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Firdavsiy, Amir Temur, Navoiy va Bobur singari alloma va 
mutafakkirlarimizning shuningdek G`arb allomalarining ham ijtimoiy -siyosiy va falsafiy 
ta'limotlariga tayanib ish ko`rilsa tarbiya ta'sirchanligi yanada samarali kechadi. Ular 
ijtimoiy hayotimizning barcha jabhalariga doir o`z qarashlarini bildirib o`tganlar. Aynan 
“Ijtimoiy pedagogika” degan atamani o`z ijodlariga foydalanmagan bo`lsalarda, ijtimoiy 
hayotimizning, atrof-muhitning insonlarga, ularning ma'naviy dunyosiga ta'sirini 
atroflicha yoritib berganlar.