O`zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi

nigohida, o`quvchining nigohida,   

 

Savol va topshiriqlar 

1. Munosabat bilan bog`liq vaziyat va nizolarni ko`rsatib bering.  

2. Pedagogik nizolarning ba`zi xususiyatlari nimalarda? 

3. Pedagogik faoliyatda aloqa o`rnatish metodlarini sanab bering. 

4. O`quvchilar bilan uchrab turadigan vaziyat va nizolarni ko`rsating.  

5. O`smirlik yoshida murakkab pedagogik vaziyatlarning kelib chiqishini ko`rsating 

 

Adabiyotlar 

1. Karimov I.A. ―Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori‖.-T, ―SHarq‖, 1998 y. 

2.Voronin G.L. Konfliktы v shkole. Sosiologicheskie issledovaniya №3,  1994 g. 

3.Liseskiy 

K.S. 

Preduprejdenie 

mejlichnostnыx 

konfliktov 

v 

sisteme 

otnosheniy 

starsheklassnikov A/R dissertasii M., 1994. 

4.Rыbakova M.M.  Konflikt i vzaimodeystvie v pedagogicheskom prosesse. – M.: Prosveщenie, 

1991. 

5.Podlasыy I.P. Pedagogika. – M.: Vlados, 2003. 

 

MUNOSABAT BILAN BOG`LIQ VAZIYATLAR VA NIZOLAR. 

Nizoli munosabatlar asosan o`kituvchining vaziyatni o`quvsiz hal etishi oqibatida yuzaga 

keladi  va  odatda,  ular  uzok  muddatli  nizoga  sabab  bo`ladi.  Nizoli  munosabatlar  shaxsiy 

mohiyatga ega bo`lib, o`kuvchining o`qituvchini yoqtirmasligi yoki nafratini shakllantiradi, uzoq 

muddatga  o`zaro  munosabatlarga  putur  etkazadi  va  o`quvchida  adolatsizlikdan  va  katta 

yoshdagilarning  tushunmasligidan  himoyalanishga  qat`iy  ehtiyojni  tug`diradi.  Uqituvchi  va 

o`quvchi  o`rtasidagi  yuzaga  kelgan  vaziyatga  karab,  mohiyatiga  qarab  ularning  o`zaro 

munosabatlarini harakterini aniqlash mumkin. Uquvchilar bilan o`zaro munosabatlar harakterini 

aniqlash  o`qituvchi  uchun  oson  ish  emas:  ular  orasida  o`qituvchi  bilan  hamfikrlilari  bor, 

betaraflar bor, ko`pchilikka ergashuvchilari bor, qarshilar bor, norozilari bor. Bir guruh yoki sinf 

bilan  nizoli  vaziyatlarga  tushub  qolish  og`ir,  o`qituvchi  bundan  qattiq  istirob  chekadi.  Bunday 

vaziyat qachon yuzaga keladi? Qachonki o`qituvchi o`zining munosabatlar harakterini bolalarga 

majburlab  o`tkazishga  (singdirishga)  harakat  qilsa,  ulardan  javob  tariqasida  xurmat  va 

muhabbatni talab kilsa, Hurmat talab qilishdan avval o`zi ularni hurmat qilsin. Uzgadan kanday 

muhabbat  talab  qilish  mumkin,  zi  muhabbat  ko`rsatmay  turub,  Ahir  xalqimizda  ham  naql 

mavjud:  "Birovning  hurmatini  qozonmokchi  bo`lsang,  avval  o`zing  uni  xurmat  qil.  Birovning 

sevib  qolishini  istasang,  avval  o`zing  sev",  bu  naql  zamirida  asl  haqiqat  mujassamlashgan. 

---

 

 

Uqituvchi  va  o`kuvchilar  orasidagi  o`zaro  munosabatlar  maznun  va  mohiyatiga  karab  ham 

turlichadir.  Bu  tashqariga  chiqishi  ham  mumkin.  O`qituvchi  ularning  qiziqishlarini  o`rganishi 

mumkin,  yashash  sharoiti  va  darsdan  bo`sh  vaqtlari  bilan  qiziqishi  mumkin.  Bu  holatlar  o`z 

o`rnida  vujudga  keladigan  vaziyat  va  nizolarning  tarbiyaviy  qadriyatlaridan  foydalanish 

imkoniyatlarini yaratadi. Aks holda o`zaro munosabatlarga darz ketadi. Ko`p xollarda pedagogik 

vaziyatlar o`qituvchining` qo`polligi tufayli nizo darajasigna ko`tariladi. Aksariyat o`qituvchilar 

doimo o`zlarini haq deb biladilar, yo`l qo`yilgan hatolarni topa olmaydilar, mavjud variantlarni 

yumshatishda  tashabbusni  o`z  qo`llariga  olmaydilar,  har  kanday  holatda  ham  o`quvchilarni 

ayiblashga 

oshiqadilar. 

Bularning 

barchasi 

yuzaga 

keladigan 

vaziyatlarni 

yanada 

murakkablashtirish  bilan  birga  o`rtadagi  o`zaro  munosabatlarga  uzok  muddatli  salbiy  ta`sir 

ko`rsatadi.  Uqituvchining  pedagogik  faoliyatidagi  har  kanday  vaziyat,  hatti-harakat  va  hatto 

nizolar  ham  ularni  oqilona  tahlil  qilish  orqali  o`kuvchi  shaxsi  haqida  kimmatlim'  ma`lumot 

manbani bo`lib xizmat qilishi mumkin. 

PeDAGOGIKA NIZOLARNING BA`ZI XUSUSIYATLARI. 

Ular orasida kuyidagilarni ajratib ko`rsatish mumkin: 

Pedagogik vaziyatni pedagogik nuqtai nazaridan to`g`ri hal etishda o`kituvchining kasbiy 

ma`suliyati:  axir  maktab-jamiyat  modelidir,  o`quvchilar  u  erda  kishilar  orasidagi 

munosabatlarning ijtimoiy me`yorlarini o`zlashtiradi: 

Nizo  ishtirokchilari  turli  ijtimoiy  maqomga  egadirlar  (o`kituvchi-o`quvchi)  aynan  mana 

shunga bog`lik. Ularning nizo jarayonida tutgan o`rni: tomonlar orasidagi yosh va xayotiy tajriba 

tafovuti  ularning  nizoli  vaziyatlarda  turlicha  harakatlanishiga  olib  keladi,  bu  o`z  o`rnida  nizoni 

hal kilishdagi yo`l qo`yilgan hatoga javobgarlikning turlicha darajalarini keltirib chikaradi: 

Voqea  va  ularning  sabablarini  tomonlarning  talqin  kilishi  (nizo  "Uqituvchi  nigohida", 

"Uquvchilar nigohida" turlicha kabul kilinadi), shuning uchun bolaning ichki his-tuygularini har 

doim to`g`ri aniqlay olish o`qituvchi oson ish emas, Uquvchi esa o`zini ko`lga olishda, aql bilan 

ish tutishga ojizlik kiladi: 

Nizo jarayonida ishtirok etayotgan boshqa o`quvchilar voqea guvohiga aylanishadi, nizo 

ular  uchun  tarbiyaviy  ahamiyat  kasb  etadi:  o`qituvchi  buni  har  doim  yodda  tutishi  lozim.  Nizo 

ishtirokchisiga aylangan o`kituvchi kasb taqozosiga ko`ra uni hal etishda tashabbusni o`z qo`liga 

olishi  lozim  va  birinchi  o`ringa  shaxs  sifatida  shakllanayotgan  o`quvchi  manfaatlarini  ko`yishi 

maksadga muvofiq: 

2. SINF BILAN DASTLABKI UCHRASHUV TANISHUV VARIANTLARI. 

O`quvchilar  bilan  o`rnatiladigan  munosabat  ko`p  jihatdan  o`qituvchining  sinf  bilan 

dastlabki  uchrashuvni  kanday  tashkil  etishiga  bog`liq.  Oxir  oqibat  bu  holat  pedagogik  faoliyat 

muvaffaqiyatini belgilaydi. 

O`smirlik  yoshidagi har bir bola uchun u bilan aloka o`rnatayotgan  yangi kishi qiziqarli 

tuyuladi,  shuning  uchun  ular  yangi  o`qituvchini  faol  o`rganishadilar,  O`kuvchilarning  har  bir 

hatti-harakati,  qiliklari  o`qituvchi  nazariga  tushushga  qaratilgan,  ular  o`zlarini  ko`rsatishga 

oshiqadilar. Ammo bularning barchasi o`qituvchi kutganidek namoyon bo`lavermaydi. 

Eng  yaxshisi  o`qituvchi-har  bir  tasodifiy  kutulmagan  voqeaga  betakror  munosabat 

bildirib  borishi  tavsiya  etiladi,  ammo  har  qanday  holatda  baqir-chaqirsiz  do`q-po`pisasiz  yoki 

maktab  ma`muriyatini  sinfda  tartib  o`rgatishga  chakirishsiz.  Dastlabki  uchrashuvda  o`qituvchi 

o`zining ular bilan tanishayotganligidan samimiy xursand ekanligini ko`rsata bilishi o`kuvchilar 

chun o`ta kadrli hisoblanadi. SHu bilan birgalikda u o`quvchilarga qiziqayotganligini, ular bilan 

hamkorlik  o`rnatishga  moyilligini  xotirjam  va  yoqimli  tarzda  namoyon  eta  bilishi  zarur. 

Dastlabki  uchrashuvda  o`kuvchilarning  o`zini  tutushlari  variantlaridan  bir  nechasini  misol 

tariqasida keltiramiz. (O`qituvchi fikrlaridan). "6-sinfda matematika o`kituvchisi birinchi darsida 

yangi  mavzuni  tushuntirishni  boshlashi  bilanok  orqa  o`rindikdan  o`ziga  qaratilgan"  "Oxo`-o`, 

kiyinishni  qaranglar"  degan  gapni  eshitdi.  "Boshka  maktabdan  o`qituvchi  ishga  keldi.  "8-

sinflarga dars berishdi". O`quvchilar uni odatdagidek kutib olishdi, ammo dars boshlanishi bilan 

hamma  og`zilarini  yumgan  holatda  shovkin  ("m-m-m")  ko`tarishdi.  Ularning  yuzlaridan  hech 

narsani  ilg`ab  bo`lmasdi.  Kim  shovqin  ko`tarayotganligini  aniqlash  mumkin  edi.  Uqituvchi 

---

 

 

darsni davom ettiraveradi. SHovqin to`htamadi shunda tushundiki, bolalar uni irodasini sinovdan 

o`tkazishmoqda  va  albatta  undan  qandaydir  munosabat  kutmoqda.  O`qituvchi  hech  narsa 

bo`lmagandek darsni davom ettiraverdi. "Kuylash" to`htatildi, ammo o`kituvchi buni ham go`yo 

sezmagandek  edi.  Bir-birini  o`zaro  o`rganish  faoliyatning  birinchi  oyi  davomida  uzluksiz  olib 

boriladi,  shuning  uchun  o`quvchilar  kutilmagan  qiliqlarni  chiqaradi,  o`zlikni  namoyon  etadilar. 

O`qituvchining  e`tiborini  qaratishga  urunadilar.  Ammo  bu  harakatlarning  aksariyati  asossiz  va 

taktsizdir.  "YAqinda  ish  boshlagan  o`qituvchi  ishda  bo`shatish  haqidagi  ariza  bilan  direktor 

huzuriga  kirdi.  CHima  bo`ldi?  Darslarning  birida  o`kituvchi  doskaga  sana  va  mavzuni  yozish 

uchun o`chirilganda, orkadan hushtak ovozi  eshitildi.  O`kituvchi  o`girildi va hushtak chalganni 

o`rnidap turishni talab qildi, sinf jim. O`qituvchi darsni to`htatdi, ammo ayibdor topilmadi. Sinf 

yigilishi  samara  bermadi.  Hech  kim  tan  olmadi.  O`qituvchi  dars  o`tishdan  bosh  tortdi  va  hatto 

ishdan  ketishga  ariza  yozdi.  Har  qanday  taklif  va  mulohazalar  uni  bu  yo`ldan  qaytara  olmadi. 

Arizaga rozilik bildirishdan boshqa chora qolmadi. 

ALOQA O`RNATISH AMALIYOTIDA IKKI HODISA 

Quyida qiyoslash uchun ikki o`qituvchining o`quvchilar bilan pedagogik faoliyatda aloqa 

o`rnatish  metodlarini  ko`rib  chiqamiz.  "Murakkab  sinf:  4-sinfdan  boshlab  sinf  rahbari  3-marta 

o`zgardi,  7-sinfda  esa  sinf  rahbari  etib  shu  yil  bitirgan  yosh  o`qituvchi  tayinlandi,  u  ham  olti 

oydan  so`ng  homiladorlik  dikretiga  chiqib  ketdi.  YAngi  sinf  rahbari  u  ham  matematika 

o`qituvchisi 33 yil ish stajiga ega. Hozirgi yoshlarni, uning so`zi bo`yicha tushunmaydi. Birinchi 

tarbiyaviy  soatni  u  jurnaldagi  baholar  tahlilidan  boshladi,  ba`zi  o`kuvchilar  nomiga  ki^oyali 

so`zlar  yo`lladi.  Sinfda  intizom  o`rnatish  zaif  boshlandi,  o`quvchilar  bilan  aloqa  o`rnatilmadi. 

Keyingi tarbiyaviy soatga o`qituvchi kelmadi. O`qituvchi stolida "Agar shunday davom etsa, biz 

maktabga kelmaymiz" mazmunidagi xat paydo bo`ldi. Sinf rahbari maktab direktoriga murojaat 

qildi. 

Direktor  o`z  o`rnida  kechiktirmasdan  bugun  kechgayoq  sinf  onnf  faollarini  maktabda 

to`planishga chaqirdi. Maktabga sinf yoshlar etakchisi va sinf sardori keldilar. Sinf rahbari yana 

ulardan  nima  uchun  ketib  qolganliklarini  aniqlay  boshladi.  Suhbat  samarasiz  bo`ldi,  yoshlar 

etakchisi yig`lagan holatda uyga ketdi, ertasi kuni sinf bolalaridan hech kim maktabga kelmadi". 

Ikkinchi bir misol. "Maktabda 7-"b" sinf bezori sinf sifatida tanilgan. Birinchi chorak davomida 

sinf  rahbari  ikki  marta  o`zgardi.  Ulardan  biri  erkak  kishi,  kuchli,  irodali.  "Men  ularni  qayira 

olaman"-der  edi  har  doim  o`qituvchilar  xonasida.  Ammo  o`quvchilarni  "Sindirish"  oson  ish 

emas. Kunlarning birida o`qituvchi o`zini tiyib tura olmadi va o`quvchilardan birini urib yubordi. 

Natijada,  u  o`zi  maktabdan  ketishga  majbur  bo`ldi,  Boshqa  sinf  rahbari  o`zgacha  yo`l  tutdi.  U 

so`z  san`atining  cheksiz  imkoniyatlariga  ishonar  edi  va  u  har  kuni  bolalarni  tartibli,  intizomli 

bo`lishlariga da`vat qilar edi. Uquvchilar va`da berishsa-da, tartibsizlikda davom etardi. Birinchi 

chorak  yakuniga  boshqa  o`qituvchini  sinf  rahbari  etib  tayinlashdi.  U  dastlab  rozi  bo`lmadi,  uni 

zo`rg`a  ko`ndirishdi.  Bu  o`qituvchi  shu  sinfda  dars  o`ta  turib,  tanaffusga  10  dakiqa  qolganida 

sinf  raxbari  etib  tayinlanganini  e`lon  qildi.  Biz  yukorida  bu  ikki  misolni  bekorga  keltirmadik. 

CHunki  o`qituvchining  aloxida  o`quvchilar  bilan  aloqasi  va  o`zaro  munosabati,  sinfda  yuzaga 

keladigan  turli  vaziyat  va  nizolar  harakteri  va  ularni  hal  etish  asosan  sinf  rahbarining 

(o`qituvchining)  shaxsiy  sifatlariga,  o`quvchilar  bilan  o`rnatiladigan  munosabat  usullariga 

bevosita bog`liq. 

3.I-IV-SINF  O`QUVCHILARI  BILAN  UCHRAB  TURADIGAN  VAZIYAT  VA 

NIZOLAR 

O`qituvchi  va  o`quvchi  o`rtasidagi  yuzaga  keladigan  vaziyat  va  nizolar  turli  yosh 

boshqichlarida  ulg`ayib  borish  natijasida  o`zgarib  boradi.  Kichik  maktab  yoshidagi 

o`quvchilarning  o`kituvchi  bilan  o`zaro  munosabati  bolaning  o`qituvchiga  yaqinroq  bo`lish, 

uning  e`tiboriga  tushish,  yoqish  istagi,  turli  topshiriqlarni  bajarish  bilan  kuvontirishning  yorkin 

namoyon  bo`lishi  doirasida  amalga  oshadi.  Bu  yoshda  o`qituvchi  uchun  ochiq,  shuning  uchun, 

odatda,  pedagogik  vaziyatlar  nizo  darajasiga  ko`tarilmaydi,  mabodo  yuzaga  kelsa  ham,-buning 

asosida  o`kituvchi  e`tiborini  o`ziga  qaratish  istagi  yotadi.  Bu  yoshdagi  bolalarning  muhim 

xususiyati  shundan  iboratki,  ular  o`z  hissiyot  va  hatti-harakatlarni  deyarli  nazorat  qilisha 

---

 

 

olmaydi. Bu ularning yuzaga kelgan vaziyatga kutilmagan tarzda (yig`i, tez hafa bo`lish, xayrat) 

munosabat  bildirishlarida  namoyon  bo`ladi.  Ko`pgina  bolalarda  sabrsizlik,  doim  o`kituvchiga 

murojaat kilaverish, maqsadsiz savollar berish, diqqatni jamlay olmaslik kabilar yorqin namoyon 

bo`lib  turadi.  Mashg`ulot  jarayonida  qat`iy  talab  va  boshqaruv,  dars  sur`ati  bu  yoshdagi 

o`quvchilarni  tez  toliqtiradi.  Bu  toliqishlar  turlicha  ko`rinishga  ega:  uykusirash,  befarqlik, 

sho`xlik,  o`jarlik  va  boshqalar.  O`jarlik  ko`p  hollarda  "qituvchi  gapini  eshitmaslikda  namoyon 

bo`ladi.  "Qancha  gapirma,  farki  yo`k,  u  baribir  hech  narsani  gushunmaydi.  So`zni  qanday 

yozishni necha marta tushuntirma, u baribir hato qilaveradi, to`g`ri yoza olmaydi. U bilan ishlash 

befoyda"-bu  toifadagi  bolalarga  o`qituvchi  uz  fikrini  mana  shu  kabi  ifodalaydi.  Bunday  baho 

o`quvchining bilish faoliyatini zaiflashtiradi, shunday bo`lsada ba`zi bolalar qo`rquv bilan hech 

qanday  qiziqishsiz  o`qituvchi  nazoratida  topshiriqni  bajaradilar.  "O`kuv  yili  boshida  o`kituvchi 

3-sinfda  mushuk  hakida  xikoyani  aytib  bermokda.  Bir  bola  mushuk  ovoziga  taqlid  qilib  ovoz 

chiqardi ("Miyau-miyau"). O`qituvchi bu o`kuvchining kundaligiga ikki baho ko`yish bilan jazo 

chorasini  qo`lladi.  O`quvchi  o`rniga  o`tirdi  va  sekin  baho  qo`yilgan  varaqni  yirtib  oldi.  Buni 

ko`rgan  o`qituvchi  uning  sinfdan  chikib  ketishini  talab  qildi.  O`quvchiga  bu  yoqib  tushdi. 

O`quvchi  chiqib  ketdi.  Ueshikni  sekin  ochdi-da  yana  bir  marta  o`sha  ovozni  takrorladi.  Sinfda 

kulgu ko`tarildi. O`qituvchi ko`zda yoshi bilan ma`muriyatga, murojaat qildi. U bolaga nisbatan 

barcha  choralarni  qo`llaganligini,  foyda  bermaganligini  ma`lum  qildi  va  uni  boshqa  sinfga 

o`tkazib  yuborishini  talab  qildi.  O`quvchini  boshqa  sinfga  o`tkazishdi.  Bolaning  oilasida  avval 

murakkab  edi.  U  tarbiyani  faqat  oilada  olar  edi.  Bu  kabi  vaziyatlar  nisbatan  keng  tarqalgan. 

Ularning  asosiy sababi  bolaning o`z hatti-harakatini to`liq boshqara olmaslik va o`kituvchining 

bularni  bezorilik  sifatida  baholashidadir.  Natijada  o`qituvchi  bu  bolaning  o`rtoqlariga 

quyidagicha  fikr  bildiradi:  "Nasim  yomon  bola,  men  u  bilan  do`stlashmayman,  u  o`qituvchini 

hafa  qildi,  o`qituvchi  uni  darsdan  chiqarib  yubordi".  Sinfda  tortishuv,  janjal  boshlashadi. 

Uqituvchi  ularni  ajratadi,  barcha  ayibni,  mohiyatni  chuqur  tushunmasdan,  o`sha  bolaga 

ag`daradi. 

YANA BIR QIZIQ VAZIYAT. 

"O`kituvchi  yozma  ish  daftarlarini  bolalarga  tarqata  turib,  nisbatan  yaxshi  bajara 

olmaydigan bir necha o`gil bolalarning ishlari bu gal ancha  yaxshilanib qolganini ma`lum qildi 

va  maktab  kuydi.  Bundan  ko`zlangan  maksad-ularga  nisbatan  o`quvchilarning  munosabatini 

o`zgartirish, ularning o`zlariga esa-o`z kuchlariga ishonch uygotish edi. Tanaffusda bir necha kiz 

ko`zlarida yoshi bilan hafa holatda dedi: "Siz nega bugun bizni maqtamadingiz, axir biz "5" baho 

olganmiz,  ular  esa  "4"  ,  SHunday  bo`lsada  siz  ularni  maqtadingiz".  Bu  vaziyat  shuni 

ko`rsatadiki,  bolalarga  munosabatlarda  egoizm  va  shaxsiy  muvaffakiyatlar  o`zgalar 

muvaffaqiyatidan  quvona  olmaslikni  keltirib  chiqaradi.  Biz  esa  bu  usuldan  tez-tez 

foydalanishimiz zarur. 

MAKTABDAN QO`RQISH 

Keyingi  paytlarda  bolaning  maktabga  moslashishi  bilan  bog`lik  bo`lgan  vaziyatlar  soni 

bir muncha ko`paydi. Bu turlicha namoyon bo`lmokda: maktabga borishni xoxlamaslik, o`jarlik, 

ba`zan o`kituvchiga, "Qasdlashish" maqsadida. Moslashishda qiynalayotgan bolalarni o`qituvchi 

o`z  vaqtida  aniklay  ola  bilishi  zarur  va  ularga  yordam  berishning  turli  variantlarini  ishlab 

chiqishi takozo tiladi. Bundan tashqari ba`zi bolalarda ichki qo`rquv mavjud bo`lib, bu ularning 

erkin  harakatlanishiga,  o`qituvchi  savollariga  javob  berishiga  halaqit  beradi.  Bunday  hollarda 

o`qituvchi ularga alohida e`tibor va mehr ko`rsatishi, moslashishni engillashtiradi. Aks holda bu 

holat  bolalarda  barqaror  tus  olib,  ta`lim  olishga  va  umuman,  maktabga  nisbatan  salbiy 

munosabat  shakllanib  ulguradi.  Maktabga  moslasha  olmaslikning  yana  boshka  keng  tarqalgan 

sabablaridan biri og`zaki nutqning rivojlanmaganligi oqibatida aloqa o`rnatish ko`nikmalarining 

mavjud  emasligidir.  Ko`p  hollarda  yuzaga  kelgai  vaziyat  bolalar  asab  tizimining  barqaror 

emasligi  oqibatida  nizo  harakterini  oladi.  Bunday  bolalar  asosan  jizga^ak,  yigloqi.  asossiz 

harakatlanish,  kayfiyatning  o`zgaruvchanligi  bilan  ajralib  turadi.  Kichik  maktab  yoshidagi 

bolalarda  hatti-harakat  bilan  bog`liq  nizolar  xos.  Bu  nizolar  zamirida  o`yinga  bo`lgan  ehtiyoj 

yotibdi, o`yinlar esa bola uchun eng kadrli mashgulot ekanligini unutmaslik zarur. 

---

 

 

4.V-VSH-SINF O`QUVCHILARI BILAN UCHRAB TURADIGAN VAZIYAT VA 

NIZOLAR 

O`smirning  ruxiy  portreti.  O`quvchilarning  o`smirlik  yoshida  murakkab  pedagogik 

vaziyatlar  soni  sezilarli  darajada  ko`payib  boradi,  ularning  ko`pchiligi  nizo  harakteriga  ega. 

/kuvchilarning  mazkur  ziddiyatli  davrida  atrof-muhitdagi  voqea-hodisalarga  faol  munosabat 

bildirishi  kuzatiladi.  Bu  yoshda  ular  voqealarning  shunchaki  guvohigina  bo`lib  kolishni 

xohlamaydi,  balki  ular  o`zlarida  jarayon  ishtirokchisi  bo`lish  ehtiyojini  sezadilar,  o`zini 

faoliyatda ko`rsatishni istaydilar, o`z munosabatlarini bildirish harakatida bo`ladilar. Ammo ular 

hali  aralashuv  oqibatlari  nima  bilan  yakun  topishini  tasavvur  eta  olmaydilar.  Mana  shu  asosiy 

ehtiyoj o`kuvchini bu  yoshda faollashuviga turtki bo`ladi. Bu ehtiyojlarga quyidagilarni kiritish 

mumkin: 

-o`spirinning  o`zini  ko`rsatishga  bo`lgan  ehtiyoji  kizikuvchanlik  va  o`zini  hurmat  kilish 

oqibatida, o`zfikrini himoya qilishida qo`pol muomalaga ko`pol munosabat bildirishida namoyon 

bo`ladi: 

-jinsiy  etilish  o`z  kuchini  ko`rsata  boshlaydi:  o`g`il  bolalar  "erkaklarcha"  hatti-harakatlarini 

namoyish eta boshlasa, qizlar esa- "ayollarcha" , bu holatlar ayol o`qituvchilarni kabul kilmaydi 

va natijada nizoli vaziyatlar yuzaga kela boshlaydi: 

-ular nafaqat o`qishga, balki ko`p hollarda "Nimanidir bajarishga" ehtiyoj sezadilar. Taniqli olim 

Simonova  P.V.  fikricha  aynan  mana  shu  yosh  bosqichida  ular  barcha  narsada  qoniqishni  juda 

istaydilar.  O`zini  tengdoshlariga  ko`rsatishni  xohlaydi  va  ular  buni  qadrlaydi,  tengdoshlarining 

bahosi  ko`p  hollarda  o`qituvchi  bahosidan  uning  uchun  ahamiyatliroq,  boshqalar  uchun 

ahamiyatli  bo`lish,  o`zining  shaxsiy  sifatlari,  yutuq  va  kamchiliklari  bilan  kimgadirkerak  yoki 

ahamiyatli  bo`lish,  tengdoshlari  va  katta  yoshdagilar  nigohida  o`zini  "yaroqsiz"  sezishni 

xohlamaslik  kabi  ehtiyojlar  faol  harakatlanish  sabablaridir.  O`spirinda  tengdoshlari  davrasiga 

qabul  qilinish  istagi  muhim  ahamiyatga  ega.  Davraga  qo`shilishi  bilan  u  o`zining  shaxsiy 

sifatlarini tartibga soladi, o`zicha baholab ko`radi. Tengdoshlariga birlashish bilan birga u jamoa 

kuchini  seza  boshlaydi.  Bu  esa  o`zining  shaxs  sifatida  namoyon  etishning  jiddiy  birinchi 

ko`rinishidir. "Mana, adabiyotdan "4" , "4" , mana "5" , matematikadan esa "3". SHu masalada u 

bilan  ishlash  kerak.  Matematika  o`kituvchisiga  uchrashib,  maslaxatlashib  oling"-deydi  va  shu 

bilan  suhbat  yakunlanadi.  Bu  bilan  bolaning  o`qishdagi  muvaffakiyatlari  ham  o`z  ahamiyatini 

yo`kotadi,  uning  o`rnini  shaxs  sifatida  shakllanayotgan  hulq-atvor  egallaydi.  Sub`ektiv 

baholashdagi  bunday  tafovut  vaturli  fikrlilik  o`kuvchi  bilan  o`rnatiladigan  o`zaro  munosabatga 

putur etkazadi. 

"VP-SINF O`QUVCHILARI QUVNOQLAR VA ZUKKOLAR" 

Darsdan  so`ng  tanlov  boshlanadi.  Sinf  o`kuvchilari  geografiya  o`qituvchisining  darsdan 

javob  berishiga  umid  qilishar  edi.  Kimdir  kiyim  olib  kelishi  kerak,  yana  boshqasi  o`ziga 

yuklatilgan vazifani oxiriga etkazishi zarur. 

-Tanlovga kiyim olib kelishim uchun menga  ertarok javob bersangiz, iltimos,  -  dedi  bir 

o`quvchi. 

-Yo`q,  avval  sendan  vazifani  so`rayman,  keyin  ketishing  mumkin.  -  bu  o`qituvchining 

javobi. O`kuvchi hafa bo`lib o`rniga o`tirdi. Sinfda majburiy sukut hukumron. O`kituvchi o`sha 

o`quvchini  doskaga  javob  berish  uchun  chaqirdi:  -Qani  javob  ber,  gapir.  -Tayyor  emasman,  - 

dedi o`quvchi. -Ikki, endi kiyim uchun ketishing mumkin. O`quvchi eshikni tepib chiqib ketdi". 

Bu  o`rinda  o`kituvchining  harakatini  pedagogik  jihatdan  maqsadga  muvofiq  deb  hisoblash 

mumkinmi? 

BOSHQA NIZOLI VAZIYAT. 

"Matematika  o`kituvchisi  dars  o`tayapti.  Sinfda  biroz  shovqin  bor,  o`quvchilar  o`zaro 

gaplashib  o`tirishar  edi.  O`qituvchi  ko`ziga  doim  Salim  ko`rinib  kolar  edi.  U  sinf  faoli, 

qobiliyatli,  egoistroq,  ammo  juda  harakatchan  bola.  O`qituvchiga  Salim  hammadan  ko`prok 

gapirayotgandek  tuyuldi.  -Salim  gaplashishni  to`htat,  aks  holda  seni  darsdan  chiqarib 

yuboraman,-deb tanbeh berdi o`qituvchi bir necha marta. -Hamma Salimni ko`radi, nima bo`lsa 

men ayibdor. Go`yo oitta men gaplashayotgandek,-dedi Salim hayratlanib. 

---

 

 

-Hoziroq  chiqib  ket  va  qaytib  mening  darsimga  kirma!-baqirdi  o`qituvchi.  O`quvchi 

darsdan chiqib ketdi va boshqa-ish darsga kirmay ko`ydi." 

Bu  xolatda  o`qituvchi  o`zi  nizoga  borayapti-ku.  U  nizoning  oldini  olishga  harakat  xam 

kilgani  yo`q.  Kundalikka  ko`yilgan  baho  esa  jazo  chorasi  edi.  Bu  chora  ular  orasidagi 

munosabatga  butunlay  chek  qo`ydi.  Bu  kabi  nizolar  uzok  muddatli  harakterga  ega  bo`ladi, 

o`qituvchining kichik tanbehi ham javobsiz kolmaydi, Tartibbuzar sinfdoshlari e`tiborini o`ziga 

qaratishga harakat  qiladi.Sinfdoshlar esa uni  bu  yo`ldan kaytarmaydi,  aksincha, sukut va kulgu 

bilan ko`llab-quvvatlaydi. 

Ko`pincha  o`qituvchilarning  o`zlari  ham  dars  jarayonida  o`quvchi  hulqini  tuzatishga 

karatilgan tanbehning ijobiy ta`sir kilmasligini biladilar: "Unga hech qanday gap ta`sir qilmaydi, 

u  bilan  gaplashishning  foydasi  yo`k"-bu  o`kituvchilar  fikri,  unday  bo`lsa,  tanbehning  nima 

keragi bor. "O`rganib kolganmiz, umumiy tartib uchun"-deb javob beradi o`qituvchilar. Bunday 

vaziyatlar  bo`lishi  muqarrar,  faqat  ularni  birmuncha  oldin  sezish,  ruxan  tayyor  bo`lish, 

keskinlashib  ketishiga  yo`l  ko`ymaslik  zarur.  Bunga  faqat  o`kuvchilar  bilan  darsdan  tashqari 

faoliyat  va  muloqotlarda  yaxshi  alokalar  o`rnatish  orqaligina  erishish  mumkin.  O`zlarining 

samimiyligi va adolatliligi orkali hurmat kozongan o`qituvchilar bilan o`quvchilar kam hollarda 

nizoga boradilar, ularning darslarida tartib-intizomga rioya qiladilar. Ko`plab o`kituvchilar ba`zi 

o`kuvchilarga  tanbehning  befoyda  ekanligini  biladilar,  aksincha  ular  o`kituvchiga  o`z 

munosabatlarini  so`z  zarbalari"  orqali  bildiradilar.  Bularning  barchasi  boshqa  o`qituvchilar 

guvoxligida  amalga  oshiradi.  Tengdoshlarning  guvohligi  o`kuvchini  ilhomlantiradi.  O`qituvchi 

hurmatiga va uning ijtimoiy maqomiga putur etadi. Albatta u asabiylashadi, o`zini ancha nokulay 

sezadi  va jahli  chikadi. Jahl  holatda esa o`kituvchi  o`z harakati va  gapini nazorat  kila olmaydi. 

Quyidagi misolda o`qituvchi yuzaga kelgan vaziyatdan hech qanday baqir-chaqirsiz va o`kuvchi 

shaxsiga  tegmasdan  chikib  keta  olishi  namoyon  bo`lgan.  "O`tgan  chorakda  8-sinfda  fizika 

darsini  o`tdim.  O`quvchilarning  ko`pchiligini  o`g`il  bolalar  tashkil  etadi.  Ular  nimadandir 

ta`sirlangan  shekilli,  bezovta  edilar,  bir-biri  bilan  gaplashar,  boshqa  ish  bilan  band  edilar.  Dars 

Nyutonning birinchi qonuniga oid edi. Darsga bir necha qiziqarli topshiriqlar tayyorlagan edim. 

Dars  ishchan  kayfiyatda  o`tishiga  ishonardim.  Ammo  kutilgandek  bo`lmadi.  Kitob  va  boshqa 

tayyorlangan  materiallarni  tezda  yig`ishtirdim  va  xotirjam  dedim!"  Ko`rinib  turibdiki, 

barchangiz  o`z  ishlaringiz  bilan  bandsizlar.  Men  esa  darsda  sizlarga  qiziqarli  tajribalarni 

ko`rsatishni  rejalashtirgan  edim.  Buning  ustida  ko`p  ishladim.  Biror  natijaga  erishishim  biroz 

qiyin  bo`ldi.  Nihoyat  bir  natijaga  erishdim  va  birinchi  bo`lib  sizlarning  oldingizga  olib 

kelganman, dastlab sizlarga ko`rsatishni, g`alabamni sizlar bilan baham  ko`rishni istagan  edim. 

Endi buni kelgusi darsga qoldiramiz, hozir esa har doimgidek masalalar echamiz". 

Ikki  kundan  keyin  yana  fizika  darsi  boshlandi.  Bu  safar  sinfda  muhit  o`zgacha:  hamma 

o`z  joyida,  xonada  jim-jitlik,  dars  oxirigacha  shu  holat  saklanib  qoldi".  Mazkur  vaziyatda 

o`qituvchi  o`z  vaqtida  mashg`ulot  shaklini  o`zgartira  oldi  va  nizoga  aylanishi  mumkin  bo`lgan 

vaziyatning oldini oldi. 

O`QUVCHILARNI JOYLASHTIRISH. 

Odatda, o`quvchi xohish istagini e`tiborga olmasdan sinf raxbari uning kim bilan va qaysi 

o`rinda  o`tirishini  belgilab  beradi.  Ko`pchilik  o`quvchilar  bundan  norozi.  O`qituvchi 

buniularning 

gaplashmay 

o`tirishi, 

diqqatliroq 

bo`lishi, 

dars 

materiallarini 

yaxshi 

o`zlashtirishlarini  maqsad  qilib  amalga  oshiradi.  O`quvchi  bu  tartibga  faol  qarshilik  ko`rsatadi. 

Deyarli hamma o`qituvchi o`z darsini "Hamma o`z joyiga" degan so`zi bilan boshlaydi. Bu holat 

tabiiyki, 

o`kuvchilarda 

norozilik 

uyg`otadi, 

natijada 

ular 

qarshilik 

ko`rsatadi, 

o`kituvchitalablarini  bajarmaydi.  Ba`zan  shu  talabni  amalga  oshirguncha  10-15  daqiqa  vaqt 

sarflanadi,hamma  asabiylashgan,  natijada  o`qituvchi  va  o`quvchilarning  ishchan  kayfiyati 

zaiflashadi. "6-sinfgeografiya o`qituvchisi  Sevinchning  o`rnida  o`tirmaganligini  ko`rib  qoldi. 

Undan o`z o`rniga «tirishni talab qildi. O`quvchi o`jarlik qilib o`z joyidan qo`zgalmadi. SHunda 

o`qituvchi uning .qasidan tortib, o`z joyiga o`tirishni talab qildi. Sevinch o`qituvchi qo`lini siltab 

tashladi  va qarg`ab berdi, o`sha joyda o`tirishda  davom  etdi. Buni  kutmagan o`qituvchi  boshqa 

chora  qolmagandek,  sinfdan  chiqib  ketdi.  Qolganlar  Sevinchni  sukut  saqlash  bilan  ma`qullar 

---

 

 

edi". Bu yoshdagi bolalarda o`z tengdoshiga nisbatan shaxsiy tanlov aniq namoyon bo`lib turadi, 

tanlovini yanada yaqinroq bilishni istaydi, u bilan birga bo`lishni xohlaydi. O`qituvchi esa darsda 

o`quvchilarning  murakkab  ichki  munosabatlariga  kirib  boradi.  Tartib  o`rnatish  maksadida  bu 

munosabatlarga aralashish nizoli vaziyatlarni yuzaga keltiradi. O`spirin o`zi xohlagan joydan va 

tengdoshidan  ajralmaslik  uchun  qattiq  qarshilik  ko`rsatadi.  "Ingliz  tili  darsi  yaqinda  onalik 

ta`tilidan  ishga  qaytgan  o`qituvchi  ish  sinf  bolalarini  yaxshi  bilmaydi.  Juft  ishlash  uchun 

Ulugbekni  Akmal  bilan  o`tirish,  o`tirishga  ko`rsatma  berdi.  Ammo  Ulug`bek  unga  ko`nmadi, 

sababini xam aytmadi. O`qituvchi qat`iy talab ko`ydi: "Akmal bilan o`tirmasang, sinfdan chiqib 

ket"  .  O`qituvchi  bu  gapni  o`ylab  ko`rmasdan  gapirgan  edi,  u  bola  bundan  ko`rkadi  va  talabni 

bajaradi, deb umid qilgan edi. O`quvchi o`rnidan turdi va chiqib ketdi. Ertasi kuni o`quvchining 

onasi  ko`zida  yoshi  bilan  nima  uchun  farzandini  darsdan  chiqarib  yuborganligini  talab  qila 

boshladi.  Onasining  aniqlashicha,  Ulugbek  ayibdor  emas,  Akmal  yoniga  o`tirishga  rozilik 

bermagan.  O`qituvchi  O`kuvchi  shaxsi  xususiyatlarini  hisobga  olmagan  edi:  o`quvchining 

nutqida nuqson  bor edi,  u juda sekin  va kam  gapirar va hamma uning ustidan mazax qilar edi. 

To`satdan  barchaning  e`tibori  markazida  bo`lib  qolishi  Ulug`bek  uchun  og`ir  edi.  Bundan 

tashqari o`kituvchi Ulugbek va Akmal o`rtasidagi o`zaro munosabatni bilmas edi. Ular bir-birini 

yoktirmas  edi.  Umid  kilamizki,  maktabdagi  va  umuman  o`qituvchi  va  o`kuvchilar  o`rtasidagi 

o`zaro munosabatlarni demokratiyalashtirish orqali bu kabi nizolarning oldini olish mumkin. 

DARSDAGI SHO`XLIKLAR. 

"5-7-Sinflarda  ko`plab  vaziyatlar  o`quvchilarning  sho`xliklari  orkali  yuzaga  keladi.  Bu 

bolalarning toliqishi, maktabdagi kiziqarli holatni rang-barang kilish extiyojlari, jazo choralari va 

yomon  baholarning  ta`siri  zaiflashi  oqibatida  paydo  bo`ladi.  Ba`zi  xollarda  o`kuvchilar  ataylab 

o`kituvchi jigiga tegish uchun xam kiliqlar ko`rsatadi. Ukituvchi talablariga karshilik maksadisiz 

ham bolalar ko`plab sho`xliklar kilishadi". 

VAZIYAT. 

"7-Sinfda o`qituvchi matematika darsini o`tmoqda. Parta oralarida topshiriklarning to`gri 

bajarilishini  nazorat  kilib  yurgan  o`qituvchi  kostyumiga  o`kuvchilardan  biri  sezdirmasdan  bir-

biriga  takilgan  tugmachalarni  ilib  qo`ydi.  Bolalar  buni  ko`rishdi.  Ulardan  biri  "Bizning 

o`kituvchi-metallist"-deb  ko`ydi.  Buni  sezib,  ko`rib  qolgan  o`kituvchi  o`quvchilardan  birini 

yibladi  va  uni  direktor  xuzuriga  olib  kirdi.  O`kuvchi  kim  kilganini  aytmadi.  Suhbatdan  so`ng 

o`zimning o`kuvchilik  davrimni  eslab kulib qo`ydim"-deydi  maktab direktori. YOki  boshqa bir 

xolat:  "Tushlikka  qo`ngirok  chalindi  8-"b"  sinf  navbatchisi  va  laborant  anatomiya  darsi  uchun 

jihozlarni  tayyorlay  boshladi,  kolganlar  tushlik  uchun  oshxonaga  ketishdi.  Tushlikdan  bolalar 

birin-ketin sinfga qayta  boshladi.  Sinf oldida odam  skileti ilingan turardi. (Oyogi  o`rnida ko`li, 

qo`l o`rnida oyogi). Qo`ng`irokdan so`ng xam kulgu to`htamadi. Sinfga kirib kelgan o`kituvchi 

avval  hech  narsani  gushunmadi.  nokeadan  xabardor  bo`lgach.  dedi:  "Hamma  o`rnidan  gursin, 

vokeani gushuntiringlar, ayibdorni ko`rsatinglar. Bolalar bir-biriga karab ko`yishdi, hamma jim. 

45  dakiqa  hamma  tik  turdi.  Deyarli  dars  utilmadi.  Ammo  kimning  xatosi  bilan".  Har  kanday 

o`qituvchi bunday vaziyatga tushub kolishi mumkin, fakat unga tayyor bo`lishi kerak, bu barcha 

maktab uchun harakterli, ammo ularni hech kachon nizo darajasiga ko`tarmaslik ksrak. Bu kabi 

ishni  bolalar  kasddan  qilishmaydi,  ularning  o`qituvchi  ustidan  kulish  maqsadi  yo`k.  YAna  bir 

an`anaviy  tus  olgan  misolni  keltiramiz.  Bu  vaziyat  barcha  avlodga  tanish,  ammo  ular  bir  xil 

echimga ega emas. "Qishlok maktabi yosh o`kituvchi 6-sinfda rus tili darsini boshladi. Darsning 

ikkinchi  yarmi,  o`quvchilarga  topshirik  berilgan.  hamma  ish  bilan  band,  o`qituvchi  jurnalga 

yozish  uchun  o`z  o`rniga  o`tirishga  hozirlandi.  "Stulga  o`tirmang-dedi  bir  qizga  birdan. 

O`kituvchi  stulni  tortib  nazar  tashladi:  stulga  bir  necha  mix  ^rulgan  edi.  "Kutilmagan  holat. 

Tushunmadim. Sinfda hamma jim. Nima uchun aynan menga? Men ularga nima qildim". Bolalar 

kalbi toza. Demak kaerdadir munosabatda o`qituvchi soxtalik kilgan, o`kuvchilarni aldagan. Har 

qanday holatda ham ayibdorni izlash o`rinsiz, sababi ularning xammasi ishtirokchi. Buni fojeaga 

aylantirmaslik kerak, bu masalani ma`muriyatga olib chikish umuman yaramaydi. 

SINFDA "BeZORILAR". 

---

 

 

O`kituvchi  uchun  eng  murakkab  narsa-bu  turli  xil  sabablar  bilan  "Bezori"  lar  guruhiga 

kirgan bolalar bilan munosabat o`rnatishdir. Bu toifadagi bolalar soni ko`payib bormoqda,  yoki 

boshqacha  kilib  o`kituvchilar  so`zi  bilan  aytganda  bola  bu  yoshda  o`ziga  xos  murakkab.  U 

nafaqat  birovlar  uchun  murakkab,  balki  o`zi  uchun  ham  murakkab.  Misol  keltiramiz:  "Sinfga 

yangi  o`kuvchi  keldi:  engil,  jahldor,  arazchi,  qolok,  gap  ta`sir  kilmaydigan.  Darsda  harakat 

kilmaydi,  uyga  vazifani  tayyorlamaydi,  o`qituvchi  savollariga  javob  bermaydi.  Uqituvchilar 

bilan  chiqisha  olmaydi.  O`qituvchi  tanbehiga  darsdan  chiqib  ketishi  bilan  javob  beradi.  Uning 

onasi  yo`q.  Uch  o`g`ilni  yolg`iz  ota  tarbiyalamoqda.  O`kuvchi  hulqi  sins[)  yig`ilishida,  ota-

onalar ko`mitasida, pedagogik kengashda muhokama kilindi. Ammo unga sinfdoshlari, xususan 

bir qiz kuchli ta`sir ko`rsatdi. U kiz juda e`tiborli bo`lib, bolaning har bir qiliklarini kuzatib borar 

edi. U kanday yo`l bilan bo`lmasin sinfdoshini umumiy ishga ko`shish harakatida. Qizcha sinfni 

10  kishilik  guruhlarga  bo`ldi.  Guruh  barcha  ishni  birga  bajarar  edi,  vaqtni  birga  o`tkazar,  uyga 

vazifalarni birga bajarar edi. Guruxdagilar bolaga birday ta`sir ko`rsatishi kerak: ular bola bilan 

birga  darsdan  keyin  ishlar,  bezorilik  qilishga  yo`l  qo`ymas  edi.  Mana  shu  paytda  har  bir 

o`qituvchi bolani baholashda va o`zaro munosabatda o`ta ehtiyot bo`lishlari zarur, kerak bo`lsa 

uning sho`xliklarini "ko`rmaslik" kerak, uni nizoli vaziyatga aylantirmaslik zarur. Bolaga kanday 

munosabatda  bo`lish  kerak?  Misol  tariqasida  o`z  fanini  yaxshi  biladigan,  tajribali  ikki 

o`qituvchini olamiz. Ammo ularning biri darsida o`quvchi ishlar, biroz kam, ba`zan daftari yo`k, 

yoki ruchka olib kelmagan. Ukituvchi unga baqirmas, tanqid qilmas edi, aksincha, xotirjam borib 

uning  oldiga  toza  varak  berar,  qalam  tutqazar,  boshqalar  kabi  xarakat  qilishga  undar  edi. 

Navbatdagi  darsda  uDsa  daftar  va  ruchka  bor,  ishlayapti.  Asosan  o`qituvchi  bajargan  ishni 

albatta  ko`rib  chiqar  edi,  maqtab  qo`yar  edi,  kichik  bo`lsada  g`alabasini  boshqalarga  ko`rsatar 

edi. Ikkinchi o`qituvchida o`quvchi ishlamas, doim janjallashib yurar edi. O`qituvchi uni tanqid 

qilar,  darsdan  chiqarib  yuborar  edi,  sinfdosh  qiz  doim  ular  o`rtasidagi  vaziyatni  yumshatishga 

harakat qilar edi. U tufayligini hammasi  yaxshi tugadi: u bezorilikni tashladi, maktabni tugatdi, 

jinoyat  sodir  etmadi.  Kollejga  o`qishga  kirdi.  Hozir  armiyada".  Ukituvchining  ushbu 

mulohazasidan  bola  "Murakkabligi"  ning  haqiqiy  sababi,  ko`rinib  turibdi:  yolg`izlik,  oilasidagi 

muammo,  o`zaro  munosabatdagi  qo`polliklar,  buni  o`z  vaqtida  payqagan  sinfdosh  qizi  va 

tengdoshlari  uning  bezoriligiga  qaramasdan  yordam  qo`lini  cho`zdi.  Afsus  bilan  aytish 

mumkinki,  aksariyat,  ''qituvchilar,  "Tarbiyasi  og`ir  bolalarga  sinfdagi  norasmiy  liderlar  orqali 

ta`sir  ko`rsatish  metodidan  foydalanmaydilar,  buning  o`rniga  rasmiy  lider  (sinf  sardori,  faoli) 

bilan  ishlashni  afzal  biladilar.  Uspirinlik  yoshida  bolalar  har  qanday  tanqidga  o`ta  sezgir 

bo`ladilar va natijada ular buni shunday "O`tkazib" yubormaydilar, so`z yoki hatti-harakati bilan 

qarshilik (munosabat) bildiradilar. Bu davrda ularni tanqid qilish va tanbeh berish o`rniga unga 

yaqinlashish,  e`tibor  ko`rsatish,  zarur  hollarda  qo`lidan  tutib  "etaklash"  maqsadga  muvofiq. 

Faqat shundagina u o`zini inson sifatida sezadi va topshiriklarni dildan bajaradi, dars jarayoiiga 

halaqit bermaydi, o`zini qo`lga olishga harakat qiladi. 

MAKTABDAN TASHQARIDA. 

Maktabdan  tashqari  holatlarda  yuzaga  keladigan  vaziyatlarda  bola,  o`z  hulqi  va  hatti-

xarakatida,  yanada  erkinroq.  O`quvchilarning  guruhdagi  o`zaro  munosabatlari  bir-biriga  katta 

ta`sir ko`rsatadi. Uqituvchi xam o`zaro muloqot uchun o`zini erkin sezadi. Ko`plab o`qituvchilar 

uchun  mazkur  sharoit  bolalarning  o`zaro  munosabatlardagi  o`rnini  aniqlab  olishda  o`ziga  xos 

sinov vazifasini o`taydi. Bundan tashqari, maktabdan tashqaridagi hamkorlik faoliyati o`qituvchi 

va o`quvchilarning bir-birining shaxsiy xususiyatlarini yaqinroq o`rganish imkoniyatini yaratadi, 

chunki ular bu sharoitda tabiiydirlar. "6-Sinfning ikki o`quvchisi kishlok xo`jaligi ishidan qochib 

ketdi.  (Bu  qishlok  xo`jaligi  ishining  uchinchi  haftasida  sodir  etildi).  Keyingi  kun  ularga  har 

doimgidan  kattaroq  maydon  berildi.  Bu  xolatning  bir  hafta  davom  etishini  e`lon  kildi  sinf 

rahbari.  Bolalar  bir  kun  topshiriqni  bajarib,  keyin  yana  ishga  kelmadi.  Direktorning  nima 

bo`lyapti degan savoliga sinf rahbari "Ular ish  yoqmas va dangasa, ulardan  yana nimani kutish 

mumkin".  Deb  javob  berdi.  Uqituvchilar  bolalar  bilan  gaplashib  ko`rishga  qaror  qildi. 

Uquvchilarning  tushuntirishlaricha,  sinf  rahbarining  bir  zayil  boshda  turib  olishi,  qo`lini 

cho`ntakka  solib,  qolib  ketgan  kartoshkalarni  oyog`i  bilan  tepib,  bolalarga  baqirishlari  jonga 

---

 

 

tekkan.  Uqituvchi  direktor  tanbehiga  "Hech  kisi  yo`q,  ularni  erkalatish  kerak  emas"  deb  javob 

berdi.  Keyingi  kun  boshqa  o`qituvchi  bu  ikki  bolani  o`z  brigadasiga  qo`shib  oldi". 

O`quvchilarning  maktabdan  tashqari  xulqi  va  hatti-harakatini  tashkil  etish  va  boshqarish  ancha 

murakkab.  CHunki  bolalar,  o`z  hatti-harakati  okibatini  baholashga  ojizlik  qiladi.  Yukorida 

aytilganidek, keng erkinlik imkoniyatiga egadirlar. 

MAQOM NIZOLARI. 

O`spirinlar o`zaro munosabatlardagi o`rni va egallagan maqomi tufayli bir-biri bilan tez-

tez  nizolashib  turadilar.  "6-Sinfga  boshqa  maktabdan  o`quvchi  keldi.  Uning  nomi  Toxir,  Toxir 

erkin harakatchan, samimiy, adolatsevar bola edi. Bu sinfda Karnm liderlik kilar edi. Karim to`q 

oiladan, kuchli, irodali, a`lochi, bir so`z bilan aytganda, "Na`munali". "7-Sinfga kelib Toxirning 

liderlik  xususiyatlari  ko`rinib  boshladi.  Bu  uning  ochikligida,  samimiyligida,  kamtarinligida, 

ishga  kiziquvchanligida  namoyon  bo`la  boshladi.  Buni  sezgan  Karim  ich-ichidan  liderlikni 

bergisi kelmas edi. Sinf o`kuvchilari sekin-asta Toxir tarafga o`ta boshladi, uning qadri ko`tarila 

boshladi.  Natijada  Toxir  va  Karim  munosabatlari  nizo  shakliga  kira  boshladi.  Nizoga  ularning 

ota-onalari ham qo`shilib ketishdi. (Ular ma`lumotli kishilar). Vaziyat shu darajaga etib bordiki, 

sinfda yashirin kurash borar edi: bir tomonda Toxir va ko`pchilik bolalar, ikkinchi tomonda ota-

onasi  qo`llab  turgan  Karim.  Ikkinchi  tomon  ota-onasi  o`quvchilarni  boshkara  olmaslikda 

o`qituvchi  voqeaga lokayd munosabatda turgan  maktab ma`muriyatini  ayiblar  edi.  Ota-onaning 

bunday  munosabati  va  aralashuvi  bolalarning  Toxir  atrofida  yanada  jipslashuviga  sabab  bo`ldi. 

O`qituvchilarning  vaziyatni  yumshatishga  qaratilgan  urinishlar  foyda  bermadi.  Nizo  davom 

etmoqda". Bu kabi nizolarning mohiyati turlicha, faqat birgina narsa ularni birlashtirib turadi, u 

ham  bo`lsa  o`kituvchilarning  bolalar  o`rtasidagi  o`zaro  munosabatlarga  kam  e`tibor  karatishi 

hamda aralashmasligidir.    

O`QITUVCHI FARZANDLARI. 

O`qituvchi  va  o`quvchilar  o`rtasidagi  nizolar  orasida  o`qituvchilar  farzandlari  bilan 

uchrab  .uradiganlari  alohida  o`rinni  egallaydi:  Ba`zi  hollarda  sinf  o`quvchilari  bu  toifadagi 

tengdoshlari  ma`lumotlarini  "etkazuvchi"  sifatida  o`z  saflariga  ko`shavermaydilar.  Boshqa 

hollarda  esa  o`qituvchilar  bunday  bolalarga  muntazam  namuna  bo`lishda  ta`na  kilishaveradi. 

Ba`zi  hollarda  esa  u  bu  toifadagi  o`quvchining  o`z-o`zini  boshqalardan  imkoniyati  kengroqdek 

tutishi  bilan  ajralib  turadi.  "Salim  onasi  ishlaydigan  maktabda  o`qir  edi.  U  tengdoshlari  bilan 

yaxshi  aloka  o`rnata  olmas  edi,  u  hamma  bilan  urushar,  talashar  va  hatto  janjallashar  edi  xam. 

Salimning mag`lubligi bolalarga kimmatga tushar edi: onasi ularni qattik jazolar edi. Kunlarning 

birida  Salim  o`zidan  ancha  kuchsiz  bo`lgan  Farxod  bilan  tortishib  qoldi  va  munosabatlarini 

"Erkaklarcha"  hal  etishga  qaror  qildi.  Ular  tepalashishni  boshladi.  Vokeaga  ulardan  bir  yosh 

katta bo`lgan Eldor guvoh edi. Eldor adolatli bola. Salim Farxoddan ancha ustun keldi va borgan 

sari  jahl  otiga  minar  edi.  SHunda  Eldor  janjalni  to`htatish  uchun  ularni  ajratdi.  Ammo  Salim 

tepalashishni  to`htatmadi,  qayta-qayta  tashlanar  edi.  Eldor  bir  urib  Salimning  burnini  qonga 

beladi,  ammo  uni  yuzini  yuvishga  yordam  berdi  va  uyiga  kuzatib  qo`ydi,  kechirim  so`radi. 

Voqeadan xabar topgan onasi millisiyaga Eldor ustidan shikoyat xatini berdi. Uchastka noziriga 

voqea  tavsiloti  aytib  berildi,  ish  shu  bilan  yakun  topdi.  Salimni  boshqa  maktabga  o`tkazishga 

majbur bo`lishdi".