Savol va topshiriqlar
1. Yuqori sinf o`quvchilari bilan uchrab turadigan vaziyatlar va nizolarni sanab bering .
2. O`qituvchi yuzaga keladigan pedagogik vaziyatlar va nizolarni xal etishida nimalarga
e’tibor berish kerak.
3. Pedagogik vaziyatlar va nizolarning psixologik taxlili va vositalarini ko`rsating.
Murojaat qilish va tinglay bilishning so`zsiz vositalarini ko`rsatib bering.
Adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori‖.-T, ―SHarq‖, 1998 y.
1. Voronin G.L. Konfliktы v shkole. Sosiologicheskie issledovaniya №3, 1994 g.
3.Liseskiy
K.S.
Preduprejdenie
mejlichnostnыx
konfliktov
v
sisteme
otnosheniy
starsheklassnikov A/R dissertasii M., 1994.
4.Rыbakova M.M. Konflikt i vzaimodeystvie v pedagogicheskom prosesse. – M.: Prosveщenie,
1991.
5. Podlasыy I.P. Pedagogika. – M.: Vlados, 2003.
YUQORI SINF O`QUVCHILARI BILAN UCHRAB TURADIGAN VAZIYATLAR
VA
NIZOLAR. YOSH XUSUSIYATLARI.
O`qituvchilarning fikriga ko`ra, yuqori sinf o`kuvchilari bilan ishlash birmuncha
murakkablashgan. Ular bu jarayon sababini jamiyatimizda va umuman butun dunyoda
bo`layotgan o`zgarishlar, u yuqori sinf o`quvchilarining bunga o`ta sezgirligi, ijtimoiy hayotga
o`zgarishlariga qiziquvchanligi va aralashuvga intilishlarining mavjudligi, kasb egallash
arafasidagi ikkilanishlar bilan izohlamokdalar. Hayot tez o`zgarmoqda, aynan mana shunday
tezlikda o`qituvchi tajribalari ham eskirib bormoqda. Yuqori sinf o`quvchilari hayotda o`z
o`rnini topishga, maktab ijtimoiy hayotiga aralashishga, o`z imkoniyatlarini real baholashga o`z
dunyoqarashiga xos harakat qilishga ehtiyoj sezadilar. Hatti-harakati, mustaqil qaror qilishlari
orqali ular ahlokiy me`rlarni amalda sinab ko`rish istagidalar. O`zlarining shaxsiy intellektual
faoliyatlari orqali ularda shaxs shakllanishi davom etmokda, murakkab kishilik munosabatlarini
anglab etish jarayoni davom etmokda-bularning barchasi o`smirda ichki zo`riqishni yuzaga
keltiradi. Bu zo`riqishlar ularda kipoli gaplar, hazil-mutoibalar va o`z fikrlarida kattik turib
olishlarida namoyon bo`ladi. O`kituvchining o`quvchilar xulqiga noo`rin baxo berishi, murakkab
vaziyatlarni keltirib chikaradi. Yukori sinf o`quvchilari shunday bo`lsada, o`qituvchilar orasidan
ochiqrok gaplashish (dardlashish) mumkin bo`lgan o`qituvchilarni izlaydilar. Bu davr ular uchun
o`zining shaxsiy "Meni" kidirish davridir. Bundan tashkari ularda jinsiy etilish jarayoni davom
etmoqda, yangi-yangi ehtiyojlar tug`ilmoqda, shakllanib ulgurgan va ijtimoiy hayot me`yoriga
aylanib ulgurgan qoidalariga shaxsiy sifatlarning to`g`ri kelmasligi oqibatidagi siqilishlar
mavjud. Yuqori sinf o`quvchilarining ijtimoiy moslashish davrida individual xususiyatlari,
kishilar bilan yanada kengrok aloqa o`rnatish istagi yorqin namoyon bo`ladi. Ba`zan ular katta
yoshdagilarning yuktimoiy mavqelariga e`tibor qaratishsa, boshqa hollarda barchaning diqqat
markazida bo`lish istagi ustun keladi. Ulardagi axloqiy qoidalar, beqaror, vaziyatga karab,
o`zgaruvchan, katta yoshdagilar bilan munosabatini oldindan ko`rib bo`lmaydi. Uzlikni qidirish
va ikkilanishlar-mana bu shu yoshdagi o`quvchilarning ahloqiy holati. O`qituvchilar bilan o`zaro
munosabat o`kuvchi uchun o`zining muloqotdagi yangi imkoniyatlarini sinab ko`rish arenasi, bu
o`ziga xos sinov maydoni. SHuning uchun ham ular har kanday fikr bildirishdan qaytmaydi.
Bularning barchasi atrofdagilarning shaxsiy sifatlarini o`rganishga qiziqishning yorqin ifodasidir,
o`z hulqi va faol hatti-harakati orqali anglash ehtiyojidir. "9-Sinf o`quvchisi Ilxom adabiyot
^arsida o`qituvchi tushuntirishi bilan birga asar qahramonlari karikaturasini chizib o`tirar edi.
O`qituvchi bir-necha marta unga g`azab nigoxi bilan tikildi va oxiri kat`iy ovozda sinfdan chiqib
ketishni talab qildi. Ilxom chikmadi. SHunda o`qituvchi direktorga aytishga hozirlandi. Ilxom
chopib borib, eshik oldini to`sdi va dedi: "Sizning vazifangiz-o`kitish, shikoyat qilish emas".
Ilxom dars oxirigacha eshik oldida turdi. Dars davom etdi. Darsdan so`ng o`qituvchi direktor
huzuriga kirdi va o`kuvchini jazolashni talab qildi".
YOSH O`QITUVCHI BILAN SUHBATDAN PARCHA:
"Endigina pedagogik faoliyatini boshlagan edim. Darslarimning birida to`satdan musiqa
yangrab qoldi. Bu payt men berilib yangi mavzuni tushuntirar edim. Musiqa parta ostidan
eshitilmokda. Nima qilish kerak?
Sinfda jonlanish paydo bo`ldi, hamma kulib yubordi, dastlab sarosimaga tushdim, keyin
o`ylab ko`rdim-axir bu o`kituvchini "Sinovdan" utkazish usullaridan biriku. O`zimiz ham
shunday kilganmiz. Darsni to`htatdim, musikani tinglay boshladim, kim ijro etayotganini
aniqlashga harakat qildim. Afsus, aniqlay olmadim. SHunda men o`kuvchi qizning oldiga borib,
;im ijro etayotganligini so`radim. U boshini ko`tarib menga qaradi va ijrochi Sevinch ekanligini
aytdi. Men o`z o`rnimga boshidan tinglashga o`tirdim. Birozdan so`ng musiqa to`htadi. Hech
narsa bo`lmagandek darsni davom ettirdim. Qo`ng`irok chalindi, men tanaffusni e`lon qilib,
Yulduz (musiqa uniki edi) ning oldiga bordim: "Sevinch senga yoqadimi? Uning hamma
qo`shiklarini to`plaganmisan?" deb so`radim. Ko`pchilik suhbatimizga guvoh bo`ldi. Qo`shildi,
oxirgi soatdan keyin barchani musiqa tinglashga taklif kildim. Kechga yaqin ular bir narsani tan
olishdi: "Biz sizni bir sinab ko`rmokchi edik, sizning kanday munosabat bildirishingiz bizga
kizik edi. Agar baqirganingizda-sizdan hech qachon o`qituvchi chiqmas edi". Qanday mening
jahlim chikmadi, nega sinfni talab ketib qolmadim? Hayronman". Ko`p hollarda o`qituvchining
tabassumi vaziyatni har ikkala tomon uchun ijobiy hal etadi, okibatda hech kim hafa bo`lmaydi,
nizoga o`rin qolmaydi. O`quvchilarning ta`lim olish samarasi fan o`qituvchisining sinfga bo`lgan
munosabatiga bevosita bogliq. O`qituvchining salbiy munosabatiga, ko`polligiga ular birgalikda
qarshilik ko`rsatadi, o`quvchilar bir-birini qo`llab-quvvatlaydilar. Norozilik ko`rsatishning shakli
esa turlicha. Ko`plab o`qituvchilar, afsuski, o`kuvchilardagi fanga qiziqishning susayishi
sababini bilmaydilar. O`quvchilarga ochiqdan-ochiq bosim o`tkazish, ularning uyushgan
karshiligiga uchrashi aniq. Bu yoshda bolalar atrofdagi voqea-hodisalarning shunchaki passiv
guvohiga aylanishni xohlamaydilar, balki ular uning ishtirokchisi bo`lishni va albatta, munosabat
bildirishni xohlaydilar. Ko`plab nizolarning asosiy sababi o`qituvchining o`kuvchilar
shaxsiyatiga tegib bola tug`ilgandan maktabga borguncha oiladagi munosabatlar tizimi kuchli
tarbiyaviy ta`sir ko`rsatib boradi. Bu o`ta mas`uliyatli davr bilan ota - onalar va kattalar bu
xakida unutmasliklari zarur. Oiladagi munosabatlar tizimi asosini katta yoshdagilarning bola
xatti -xarakat, qiliqlariga hissiy munosabatlari tashkil etadi, mazkur hissiy munosabatlarning
me`yoridan ortig`i bola uchun zararlidir.
Maktabga kelishi bilan bola yangi munosabatlar tizimiga kirib boradi. YAngi muxutdagi
hissiy muvozanat, bolaning o`qishiga va ota - onasiga munosabati, ko`p jixatdan o`kituvchisiga
bog`liq:
- O`qituvchining rag`bati va maktovi bilan quvontiradi; onasi xursand bo`ladi -natijada
bolani erkalaydi mexr kuzatiladi;
- Bolaning xulqi va o`qishi xaqidagi salbiy xabar ota- onani va bolani tashvishga soladi,
oiladagi bolaga munosabat o`zgaradi.
Bu davrda boshlang`ich sinf o`qituvchilariga katta mas`uliyat yuklanadi. CHunki
o`kituvchining bolaga munosabati oila va o`kishga bo`lgan munosabatlari o`zgartirib yubordi.
Odatda ota- onalar o`kituvchi bilan munosabatlarini yaxshilashga urinadi, o`z farzandlari xaqida
fikrlashadi, farzandlarining xususiyatlarini gapirib beradi, bolasiga dars o`zlashtirishda yordam
beradi, maktab bilan yaxshi aloqa o`znatadi. Aks xolda (ota - ona maktab bilan yaqindan aloqa
o`rnatmasa) —YAolanin) maktab xayotiga moslashib ketishida muammolar tug`iladi, o`qituvchi
bilan munosabatlari .lurakkablashadi, tengdoshlari bilan chiqisha olmaydi, (janjallashadi,
darsdan qochadi, darslarni o`zlashtira olmaydi...). boshlang`ich maktabdan keyin o`qituvchi va
o`quvchi o`rtasidagi munosabatlar mazmuni birmuncha o`zgaradi: fan - o`qituvchilari bolani
yaxshi bilmaydi, o`zaro aloqalar faqat o`quv mashg`ulotlari orqaligina o`rnatiladi. Bu
o`zlashtirishning pasiyib ketishiga olib keladigan birinchi sababdir. Bola nafaqat yomon o`qiydi,
balki uning o`qituvchilar bilan munosabatlari keskinlashib boradi, yangi o`kituvchi va yangi
talabalar unitilib ulgurgan muammolarni qayta yuzaga keladi. Bu muammoni yangi sinf raxbari
va boshlang`ich sinf o`quvchisi birgalikda fan o`qituvchilari, ota - onalari orqali turlicha ta`sir
ko`rsatishi bilan ijobiy xal etish mumkin.
O`smirlik davrida bolaning o`zini namoyon etishiga bo`lgan extiyoji muntazam
qondirilavermaydi. YAngicha munosabatlar va yangicha qadriyatlar, o`zgacha munosabatlar xar
doim xam bolaninig shaxsiy xususiyatlariga to`g`ri kelavermaydi.
O`smirlik yoshidagi muammolardan yana biri o`z tengdoshlari orasida etakchilikka
intilish bir (a`lochilikka, kuchlilikka, qiz (yigit)larga yoqishga, o`zini ko`rsatishga) Masalan,
kichik gurux (2-3 o`kuvchi) da ma`lum e`tibor qozongan bola butun sinf o`quvchilari tomonidan,
talab darajasidagidek tan olinmaydi. YOki o`qish va xulqdagi namuna darajasidagi o`quvchi
maktabda tengdoshlari oldida hurmat va mavkeaga ega emas, ammo kichik guruxda u etakchi va
shu pozisiyada urib o`kituvchiga munosabat bildiradi. Raqib taraf qarshilik ko`rsatadi. Natijada
o`smir o`z dahlsizligini himoya kidadi, o`z fikrida turib oladi, xatto o`kuvchisining xam gaplari
kor etmaydi, xech kimni eshitishni hoxlamaydi. Oxir oqibat o`quvchi o`qituvchi va ota - onasi
bilan munosabatlarini buzishni afzal biladi. Bu xolat o`qituvchi va o`quvchi o`zaro
munosabatlarini murakkablashtiradi. Keyingi paytlarda o`kuvchilarning maktab doirasidan
tashqaridagi o`zaro munosabatlari maktabdagi munosabatlarga xam ta`sir ko`rsatmoqda, o`zaro
norasmiy munosabatlar maktabga ko`chmokda.
Yuqori sinf o`quvchilariga nisbatan o`qituvchi o`z mugosabatlarida ularga ko`proq
erkinlik berilish, oila bilan yaxshi munosabat o`rnatishi zarur. Bu munosabatlar orkali norasmiy
gurux ta`siri oldi olinishi mumkin: o`quvchida o`zini kattalardek xis etish, o`zini nafaqat
tengdoshlari ta`siriga taaluqli tobe, balki kattalar uchun axamiyatli ekanligiga, unga befarq
emasligiga ichki ishonch hosil bo`ladi gapirishlaridir. Ularning shaxsini taxqirlash tengdoshlari
oldida ko`pollik kilish-bolalarda himoyalanish munosabatini yuzaga keltiradi. Natijada nizo
keskinlashib boraveradi. Murakkab bo`lsada, o`qituvchi yuzaga kelgan vaziyatni o`kuvchi ko`zi
bilan ko`rishga va baho berishga harakat kilishi zarur. SHundagina o`kituvchi o`z hatosini
anglaydi, vaziyatni oqilona boshqarishni o`z qo`liga oladi. Bularning barchasi o`kituvchi va
o`kuvchi o`rtasidagi o`zaro munosabatlar harakterini o`zgartirishni talab etmoqda.
O`QITUVCHI YuZAGA KeLADIGAN PeDAGOGIK VAZIYAT VA NIZOLARNI XAL
ETISHI (ILG`OR TAJRIBALARDAN) YOKI (SO`ROVNOMA NATIJALARINI
UMUMIYLASHTIRISH). PeDAGOGIK VAZIYATLAR TAXLILI VA UNDA
HARAKATLANISH.
Nizo sabablari. O`quvchilar yoshining davrlarga bo`linishi va har bir bosqich uchun
harakterli xususiyatlarni o`rganish o`kituvchiga vaziyat va nizolar sabablarini o`kituvchi va
o`quvchilar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarga salbiy ta`sir ko`rsatuvchi omil sifatida tahlil qilish
imkoniyatlarini
yaratib beradi. Mavjud sabablarni umumiylashtirgan holda o`zaro
kelishmovchilik va nizolar o`qituvchining xatti-harakati va mulokoti, o`kituvchi va o`quvchi
shaxsi xususiyatlari, maktabdagi umumiy holatlar, okibatida yuzaga keladi. Umumta`lim
maktablarda shib borilgan tadkiqotlar natijalarini umumlashtirish, mavjud nizolarni tahlil qilish,
to`plangan natijalarni tahlil qilish, pedagogik vaziyat va nizolar sabablarini aniqlashga asos bo`la
oladi. Ular quyidagilar:
-o`quvchilarning dars jarayonidagi xulqini bashorat qilishdagi kam imkoniyatlar:
o`kuvchilarning to`satdan amalga oshirgan harakati dars jarayonining rejali borishiga halaqit
beradi. Bu xolat o`qituvchi g`azabini keltiradi va uni bartaraf etish uchun shoshilinch chora
ko`radi: o`quvchilar tomonidan amalga oshirilgan voqea-hodisa sababi haqidagi etarli bo`lmagan
ma`lumot o`qituvchining to`gri xarakatlanish va shunga xos murojaat oxangini belgilashda
qiyinchiliklarni keltirib chikaradi:
-yuzaga kelgan vaziyatga ko`pchilik guvoh, shuning uchun o`qituvchi har kanday usul
bilan o`zining ijtimoiy maqomini saqlab kolishga harakat qiladi. Va bu holat aksariyat hollarda
vaziyatni nizo darajasiga olib boradi:
-o`qituvchilar, odatda, o`kuvchining alohida bir ko`rinishi baholanmaydi, balki uning
shaxsi baholanadi. Bu baho ko`p hollarda o`kituvchining o`kuvchiga bo`lgan, boshqa
o`kituvchilar va tengdoshlari munosabatlari bilan belgilanadi:
-o`quvchiga berilayotgan baxo u sodir etgan vokeani sub`ektiv qabul kilish va uning
sabablari chaqidagi kam ma`lumotlilik, shaxs xususiyatlariga, oilada yashash sharoitiga,
asoslanadi:
-o`kituvchi yuzaga kelgan vaziyatni to`g`ri taxlil etishga qiynalib, o`quvchini jazolashga
shoshadi, bu toifadagi o`qituvchi o`quvchilarga qattikqo`llik zarar keltirmaydi degan fikrdalar:
-o`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi o`zaro munosabatlar harakterli kam ahamiyatli:
- o`quvchining shaxsiy xususiyatlari va me`yordan og`ishgan xulqi doimiy nizo
sabablaridir:
-o`qituvchi shaxsining xususiyatlari ko`pincha nizoga sabab bo`ladi (bu-g`azabdorlik,
ko`pollik, kasoskorlik, ojizlik, faqat o`zi hakida o`ylash va hokazo). Bundan tashqari pedagogik
vaziyat yuzaga kelgan paytdagi o`kituvchi kayfiyati, pedagogik kobiliyatlarning mavjud
emasligi, pedagogik faoliyatga qiziqmaslik, o`z ishidan koniqmaslik, o`kituvchining ogir
yashash niroiti, pedagogik jamoadagi umumiy muhit, ish taqsimlanishidagi adolatsizlik kabi
omillar nizo sabablari bo`lishi mumkin. SHuni yodda tutish kerakki, o`qituvchining pedagogik
vaziyat va nizo bartaraf etishdagi har qanday hatosi, o`quvchilar tomonimdan adolatsizlik
ko`rinishi sifatida qabul qilinadi, ular xotirasiga o`rnashib oladi va o`zro munosabatlarning
keyingi bosqichlariga uzoq muddat ta`sir ko`rsatadi. Albatta, bir xil maktab, bir xil o`kuvchilar
va o`qituvchilar yo`q va shuning uchun ham har bir vaziyatni oldindan ko`rib bo`lmaydi eki
ularning bartaraf etishning universal usullarini ishlab chiqib bo`lmaydi. Uquvchi o`qituvchi bilan
yakka turgan holdagina nizo yuzaga keladi. (Begonalar yoki ma`muriyat guvohligida nizo
bo`lmaydi), shuning uchun maktab ma`muriyati nizoni hal etishda yordam bera olmaydi. SHu
narsa qizikki, maktab rahbariyati yuzaga kelgan nizoli vaziyatlarda o`qituvchi ayibdorligini
ko`rib turadi, juda kam hollarda o`kituvchi o`z aybiga ikror bo`ladi. shuning uchun ma`muriyat
oldida turadigan abadiy muammo-kanday kilib ham o`kituvchiga, ham o`kuvchiga yordam
berish, ular o`rtasida iliq va do`stona munosabat o`rnatishdir. Agar direktor yoki direktor
o`rinbosari o`quvchini himoya qilishga o`tsa, o`qituvchi: "Har doim o`kuvchilarni himoya
kilasizlar, bu esa har doim ayibdor, unda bizni kim himoya qiladi"-qabilidagi fikrlarni bildiradi.
Mana maktab ma`muriyatim oldidagi pedagogik vaziyat. Bu holatda birgalikda oqilona vaziyatni
taxlil kilish, ularga qandaydir yordam berish mumkin. O`kituvchi o`kuvchilar bilan ishlash
jarayonida har doim ham dars reja bo`yicha amalga oshishiga ishonchi komil emas, u kutilmagan
tasodiflarga ruxan tayyor, ammo aytish kerakki, bu tasodiflar betakror emas: ular bir-biriga juda
yaqin, mohiyatan o`xshash, mazmunan turdosh, faqat ishtirokchilar har xil va o`zgacha
ko`rinishda xolos. Achinarlisi shuki, nizo darajasiga ko`tarilgan pedagogik vaziyatlarda ko`plab
vaqt yo`kotiladi, o`kuvchilarning ishchi kayfiyati susayadi, o`kituvchining sog`ligiga putur etadi.
Bu ko`rinishdagi vaziyatlar uzok mudsatli nizolarga aylanadi, ular asosan o`kuvchining darsdan
ketishi, o`kituvchining esa direktor oldiga ketishi bilan yakun topadi. Pedagogik nizolarni
bartaraf etish va ularning oldini olishda o`qituvchiga yordam berish yo`llari o`qituvchi va
maktab raxbariyatining birgalikdagi faoliyata orkali erishilishi yukorida izohlab berilgan.
Natijada biz quyidagi xulosaga keldik:
- dars jarayonida, asosan o`smirlar sinfida, nizoli vaziyatlarning bo`lib turishi ko`plab
o`qituvchilar va maktab raxbarlarining fikrlaricha, tipik holat hisoblanadi. Buni hal qilish uchun
o`kuvchilarning jamoaviy o`quv faoliyatini tashkil eta bilishi, o`quvchilarning yosh
xususiyatlarini hisobga olishi, o`zaro munosabatlarni rasmiy jihatdan oshirib borishi zarur
hisoblanadi.
PeDAGOGIK VAZIYAT VA NIZOLARNING PSIXOLOGIK TAXLILI VA VOSITALARI.
Pedagogik vaziyatlarni hal qilishda asosiy o`rin psixologik taxlilga taalukli. Bu bilan
o`qituvchi pedagogik vaziyat mohiyatini anglab etishga, vaziyatning nizoga aylanib ketmasligiga
erishadi. Boshqacha qilib aytganda bu orkali o`kituvchi vaziyat "Ichiga" kirib boradi, uning
tarbiyaviy ta`siridan foydalanish imkoniyatiga ega bo`ladi. Ammo, pedagogik vaziyatni
psixologik taxlil qilish o`zaro munosabatlardagi muammolarni hal qiladi degan fikr hato
hisoblanadi. Psixologik taxlildan foydalanish o`kituvchi tomonidan yo`l ko`yilayotgan hatolar
sonining kamayishiga olib keladi. Bu kabi taxlillar mustaqil to`gri qaror qabul kilishga asos
bo`lib xizmat kiladi. Psixologik taxlilning asosiy maqsadi mavjud vaziyatning hal qilinishda
asosli 1sixologik karor kabul kilish uchun etarlicha ma`lumotlarga ega bo`lishdir. O`qituvchining
shoshkaloq qarori o`quvchida shunday paydo bo`lishiga olib keladi, tezkor dialog-aytishuvni
yuzaga keltiradi va natijada vaziyat nizoli tus oladi. Mazkur taxlilning yana bir ahamiyatli
maksadi shundan iboratki o`qituvchi diqkatini o`quvchi xulqidan gazablanishdan uning shaxsiga
va uning faoliyatda namoyon bo`lishiga, uning boshkalar bilan o`zaro munosabatiga o`tkazishga
yordam beradi. Psixologik taxlil o`quvchi hulqiga baho berishda ko`p hollarda o`kituvchiga
yoqimsiz bo`lgan o`kuvchi ayibdor bo`lib qoladi, (bu ayol o`qituvchilarga ko`proq xos).
SHuning uchun ham o`kituvchilar bu toifadagi o`quvchilarning eng kichik va ahamiyatsiz tartib
buzarliklariga ham e`tibor qilishadi. O`qituvchining bu munosabati shunga olib keladiki,
o`kuvchi xususiyatini ob`ektiv o`rganish oldin amalga oshirilgan va o`kituvchi tomonidan kayd
kilingan kiliklarni sanash bilan almashinadi: yaxshi o`quvchining yaxshi xulki esga olinadi,
o`rinsizlariga ahamiyat berilmaydi. SHu paytda "Murakkab" o`quvchi doim ayibdor bo`lib
qolaveradi. Psixologik taxlil "YOmon" o`kuvchida yaxshi sifatlarni ko`rish va na`munali
o`quvchidagi soxtalikni ko`rish imkonini beradi. Bularning barchasi vaziyatga to`g`ri baho
berishda, hatto murakkab o`quvchining shaxs sifatida "O`sishini" ko`rishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Oqilona psixologik taxlil o`kituvchiga ko`plab vaziyatni hal etishning nafaqat ko`plab
variantlarini topishda yordam beradi, balki uning oldini olish va nizoni "o`chirish" yo`llarini ham
ko`rsatishi mumkin. Axir nizoni bashorat kilish, uni pedagogik vaziyat darajasida hal kilish-bu
har ikkala tomon uchun vaziyatdan oqilona va "Jangsiz" chiqishning yagona variantidir.
Bunda o`qituvchi vaziyatning nizoga o`tish davrini aniklaydi, turli usullar bilan zo`riqishni
susaytadi va vaziyatni o`z nazoratiga oladi. Nizoni o`chirish-bu tomonlar munosabatini har
ikkalasi uchun manfaatli darajaga o`tkazish, affekt munosabatini o`quv faoliyatidagi rasmiy
munosabatlar doirasiga olib chiqadi. Afsus bilan aytish mumkinki, keyingi paytlarda o`quvchi
maqomi tushub bormoqda, ammo uning yuqori ijtimoiy maqomisiz murakkab pedagogik
faoliyatni tasavvur etib bo`lmaydi. Uqituvchilar odatda ba`zan yoki o`zlashtirish uchun, yoki
tartib-intizomga barcha e`tiborini qaratadilar, hattoki ba`zan o`zaro musobaqalarda birinchi
o`rinni olish uchun bor kuchini sarflaydilar. Mazkur jarayonda o`quvchi bilan hech kimning ishi
yo`q, u bilan hech kim kayg`urmaydi, u bilan dildan suhbatlashmaydi. Ba`zan yosh o`qituvchilar
pedagogik faoliyatning insonparvar tamoyillariga rioya kilish maqsadida (o`kuvli-o`quvsiz)
bolalar bilan samimiy va berilib ishlashga harakat qiladilar. Ammo, o`quvchilar o`qituvchilarga
bo`lgan munosabati haqidagi ma`lumotlar, o`quvchilar ko`pollikka, sergaklikka, undaydi.
O`kuvchilarga ko`p ham yaqinlashmaslik fikrini uygotadi. Bu hushyorlik va fikrlar tajribali
o`kituvchilarning quyidagi nasihatlari bilan yanada chuqurlashadi va o`quvchilarga munosabati
o`zgarib boradi: "Bekorga harakag kilayapsan. yaxshisi ular bilan masofa sakla, vaqtingni
uslubiy ishlarga sarfla". Oilasidagi og`ir munosabat haqida xabardor bo`lsada, boshqa
o`qituvchilar ishiga aralasha olmaydi. Maktab ma`muriyati tomonidan malakali yordam mavjud
emas. „Bularning barchasi o`qituvchida ojizlik tuyg`usini uyg`otadi, tashqi natija muhimrok,
individual odam ahamiyatsiz kabi fikrlarning faoliyatga singib borishiga turtki bo`ladi.
O`kituvchilar, asosan, uzoq muddatlargacha sinf yoki alohida o`quvchilar bilan o`zaro
munosabatlar o`rnatishdagi qiyinchiliklarini yashiradilar, oshkor qilmaydilar, o`z muammolari
doirasida yolg`iz "Qovuriladi". Bularning barchasi munosabatlarni nizo darajasiga olib keladi.
Mavjud vaziyatni tahlil qilish uning ob`ektiv sabablarini aniqlashga yordam beradi va tajribali
o`qituvchilar bilan maslahatlashish esa vaziyatdan chiqish variantlarini tanlashda ahamiyatlidir.
Mavjud vaziyatni chukur va asosli taxlil kilish, uni hal qilish variantlarini ishlab chiqish kabilar
o`qituvchining mehnat stajiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq emas. O`kuvchilar yosh davrlar
xususiyatlarini o`rganishga kiziqish, o`quvchi shaxsiga qiziqish, vaziyatni o`quvchi ko`zi bilan
ko`rishga va baholashga intilish, o`zini ular o`rniga qo`yib ko`rish-oqilona pedagogik tahlil
asosini tashkil etadi. Tajribali o`qituvchilar fikricha bunday tahlil mavjud vaziyatdan chikishda,
nizolarni bartaraf etishda, o`z hato va kamchiliklarii anglashda va takrorlamaslikda o`z
tajribasini sinab ko`rish imkonini beradi. SHu bilan birgalikda o`kituvchi ortiqcha hayajonsiz
karor qabul qilish, ta`sir ko`rsatishning an`anaviy usullardan vos kechish kabilarga o`rganadi. Bu
o`z o`rnida usullaridan o`qituvchilar tanlash erkinligini oshiradi va kasbiy shakllanib borishiga
ko`maklashadi.
NIMA DeYISH KeRAK? QANDAY GAPIRISH KeRAK?
Bolalar bilan gaplashganda o`kituvchi nima deyishipi, qanday gapirishni (suhbatning
hissiy oqimi), bolaga karatilgan nutqning maqsadga erishishi uchun qachon gapirishni (vakt va
joyi), kimning guvohligida va nima uchun gapirish (natijani ko`ra bilish) ni aniq bilishi kerak.
Tadqiqot natijalari shuni ko`rsatadiki, ko`plab o`kituvchilar turli yoshdagi o`quvchilar bilan
dialog qilishda qiynalishadi. O`kituvchining o`kuvchilar bilan dialogi asosan ma`muriy-
buyrukbozlik darajasida olib boriladi va u shakllanib ulgurgan ibora, tanbeh, do`k-po`pisa,
o`quvchilar xulqidan norozilikni ifodalovchi gaplardan iborat bo`ladi. Bunday murojaat
maktabda ko`p yillar davom etadi va oxir oqibatda katta yoshdagi yukori sinf o`quvchilarida
o`kituvchi bilan o`zaro muloqotning ma`lum shakllari qotib ulguradi. Ba`zi o`kituvchilarda bu
o`quv-rasmiy harakterga ega: "U (o`qituvchi) gapiradi-men eshitaman", "U so`raydi-men javob
beraman, hammasi joyida", "O`kituvchimiz tushuntiradi-biz tinglaymiz, o`z bilganimizcha
bajaramiz", "Darsga yo`klamadan o`tish uchun kiramiz", dars zerikarli, baribir hammasi esdan
chiqib ketadi". (O`quvchilar bilan suxbatlardan). Keyingi yillarda, bu ko`pgina o`kituvchilar
fikri, o`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi muloqot madaniyati anchagina zaiflashgan. Buning
sababiii ular oila tarbiyasidagi, jamoat joylaridagi, ko`chadagi muloqot madaniyatining
zaiflashishida deb biladilar. Odatda o`qituvchining qo`pol, kat`iy tanbehi, o`kuvchi tomonidan
ko`pol javobning paydo bo`lishiga olib keladi, natijada bu vaziyat o`qituvchining "Sinfdan
chikib ket" gapi bilan yakunlanadi. O`quvchi o`qituvchining bosik, muloyim hayrixoh
murojaatiga ko`pollik bilan javob qaytarmaydi. Bunday murojaatdan o`quvchi ayibdor kabi
sukut saqlaydi yoki bosiqlik bilan o`zini oqlashi mumkin yoki o`kituvchidan kechirim so`raydi.
O`kuvchining xulqi haqida u bilan gaplashganda o`qituvchi uning shaxsiga samimiy befark
emasligini namoyon etishi muhim pedagogik ahamiyatga ega. O`quvchi xulkiga baho berishda,
o`z g`azabini bildirishga jazo bilan qo`rqitishga, odobsizligiga ta`na qilishga shoshmaslik zarur.
Aks holda, o`quvchi o`zini o`kituvchidan himoyalanishga harakat qiladi, muloqotdan yoki javob
berishdan qochadi, o`rtadagi dialog esa, "So`z zarbalari" dan iborat bo`ladi. Uqituvchi ko`zi esa
nafakat tartibni buzgan o`quvchini ko`rishi zarur, balki og`ir vaziyatga tushgan bolani ham
e`tiborga olishi, unga hamdardlik bildirishi, yordam berishi, u bilan birga kayg`urishi zarur. Bu
holat tomonlar o`rtasida do`stona hissiy muhitni yuzaga keltirish bilan, suhbatlashayotganlarni
bir-biriga yaqinlashtiradi, o`zaro tushunishni yuzaga keltiradi, munosabatlarni mustahkamlaydi.
O`qituvchi va o`quvchini bir-biriga yaqinlashtirishga, o`zaro tushunishni tarkib toptirishga
yordam beradigan usullardan hamma o`qituvchilar ham foydalanavermaydi. Ulardan ba`zilarini
eslatib o`tamiz. O`kuvchini o`z ismi bilan chaqirishga harakat qiling, hatto u sizning
gazabingizni keltirgan paytda xam. Bu murojaat shaklida erkalash orqali talab yashirin, u bolani
befarq qoldirmaydi. Sababi o`quvchi maktabda asosan familiyasi bilan chaqirishga o`rgangan, bu
rasmiy holat, o`z ismi bilan faqat oilada va yaqinlar murojaat ^kilishadi. O`z ismini eshitish
o`quvchi uchun yoqimli. Bundan tashqari bu yoshdagi o`quvchilar bir-birini laqab bilan, ismning
yarmini aytish, otasini ismi bilan chaqirishni afzal biladilar. Har bir o`quvchi (inson) o`z
ismining lug`aviy ma`nosini boshqalarnikidan afzal biladi, albatta, uni eshitishi bilan o`zini
mexanik ravishda kishi bilan iliq va ishonarli munosabat o`rnatishga tayyorlaydi.
MUROJAAT VA TINGLAY BILISHNING SO`ZSIZ VOSITALARI.
O`qituvchining o`quvchilar bilan muloqotida nafaqat nutq mazmuni katta ahamiyatga
ega, balki mimikasi, ovoz ohangi, intonasiyalar ham, muhim pedagogik ta`sir ko`rsatish kuchiga
ega. Mutaxassislarning aniqlashishicha katta yoshdagilar orasidagi muloqot jarayonidagi ohang
40 % gacha ma`lumotlarni etkazadi, bolalar bilan muloqotda esa, uning ta`siri yanada kuchliroq.
Bola katta yoshdagilarning unga bo`lgan munosabatini ovoz ohangidan aniq va behato ajratib
olishi xususiyatiga egadirlar, ular tabiatan "Hissiy tinglash" qobiliyatiga egadirlar. Ular ovoz
ohanglaridan nafakat bildirilgan fikrlar mohiyatini anglaydi, balki kattalarning unga
munosabatini ham sezadilar. O`kuvchi so`zni tinglay turib, dastlab ovoz ohangiga karab javob
berishga hozirlanadi va shundan so`nggina bildirilgan fikr moxiyatini anglab etadi.
^^•Sattalarning ovoz ohangida o`quvchiga munosabat sezilib turadi, o`quvchi ko`proq mana
shunga ^K`tibor karatadi.O`qituvchining baqirigi va bir maromda nutki ta`sir etuvchi kuchga ega
emas, sababi bunday nutkdan hissiy munosabatpi ilg`ab olish murakkab. Bu o`z o`rnida
tinglovchilarda befarqlikni va loqaydlikni keltirib chiqaradi, o`kuvchida his-hayajon
uyg`otmaydi va natijada o`qituvchi o`kuvchi ongiga ta`sir ko`rsatish imkoniyatidan mahrum
bo`ladi. Bundan tashqari o`qituvchi o`kuvchini eshita bilishi va tinglay bilishi pedagog`ik
ahamiyatga ega. O`kituvchi nutkining samaradorligi ko`p jihatdan uning tipglash malakasi
mavjudligiga bogliq. Buni amalga oshirish qator sabablarga ko`ra oson ish emas: Birinchidan,
o`quvchi hali o`z fikrini to`g`ri, mantiqli, bog`liqli, ifodalay olmaydi, buping ustiga o`qituvchi
uning gapini tez-tez bo`lib turishi, o`kuvchi fikrini ifodalashda, yanada ko`proq qiyinchiliklar
tug`diradi. ("Bo`ldi, etarli, tushunarli"). Oqibatda bola o`quvchi eng muhimini ayta olmaydi.
Ikkinchidan, o`qituvchilarning o`quvchini tinglashga vaqti yo`k: o`z fikrini aytay deganda
o`kituvchi tinglamaydi, ma`lum muddatdan so`ng o`qituvchi eshitishni talab qilganda,
o`quvchida qizikish so`ngan. Bundan tashqari, tinglamagan kishiga nimanidir tushuntirish
yanada zerikarli.
O`QUVCHIGA YAQINLARINI TA`NA QILMANG.
Hech qachon o`kuvchini, o`smirii, jazolashda uning oilasidagi noxushlikni, ota-onasi,
akasi, singlisi, opasi hulkini ta`na qilmang. Bu o`quvchiga tengdoshlari oldida og`ir botadi va
mavjud vaziyat nizoga aylanishi tayin. Mazkur hatoga yo`l qo`ygan o`qituvchi o`quvchilar ko`z
o`ngida xam o`qituvchi, ham katta yoshdagi inson sifatida, o`z hurmat va mavqesini yo`qotadi.
Afsuski, bu kabi holatlar, amaliyotda tez-tez uchrab turadi. Uqituvchining bu usullardan
foydalanishi, so`kinish, va argo-jargolardan foydalapishlari bilan teng. Unisi ham, bunisi ham,
o`qituvchiga mumkin emas. Har bir o`quvchi o`z oilasi va ota-onasini mukaddas hisoblaydi.
Dostları ilə paylaş: |