Savol va topshiriqlar
1. Pedagogik faoliyatda o`zaro munosabatlar ko`rsating
2. Pedagogik faoliyatning o`ziga xos xususiyati sanab bering
3. Pedagogik faoliyatdagi o`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi munosabatlarini aytib bering
4. Pedagogik faoliyatning o`ziga xos xususiyati nimada?
Adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori‖.-T, ―SHarq‖, 1998 y.
2.Voronin G.L. Konfliktы v shkole. Sosiologicheskie issledovaniya №3, 1994 g.
3.Liseskiy
K.S.
Preduprejdenie
mejlichnostnыx
konfliktov
v
sisteme
otnosheniy
starsheklassnikov A/R dissertasii M., 1994.
4.Rыbakova M.M. Konflikt i vzaimodeystvie v pedagogicheskom prosesse. – M.: Prosveщenie,
1991.
5.Podlasыy I.P. Pedagogika. – M.: Vlados, 2003.
1.1
Pedagogik faoliyatda o`zaro munosabatlarning ba`zi xususiyatlari axamiyatli
munosabatlar
tizimi
insonparvar
va
demokratik
g`oyalarga
asoslangan
hamkorlik
peodagogikasining amalga tadbiq etish ko`p jixatdan o`qituvchining o`quvchilar bilan turli
pedagogik faoliyatda urganishni to`gri tashkil etishga bog`liq.
Pedagogik faoliyatda o`qituvchi va o`quvchining o`zaro samarali munosabati - ish
muvaffaqiyati va o`kuvchining o`z ishidan qoniqishi hissini ta`minlovchi asosiy sharoitdir.
Uquvchilar bilan zarur aloqa o`rnata olmaslik esa - ko`plab muvaffaqiyatsizlik va nizom
vaziyatlarining asosiy sababidir. Olib borilayotgan tadqiqot natijalari shuni ko`rsatidiki, yuqorida
kdyd etilgan muammo yosh o`qutuvchilarning yarmidan ko`pini kiynab kelmoqda, xatto tajribali
o`qituvchilar ham aqti-vaqti bilan mazkur muammoga duch kelishmoqda.
Pedagogik faoliyatning o`ziga xos xususiyati nimadan iborat, pedagogik jarayon
ishtirokchilarinig o`zaro munosabatlari xarakter va mazmunini aniqlash mumkin?
Pedagogik faoliyat shunday soxalar sirasiga kiradiki, u erda muvaffaqiyat garovi
ishtirokchilar munosabatining xarakter va mazmuniga bog`liq.
O`qituvchining tarbiyaviy ta`sirini ko`p jixatlan o`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi
munosabat belgilari: ba`zi o`qituvchilarda o`quvchilar «ochiq» pedagogik ta`sirga ijobiy
munosabatda, tanbex va tanqidni to`g`ri qabul qilishadi, o`qituvchining xar qanday topshiriqlarni
bajarishga tayyor, u bilan tez-tez maslaxatlashib turishadi. Boshqalarida esa ziddiyatlarni
kuzatamiz, tanbex va tanqid o`quvchilarda norozilikni uyg`otadi, o`quvchi o`qituvchilardan
norozi, sinf raxbariga va direktorlarga ota — onaga shikoyat qiladi, ammo shu erda ham
munosabatlar yaxshilikka o`zgarmaydi. Axir o`kuvchi va o`qituvchi o`rtasidagi iliq munosabat
pedagogik jarayonda boladi shaxs sifatlarini shakillantirish va o`qituvchining kasbiy oyoqqa
turishi uchun zaruriyat hisoblanadi.
Pedagogik jarayon ishtirokchilari o`rtasida o`zaro munosabatlarni nafaqat istalajak
sharoit sifatida qabul qilish zarur, balki pedagogik faoliyatning asosiy tarkibiy qismi sifatida
o`rganish zarur. Ammo bir paytning o`zida 30 -40 o`quvchi bilan xar ikki tomonni
koniqtiradigan chliq munosabatni o`rnatish o`qituvchi uchun oson ish emas.
Bola o`z ulg`ayish jarayoni davomida uning uchun ahamiyatli bo`lgan ko`plab
muammolar tizimiga kirib boradi. Albatta, bu munosabatlar bolaning shaxs sifatida shakillanib
borishini belgilab beradi, jumladan o`qituvchiga bo`lgan munosabat xarakteriga o`zgartirishlar
kiritadi.
Ular orasida eng muxumlari oiladagi munosabatlar, o`kituvchilar bilan munosabatlar,
tengdoshlar orasidagi, shaxslararo munosabatlar, norasmiy munosabatlar va boshqalar.
Tug`ilgandan boshlab maktabga o`qishga kelguncha bo`lgan davrda oilada munosabatlar
tizimi bola uchun ahamiyatli hisoblanib, kuchli tarbiyaviy ta`sirga ega. Bu davrda ota- onalar
(kattalar) zimmasiga katta mas`uliyat yuklaydi. Mas`uliyat mazmuni shundan iboratki, ular
bolaning ham jismoniy ham, ma`nan ulg`ayishi uchun mas`uldirlar. Oila munosabatlari asosini
bolaning xatga-xarakatlariga e`tibori tashkil etadi. O`z o`rnida e`tiborsizlik bola uchun jazo
hisoblanadi.
Bolaga maktabga kelishi bilan yangi munosabatlar tizimiga qo`shiladi; uning o`zga
muxitga muvaffaqiyatli moslashishi ko`p jixatdan o`qituvchiga bogliq: bolani maqtasa ona
xursand, uni erkalaydi, yaxshi ko`radi, kichik xato. vazifaning ko`ngildagidek bajarilmaganligi
ota-ona munosabatini o`zgartirib yuboradi. Mazkur davrda o`qituvchi zimmasiga katta
mas`uliyat yuklaydi: u bolani nafaqat maktabdagi munosabatlar tizimiga o`rgatadi, balki oiladigi
munosabatlarni ham tashkil etib bordi. Ota- onalar odatda o`qituvchi bilan munosabatlarini
yaxshilashga intiladilar, farzandi xaqida o`qituvchiga gapirib beradi, dars qilishga
ko`maklashadi, maktabga o`kituvchining tajribasizligi va uning okibatidagi tabiiylikdir:
o`quvchilarda murakkab vaziyatlarda o`kituvchiga yordam berish istagi mavjud va o`qituvchi bu
yordamni qabul qiladi, ular birgalikda muvaffaqiyatlardan kuvonishadi, muvaffaqiyatsizlikda
tashvishga tushadilar.
Bugun maktablarda faoliyat ko`rsatayotgan ko`plab o`qituvchilarning o`quvchilarga
munosabatida yuqoridagilarning aksini kuzatamiz: tabiiylikni qadirlamaydi; o`quvchilardagi
mustaqillikni ko`rib ko`rmaslikka oladi; o`quvchilardagi betakrorlik o`qituvchi g`ashini keltiradi;
o`quvchilar bilan «dildan» gaplashishi o`rnini shakillanib ulgurgan ta`sir ko`rsatish usullari
egallagan (masalan talabchanlik) o`kituvchi bilan o`rnatilgan shaxsiy munosabat o`quvchilarda
ularni tushinadigan kishini topganligi bilan qadirlidir, xar bir o`quvchi o`qituvchi nigoxida
betakror shaxs sifatida gavdalanadi. Bunday samimiy munosabatlar ziddiyatli xolatlarni
kamaytadi, qarshilik ko`rsatishni zaiflashtiradi. Bularning barchasi o`kuvchini pedagogik
jarayoning ishtirokchisiga aylantirshga ma`lum ma`noda xizmat qiladi. «Agar munosabatlar
o`zaro xurmat, tenglik va adolatlilik asosida qaror topgan bo`lsa, jarayonning xar bir
ishtiroqchisi o`z imkoniyatlarini to`liq namoyon etishga va shaxs sifatida rivojlanishga erishadi»
deb yozgan edi tanishi psixolog olima T. P. Gavrilova (Psixologiya mejlichnosnix otnosheniy /
ped. red. A. A. Bodaleva. M... 1982,-s. 132).
Ba`zi o`qituvchi va o`kuvchi o`rtasidagi shaxsiy munosabatlar o`qituvchining o`ziga
nisbatan qiyinchilik va ziddiyatni yuzaga keltirdi. Mana bu borada bir o`qituvchining fikri:
«Sinfimda bir o`quvchi bor, men uni yaxshi bilaman—yomon bola emas, qat`iyatli, sofdil ammo
bir o`kuvchi bilan chiqishaolmaydi, munosabatlari yaxshi emas. Inson sifatida men uni
tushunaman, ammo mening kasbiy o`rnim u bilan kelishishga yo`l qo`ymaydi. Uni maqullasam,
hamkasbim qanaqa axvolda qoladi. CHorasizman. Bir paytning o`zida uni himoya qilgim va
hamkasbimga yordamlashishni istayman».
Hamkorlik pedagogikasining insonparvarlik g`oyasi moxiyati shundan iboratki,
o`qituvchi va o`kuvchi o`rtasidagi o`zaro munosabatlar o`quvchi shaxsini xurmat qilish va uni
qo`llab-quvvatlashga asoslanadi, nafaqat uning faoliyatidagi muvaffaqiyatlariga ishonch, balki
foydalanilmagan imkoniyatlariga ishonch, uning shaxsiga e`tiborlikka asoslanishi zarur.
Mavjud va orzudagi munosabatlar o`quvchilar bilan o`rnatiladigan uzoq muddatli aloqa
jarvyonida barcha bilan bir xil tarzda hamkorlik munosabatlarini o`rnatish murakkab.
O`quvchilar turlicha. Biri ayni paytdp e`tiborga muxtojlik, unga samimiylik va g`amxo`rlik
ko`rsatish zarur, boshkasiga talabchanlik zarur, qattiqo`llik zarur. Bularning barchasi muxum va
bir paytning o`zida amalga oshiriladi.
Yuqoridagilarning barchasini yagona munosaat tarkibiga umumlashtirish o`zaro muiosabatlarda
rasmiyatchilikni yuzaga keltiradi.
Tajriba sinov tariqasida olib borilgan ekspress-so`rovnoma natijalari kiziqarli. VII-IX -
sinf o`kuvchilariga o`qituvchilar bilan o`rnatilgan munosabatlarining amaldagi va istaklardagi
(orpzulardagi) munosabatlarni tanlash topshirig`i berildi. Tanlash uchun munosabatlarning besh
xil ko`rinishi tavsiya etiladi: buyruq munosabat aralashmaslik, hamkorlik, enagalik, kelishmaslik
(mojoroli). Munosabatlar mazmunini quyidagicha izoxlagan edi: kelib turadi. Agar ular
bolaning maktab xayotiga kam e`tibor qaratishsalar, bolada yangi munosabashar tizimiga
ko`nikishi bir muncha kiyin kechadi.
Boshlangich sinfdan so`ng o`kituvchi va o`quvchi o`rtasidagi munosabatlar o`zgaradi:
fan o`kituvchilari xozircha bolani bilishmaydi, aloqa esa faqat dars mashg`ulotlari orkali
o`rnatiladi. Bu o`zlashtirishning pasayishiga sabab bo`ladi, maktabdan sovush kuzatiladi. Bu
muammoni yangi sinf rahbari xal etish mumkin, bundan tashqari bu jarayonga boshlang`ich
sinfdagi o`qituvchilar va ota-onalar ham ta`sir ko`rsatishi mumkun.
O`spirinning kichik guruhlarga ko`shilish extiyoji kichik tanishuvlvr orqali amalga oshadi, bu
extiyoj ham ma`lum qiyinchiliklar orqali "'etiladi, chunki xar bir guruxning o`z me`yor va
qadriyatlari mavjud, bundan tashqari o`spirin atrofdagi xatti - xarakatlarni ham, maktab xayotini
ham.
O`spirinning o`z tengdosholari bilan o`rnatiladigan munosabatlardagi kiyinchiliklar uning
sinfdagi o`rni, egallagan maqomi bilan xarakterlanadi. Ko`p hollarda o`quvchi o`qish va
xulkidagi yutuklari bilan ham maktabda o`zini xissiy barqaror muvozanatda sezmaydi. Xatto u
kichik guruxda lider bo`lsada, boshqa guruxlardagilarga bo`lganidek o`kituvchiga ham
munosabat bildiradi, unda o`zini ko`rsatish istagi paydo bo`ladi: o`z mustaqilligini ko`rsatadi,
aytganida turib oladi, o`kituvchilar e`tiroziga befarq qaraydi va xakozo. O`spirin o`qituvchi va
ota—onalar bilan tunosabatlarini buzush tarafdori. Bularning barchasi o`kituvchi va ota-onalar
uchun o`zaro .«gunosabatlarni me`yorlashtirishda qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.
Yuqori sinf o`kuvchilari bilan munosabatlarda o`qituvchilar ularga ko`prok mustaqillik
berishi, oila bilan munosabatlar o`rnatishi muhum. Bunday munosabat orqali o`quvchi shaxsi
shakillanishiga norasmiy guruxlar ta`siriga o`zgartirishlari kiritishi imkoni tug`iladi. Bu imkon
o`quvchidek nafaqat tengdoshlariga tobelik, balki, katta yoshdagilar bilan teng xukuklilik unda
o`ziga ishonchni mustaxkamlaydi.
Pedagogik faoliyatdagi o`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi munosabat o`spirinlarning turli
yosh bosqichlarida turli murakkblikda o`tadi. Bu o`kuvchidagi dunyoqarashning boyib borishi,
ota-ona, o`qituvchilar, tengdoshlariga bo`lgan munosabatning o`zgarib borishi, aloqadorlik
rishtalarining mustaxkamlanishi va zaiflashishi bilan ham izohlanadi. Boshkacha qilib aytganda
o`quvchi yoshi ulg`ayishi bilan maktab va oilada unga ajratilgan o`rin va topshiriklarni nisbatan
tez o`zlashtirib boradi. Bu o`rinda katta yoshdagilarning vazifasi bolaga u bajaradigan vazifalar
ko`lamini kengaytirish, shu bilan birgalika ko`proq mustaqillik berish kabilardan iborat bo`ladi.
Faqat shu ishlar bilangina kattalar va yoshlar o`rtasidagi samarali va hissiy aloqadolikni saqlab
qolish mumkin.
SHaxsiy va rolli munosabatlar. O`kuvchilar bilan o`zaro munosabatllprni o`rnatishda
o`qituvchinring shaxsiy va rolli munosabatlarni o`yg`unlikda olib borish
ko`nikmasining mavjudligi aloxida ahamiyatga ega.
Maktabda o`kituvchining o`quvchilarga bo`lgan munosabatida rolli munosabatlar shaxsiy
munosabatlarda uyg`un turadi. Buni o`qituvchi quyidagiga izolxlaydi: "O`quvchi makutabdaligi
paytida biz barchasiga javobgarmiz, ham o`qishiga ham xulkiga" . buning o`rida bir muxim jixat
unitilgandek, agar o`qituvchi barcha mas`uliyat va javobgarlikni o`z zimmmsiga oldigan bo`lsa,
unda o`kuvchi xech narsaga javob bermaslik, to`liq erkinlik imkoniyatiga ega bo`lmoqda. Bu o`z
o`rnida yoki bolada mas`uliyatsizlikni shakillantiradi yo'ki unda maktabga bo`lgan qiziktishni
so`ndiradi, axir unda unda mustaqil fikr mavjud, o`z xayoti egasi bo`lishini istaydi.
O`qituvchilar uchun dastlabgi bitiruvchilarni (SH-X1 sinflar) chiqarish uitilmas xodisa
hisoblanadi. Bu o`ziga xos kasb tanlashda adashmaganlik va o`kitiuvchi sifatida shakillanganlik
mezoni sifatida qabul qilinadi. O`qituvchining yoshligi va tajribasizligi o`zaro munosabatlarda
o`zaro munosabatlarda tabiiylikni yuzaga keltiradi, bu tabiiylik esa o`z o`rnida o`kituvchi va
o`quvchilardagi xarakat umumilliyligini yuzaga keltiradi, bir — birini tushinishga xizmat qiladi,
bir - biridagi xususiy imkoniyatlarni ro`yobga chiqarish imkonini yaratadi: o`quvchilar
o`qituvchilarning xaqiqiy o`qituvchi sifatida shakillanishiga ko`maklashadi, o`kituvchi
o`quvchilardagi layoqat va qobiliyatlarni rivojlantiradi va namoyon etishga sharoit yaratadi,
shaxsiy sifatlarni takomillashtiradi. Bu xolatda ularni birgina narsa birlashtirib turibdi. Buyruk
munosabat - qattiq intizom, tarbiyaga aniq talablar, munosabatda rasmiylik; Aralashmaslik
munosabati — betakorolik o`quvchilar bilan erkin muloqot o`rnatadi, o`z faniga chuqur beriladi.
Enagalik munosabati - ortiqchp g`am xo`rlik, xar qanday mustaqillikdan cho`chish, ota -onalar
bilan doimiy aloqa.
Majorali munosabat - o`quvchilar yoqtirmaslik (yashirincha), o`z fanidan va o`quvchilardan
doimiy norozilik, ovozida yoqtirmaslik oxangi. Xamkorlnk muiosabati - barcha faoliyat turlarida
hamkorlik va hamfikrlilik, bir-biriga qizikish, o`zaro muloqotdada bir—biriga ishonch.
So`rovnoma taxlili asosan mazkur munosabatlarning ikki turi amalda ko`p uchrab turishini
ko`rsatadi - bular aralashmaslik va buyruqbozlikka asoslangan munosabatlaridir. So`rovnoma
natijalari taxlilida shu narsa e`tiborga muolikki, pedagogik jarayonning xar ikkala tomoni
ziddiyatli mugosabatni butunlay yo`q qilib bo`lmasligini e`tirof etishgan.
Ko`pgina o`quvchilar o`qituvchining aralashmaslik munosabatini eng samarali
munosabat sifatida ko`rsatishgan (37 %). Buni shu bilan izoxlaganki o`qituvchi o`z fanini biladi
o`kuvchilarning bilimli bo`lishi kelajak uchun zarur, o`qishga kirishda asqotadi. Tarbiyaviy
soatlarda, tadbirlarda, darsdan tashqari faoliyatda o`qituvchining ishtirok etishi shart emas, ular u
yoshdan «o`tgan». Mana darsning izoxi.
Mazkur xulosa maktabning tarbiyaviy roli xaqida o`ylab ko`rishga majbur qildadi. Axir
o`quvchi yoshlarda dunyoqarash va e`tiqodning shakillanib borayotgan mas`uliyatli davrida,
o`quvchilarda fuqarolik o`rni tiklanayotgan bir paytda yanada muhumroqdir. Hamkorlik
munosabatini ko`plab o`kituvchi va o`quvchilar (41%) orzudagi munosabatlar sifatida qayt
etishgan. SHu jaavob bilan bir paytda ular bunday munosabatni barcha bilan bir xil tarzda
o`rnatishga shubxa bilan qarashgan va u qanday ko`rinishda namoyon bo`lishini tasavvur
etaolmaydi.
Bularning barchasi qaysidir ma`nolda o`kituvchi va o`quvchilar o`rtasida uzoq yillar
davomida shakillanib ulgurgan munosabatlarning aniq ko`rinishini tasavvur etishimkonini
beradi. Albatta, hamkorlik pedagogikasi sharoitida ziddiyatlar va murakkab pedagogik vaziyatlar
to`liqligicha yo`q bo`lib ketmaydi, ular oqilona hal etish o`qituvchidan ma`lum bilim va
ko`nikmalarni talab etadi.
Dostları ilə paylaş: |