Adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori‖.-T, ―SHarq‖, 1998 y.
2.Voronin G.L. Konfliktы v shkole. Sosiologicheskie issledovaniya №3, 1994 g.
3.Liseskiy
K.S.
Preduprejdenie
mejlichnostnыx
konfliktov
v
sisteme
otnosheniy
starsheklassnikov A/R dissertasii M., 1994.
4.Rыbakova M.M. Konflikt i vzaimodeystvie v pedagogicheskom prosesse. – M.: Prosveщenie,
1991.
5.Podlasiy I.P. Pedagogika. – M.: Vlados, 2003.
Pedagogik ziddiyatlar sabablari:
1.
O`quvchilar bilan aloqa o`rnata olmaslik;
-
murakkab xolatlarda ularga ularga yordam berishini bilasizmi;
-
o`quvchilar qiziqishlarini e`tiborga olmaslik va o`zaro munosabatlarda ularpni e`tiborga
olmaslik;
-
avtoritar boshqaruv;
-
mavjud vaziyatga baxo bera olmaslik;
-
o`zaro xamkorlikni o`rnata bilmaslik;
-
avlodlar o`rtasida o`zaro tushinmaslik;
-
bir avlodning to`plpgan tajribasi keyingi avlodni tarbiyalashda o`z dolbzarligi va
ta`sirchanligini yo`qotmoqda;
-
to`plpngan tajribani va yagona qadriyat sifatida xisoblashi;
-
vaziyatli nizo darajasiga chiqarish;
-
o`quvchilarga bo`lgan munosabatlarni o`zgartira bilmaslik;
-
ziddiyatli pedagogikvaziyat sifatida anglay bilmaslik;
-
ilon donaligiga (aqli) va taktning etishmasligi (Mak-ko)
-
o`quvchi shaxsiga qiziqmaslik;
-
pedagogik etika meyorlariga rioya etmaslik;
-
pedagogik etikaning qo`pol buzilishi;
-
pedagogik ziddiyatlarga tayyor emaslik va bu boradagibilimlar bilan qurollanmaganlik;
-
samarali va o`zaro tushinchaga asoslanganpedagogik faoliyat - muvaffaqiyatli va
o`qituvchining o`z ishidan qoniqishi xissini ta`minlovchi omil ekanligini bilmaslik;
-
ba`zi o`qituvchylarning darslarda o`quvchilar «o`quvchilar ochiqroq» yoki erkinroq
o`zlarini xis qiladilar, tanbeh va tanqidga to`gri munosabat bildiradi, to`g`ri qabul qiladi,
o`qituvchining xar qanday topshiriqlarini bajarishga tayyor, erkin maslaxat so`raydi;
Pedagogik ta`sirni qabul qilishda o`quvchilardagi sub`ektivlik
O`quvchining yoshi va uning xususiyatlari kattalar tomonidan ko`rsatilayotganta`sirning
darajasini belgilab beradi.
O`kuvchi shakllanishi va rivojlanishida davom etayotgan o`kuvchi shaxsi bilan ish olib
bordi, bolalarruxiyatini xarakatga kelirkvchi kuch esa ob`ektiv karama - qarshiliqdir.bu karama -
qarshiliklar yangi ichki extiyojlar paydo bo`lishi bilan yuzaga chiqadi. Mazkur extiyojlarni
qondirish katta yoshdagilar bilan hamkorlikda faoliyat qilish natijasida amlga oshiriladi, natijada
u katta yoshdagilar tajribasini o`zlashtirib bordi.
O`quvchi yoshlarda yosh ulg`ashishi bilan yuzaga chiqayotgan ruxiy o`zgarishlarni qabul
qilmaslik sekin-asta o`zaro tushinmaslikka, begonasirashga va o`z navbatida murakkab
pedagogik ziddiyatlarga olib keladi. O`quvchilardagi bunday o`zgarishlar o`spirinlik davrida
o`zini yaqqolroq namoyon etadi. Katta yoshjagilarning har qanday ta`sirini aksariyat xollarda
o`spirin tomonidan rad etiladi, kabuya qabul qilinmaydi - bularning barchasi bilan
munosabatlarning keskinlashuviga olib keladi. O`srirn o`quvchining tanqidlaridan tashvishga
tushadi, qattiq hafa bo`ladi. Uning xafaligi o`polroq va topshiriklarni bajarmaslik kabilarda o`z
ifodasini topadi. Bularning barchasi o`kuvchilar oldida o`qituvchi hurmatining tushib ketishiga
olib keladi.
Bola ulg`aygan va yashayotgan oila muziti ham o`kuvchining maktab va umuman uning
munosabatlariga o`z tasirini qo`rsatib turadi. Bir oilada xotirjamlik xukmron bo`lib, ota - ona
bolaga g`amxo`rlik ko`rsatib tursa, uning muammolari bilan kiziqishlari miavjud bo`lsa,
o`kuvchida ichki ruxiy muvozanatmavjud va u bilan o`qituvchi engilgina munosabat o`rnata
oladi, bola har qanday pedagogik ta`sirni ijobiy qabul qiladi. Boshqa oilada tug`ilgan va
tarbiyalangan bolaninida o`zgacha: ota - onalar janjali, yashash sharoitining talabga javob
bermasligi natijasida bolaning axloqiy me`yorlari o`zlashtirishi murakkab kechadi. Bularning
barchasi bola munosabatlarida o`z ifodasini topadi, pedagogik ta`sirga karshilik ko`rsatadi.
Oila sharoitida bolalar xatti - xarakati va so`zlashish tajribalarini o`zlashtiradilar:
ba`zilarida bu tajribalar maktab talablari bilan bir xil (o`zaro xurmat, muloyimlik, tartiblilik ...)
boshqalarida oilada o`zgacha munosabatlarni o`zlashtirgan (qo`pollik, ta`na, o`jarlik va
boshqalar) Oila va maktabda bo`lishsa, unda qanday munosabat kutish mumkun? U kimga
suyanad, kimdan najot izlaydi? Albatta o`zga muxitdan, ko`chadan.
Hamkorlik pedagogkasini o`qituvchining bolalar qalbini chuqur va malakali tushunchasiz
-chmalga oshirib bo`lmaydi. Bu borada V. A. Suxominskiy shunday deydi: «Bolani bilish - bu
asosiy nuqtadir, mazkur nuktada pedagogikaning nazariyasi va amaliyoti uyg`unlashadi, maktab
boshqaruvini barcha rishtalari tutashadi». S.V.Kandrateva bunday bilishning uch darajasini
ajratib bergan toifadagi o`qituvchilar ilmiy pedagogika yutuqlaridan foydalanib, o`quvchi
shaxsini anglab etadilar. Mazkur usul orkali o`qituvchi o`quvchining xulqi va munosabatlari
sababini aniqlaydi, ayni paytda xatti - xarakattiga javob ob`ektiv baxo beradi, o`kuvchi shaxsi
imkoniyatlariga chuqur nazar sola oladi, uning kelajagini bashorat eta oladi;
- O`kituvchilar o`quvchi shaxsi sifatlarining namoyon bo`lishining ba`zi jixatlarinigina
angladilar, bu o`kituvchilar o`kuvchi shaxsiga sub`ektiv baxo beradilar, asosan fanlarni
o`zlashtirishini e`tiborga oladilar;
- O`qituvchilar faqat xatti xarakatning tashqi ko`rinishigina qayt edilar, uning sababi va
moxichtini anglamaylilar, o`quvchi shaxsi sifatlarida beriladigan baxoni tashqi intizomga
o`zlashtirishga va oila sharoitiga bog`laydilar, o`quvchi shaxsini anglashning bu darajasida uning
ichki dunyosini tushunishga kiziqish deyarli mavjud emas.
O`quvchilar
shaxsini
tushunishning
bu
kabi
ko`rishnishlari
mavjudligini
o`qituvchilarning o`zlari ham bilishadi. Ulardan ko`pchiligi birgina firk tarafdorlar: o`kuvchilar
bilan bo`ladigan aksariyat nizoning asosiy sababi - o`qituvchilarning o`quvchi yosh hususiyatlari
va xar birining o`ziga xosligini bilmasligi yoki e`tiborga biyamasligidadir. SHunday bo`lsada
o`kuvchilarni tarbiyalash ularni anglash darajasida ajratib bo`lmaydi. «Bolalarni urganish ularni
o`qitish va tarbiyalash bilan yoitp olib boriladi, o`kitish va tarbiyalash esa ularni o`rganish orqali
amalga oshiriladi, - pedagogikmexnatning to`laqonli yagona yo`li aynan mana shundan iborat» -
deb yozgan edi S. M. Rubiniyoyn. Ta`kidlash lozimki, tarbiyachi o`quvchi shasxsini bevosita
o`zgartira olmay di, balki bolaning xususiy faoliyati uchun zarur sharoit yaratib beradi, bola bu
sharoitda o`z - o`zini tarbiyalaydi. SHuning uchun ham tarbiya xar doim o`z natijasidan ancha
yiroq, shu bilan birgalikda xar doim bir - biri bilan boglik va teskari aloqadorlikda. Demak,
tarbiyachi tarbiyani amalga oshirmaydi, balki u bolani tarbiyalaydigan sharoitni, faoliyatni
tashkil etib berishi zarur.
O`zaro ta`sir va teskari aloka. Pedagogik o`zaro hamkorlikda xar doim teskari
aloqadorlik mavjud. Bu aloqadorlik o`qituvchini o`kuvchidagi xar qanday o`zgarishdan xabardor
etib boradi. Teskari aloqa taxlili o`kituvchiga o`quvchilar bilan to`g`ri munosabat o`rnatish, ular
bilan muloqot xarakterini o`zgaotirish imkonini beradi. Teskari aloqa qabul qilish, ularni to`g`ri
anglab etish kabilar - o`quvchi shaxsining ayni paytdagi rivojlanish xususiyatlarini aniq ko`rish
imkonini ochib beradi. Buning uchun o`kituvchi bolalarning xar bir xatti - xarakatiga, xulqi
namoyon bo`lishiga, so`zlashishiga, qiliqlariga e`tiborli bo`lishi talab etiladi. Ammo ko`p
xollarda o`qituvchilar bu kabilarni ko`rmaydi, eshitmaydi. Natijada to`g`ri xulosa chiqarisha
olmaydi, ~toto`g`ri karorolar qabul qilinishiga olib keladi. Buning oqibatida o`quvchi "yopiladi"
- krladi, unda norozilik kayfiyati paydo bo`ladi yoki o`kituvchi ta`siriga befarqlik vujudga
keladi.
Pedagogik jarayonda muloqot va munosabat. Muloqot o`quvchilar bilan hamkorlik
o`rnatishning vositasi sifatida
O`qituvchining
muloqatga
layoqatliligi.
O`quvchilar
bilan
o`zaro
hamkorlik
o`zrnatishning dastlakgi vositasi muloqotga kirishishdir. Boshqacha qilib aytganda o`qituvchi
o`kuvchilarning xulqi va faoliyatining turli xil pedagogik muloqot orqali amalga oshiradi
(tartibga solib turiladi). Tarbiya moxiyatiga ko`ra - komunikativ jarayondir, ya`ni bu o`zagini
muloqot tashkil etuvchi jarayondir: muloqot orqali o`kuvchilar xulqi va faloiyatini tashkil etadi,
ularning ishi va xarakatini baxolaydi, voqea xodisalar xaqida xabar beradi, muammolarni xal
etadi, masalalarni -chuxokama kiladi, o`z kuch va imkoniyatlariga ishonch o`yg`otadi. Bola bilan
gaplashish katta lndagilar bilan gaplashishga qaraganda ancha murakkab. SHuning uchun undagi
ichki qarama-qarshiliklarning tashqi ifodasini to`g`ri kabul kilishga o`zrganish zarur, aytilajak
fikirga uning munosabatini oldindan ko`ra bila bilishga o`zrganish talab etiladi. O`qituvchining
muloqot madaniyati rivojlanmaganligi pedagogik muloqatga ruxan tayyorsizligi o`kuvchilar
bilan to`laqonli munosabat o`znatishda jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi. O`qituvchi
o`quvchini yaxshi bilsa unga e`tibor ko`rsatgan bo`lsa, birog masalada yordam qo`lini cho`zgan
bo`lsagina uning so`zi kuchli ta`sirga ega. Boshqacha qilib aytganda, o`quvchi bilan aloqa u
bilan birgalikdagi faoliyati orqali o`rnatilgan. Tajribasiz o`kituvchilar bir narsani unitib
ko`yishadi: ular o`kituvchining birgina so`zi bolalarni itoatgo`ylikka o`rgatadi - deb o`ylashadi.
SHuning uchun tez-tez «Tushinmadim, kanaqa bolalar bu, oddiy so`zni tushunmaydi ular bilan
qanday ishlash mumkin?» kabi fikirlari quloqka chalinadi. Ba`zan o`qituvchilar nutqida
quyidagilarni ham uchratamiz «Senga gapirpish befoyda, eslataverish jonimga tegdi, senda
vijdon bormi o`zi? Kallang ishlaydimi-yo`qmi?, sen endi barcha imtiyozlardan maxrumsan»
kabilar.
O`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi muloqat boshlang`ich sinflarga qaraganda ancha
jonliligi bilan ahamiyatga ega. O`zaro muloqotdagi bu qaollik o`qituvchi va o`quvchilarning bir -
biriga bo`lgan o`zaro ishonch va samimiy munosabatlari natijasida yuzaga keladi. Bu yoshdagi
o`quvchilar o`qituvchisiga erkindirlar: oiladagi voqea - xodisalarni xikoya qilishadi, tomosha
kilgan film va o`qigan qitoblari haqida fikrlarini bildiradilar, o`z hissiyot va
xayojonlarini yashirmaydilar. Bunday samimiy muloqoto`qituvchiga o`quvchi shaxsiga yanada
kuchliroq ta`sir ko`rsatish, uning xulqiga va ta`limini o`zlashtirishlariga tuzatishlar kiritish
imkonini beradi.
O`rta sinflarga kelib, o`qituvchi - o`kuvchi muloqati xarakteri birmuncha o`zgaradi:
o`quvchi bir paytning o`zida bir necha fan o`qituvchilari bilan o`zaro munosabatiga kirishadi.
Uqituvchilar uni yaxshi bilmaydi, unga munosati o`quv fanini o`zlashtirishi va xatti - xarakati
hamda xulqiga qarab qaror topadi.
Muloqot jarayonida o`quvchi nafaqat o`quv fani mazmunini o`zlashtiradi, balki
o`kituvchiga bo`lgan munosabatini ham shakillantirib boradi. Bu xolat o`spirin yoshdagi
o`kuvchilar uchun shaxsiy muloqot ko`nikmalari shakillanib borayotgan bir davrda yanada
ahamiyatliroqdir. Bu davrdagi muloqot samarasi o`kuvchining tanbex va tanqidlarini qabul
qilishi va shunga yarasha javob qaytarishga bevosita bog`liq. Ammo o`kituvchi xar doim xam
bunday tayyogarlik mavjudligini e`tiborga olmasdan, o`quvchiga erkin ta`sir o`tkazib boshlaydi.
Okibatda kutilmagan natijaga erishiladi: o`quvchi o`qituvchini tushunmaydi, o`zaro samarali
muloqot ishtirokchisiga aylanmaydi.
Munosabat va muloqot. Ukuvchilarning ko`plab xatti - xarakatlari va xulqidagi
o`zgarishlar, ta`lim olishga va mexnatga bo`lgan intilishlari ko`p jixatdan o`qituvchining
o`quvchilarga bildirayotgan munosabatlari xarakteri va mazmuniga bog`liq.
Uqituvchining o`quvchilarga munosabati ular bilan bo`ladigan o`zaro muloqotda namoyon
bo`ladi. Odatda bu munosabatlar ma`lum qoidalarga asoslanadi. Ma`lumki, o`qituvchining
o`quvchilarga munosabatini bolaning tartibliligi va tashqi qiyofasi ko`rinish,darsdagi
muvaffaqiyatlari va intizomliligi belgilarini beradi.
CHiroyli va yoqimli bola doim atrofdagilar e`tiborini o`ziga tortadi. Bu asosan ayol -
o`qituvchilar uchun xarakterli. Bolaning o`kishdagi muvaffaqiyatlari o`qituvchiga o`z
mexnatidan qoniqish xissini beradi. O`quv fani yuzasidan hamfikrni topganligidan quvonadi,
kasbiy oyoqqa turganligiga ishonch xosil qiladi, o`quvchilarga ta`sir ko`rsatish qobiliyatiga ega
ekanligiga ishonch o`yg`otadi.
O`kituvchining o`kuvchilarni kabul qilishi taxlil qilish asosida o`kuvchilarni to`rt
guruxga ajratish masalan:
Birinchi guruxga - o`qutuvchi talabylarni o`z vaqtida bajaruvchi, yaxshi o`zlashtariuvchi,
pedagogik jarayonda faol ishtirok etiuvchi o`kuvchilarni kiritish mumkin. Ular bilan aloqa
o`quvchiga quvonch bag`ishlaydi, darsdan tashqari faoliyatda ham ular bilan ishlash yoqimli.
Ularning ota onalari tez - tez maktabga kelib turishadi, o`kutuvchi bilan masalalarni muxokama
kiladi, uning topshiriqlarni bajaradi, ular ota - onalar qo`mitasining faol a`zolari. O`quvchi bilan
keng qamrovli munosabatda bo`lishi uni yanada chuqurroq o`rganish va unga yanada
samaraliroq _ta`sir ko`rsatish imkoniyatlarini yaratadi. Bunday bolalar pedpgogik jarayonda va
o`qituvchi bilan uloqatda erkindirlar, o`zlarini g`amxo`rlar va yaxshi insonlar darajasida
sezadilar.
Mazkur guruxga o`qituvchi bolalari, qarindoshlar"oilasidagi bolalar, o`qituvchini sevib
qolganlar kiradi. Bu munosabatlarda o`qituvchi bilan ziddiyatlar deyarli yuzaga kelmaydi,
yuzaga kelsa ham o`qituvchi buni "boshqalar ta`sirida" paydo bo`lganlagiga ishonadi.
Ikkinchi guruxni bosiq, vazmin bolalar tashkil etadi. Bu toifadagi bolalar maktab
hayotida bo`layotgan voqea hodisalarga, tengdoshlarining xatta -xarakatiga befarq qaraydilar.
Ular asosan bu voqealar ishtirokchisi emas, balki tomoshabinidirlar. Ularning o`qiutvchilar bilan
o`zaro munosabati dars jarayonidagi muloqot bilan chegaralanadi, darsdagi yaxshi
o`zlashtirishlar o`kutuvchida uning porloq kelajagidagi fikrni paydo qidadi, haqiqatda esa shaxs
yo`nalganligi, kadriyatlar shakillanishi o`qituvchining ta`sirida emas, balki oila tarbiyanatijasida,
ba`zan tasodiflar oqibatida (kitob, film o`rtoqlari ta`siri) shakillanib boradi. Bu toifadagi
bolalardan ijtimoi passiv va jamiyatda bo`ladigan voqea xodisalarga loqayd kishilar ulg`ayadi:
odamovilar, o`zini sevuvchilar "ichmdan toplar), maktabda ular bilan rasmiy, baho beruvchi
xarakterda - bunday munosabatda pedagogik jarayonning xar ikkala tomonini ham qoniqtiradi.
Uchinchi gurux - o`zgalar ta`siriga engil beriluvchan bolalarni kiritish mumkin. Ular
asosan kuchli ta`sirga ega tengdoshlari doirasida xarakatlanadilar. Bu toifadagilar noo`rin xatta -
xarakatlar uchun o`qituvchidan kechirim so`rashga, xar qanday topshiriqlarni bajarishga doim
tayyor. SHuning uchun ular bilan o`qituvchi munosabati ziddiyatlar darajasiga etib bormaydi.
Nega ketar ekanman? - qo`pollashdi Xalil -Unda men ketaman - dedi o`qituvchi va kitob
jurnalini olib chiqib ketdi.
Bu xolatda o`kuvchi nafaqat o`quvchini xaqoratiladi, balki uning ota - onasini ham
barchaning guvoxligida haqoratladi va shunga yarasha javobga ega bo`ldi.
Muloqot jarayonidagi «zarbalar almashinuvi» pedagogik nizolarning nisbatan keng
tarkalgan sababidir.
Guvohlik. Uqituvchining tanqid va tanbexiga uquvchining »sunosabatini kimlarning
guvoxligida qilayotganligiga bog`liq. Ayniqsa kichik sinf o`quvchilar guvohligida o`ziga
nisbatan qo`pol munosabatni xech ham qabul qila olmaydi.
O`qituvchining qo`polligi va so`zlashuv taktini buzishi o`smir bilan nizoga olib keladi,
pedagogik jarayon samaradorligiga putur etkazadi, boshqa o`qituvchilar bilan munosabatiga
hams salbiy ta`sir ko`rsatadi. SHuning uchun bu toifadagi o`smirlarni o`qituvchilar bilan
yangicha munosabatlar tizimiga kiritish muxum ahamyatga ega.
O`qituvchining o`quvchilarga murojat shakillari.
O`quvchilarga keng qarovli ta`sir ko`rsatib berishi hamda uzoq muddat ularni o`z
ta`sirida ushlab turishi uning o`kituvchi ko`plab murojat shakillari egallagan bo`lishi muhum
pedagogik ahamiyatga ega. Unga quyidagilar kiradi:
a)
shaxsiy ishonch murojati: «men sizlarga ishonaman», «sen menga ko`p narsada
yordam beraolasan, bu sen uchun umuman qiyin emas», «men senga tashakkur bildirar edim,
meningiltimosimni bajarasan», va xakozolar. Asosan bunday murojat o`spirinlar va yuqori sinf
o`kuvchilari ishlasho`da qo`l keladi. Bunday murojat ularda udarda^kattalar bilan tenglikka
hamkorlik qilish ehtiyojini paydo qiladi.
b)
hissiy - shaxsiy munosabat: «bugun barchamiz charchadik,oltinchi soat ketayapti
birimizni avaylaylik», «bilaman bugun sizlarda matematikadan oraliq nazorat o`tkazildi:
charchagansiz, kiyin bo`lmadimi? Bugun darsimizni boshkacha, biroz qiziqarlirok tashkil
etamiz, men sizdardan so`ramayman», va hokazolar. Bunday munosabatni o`zaro tushinishni, bir
- biriniavaylash xissini paydo qiladi. Bu erda eng muhum - xissiyotlar uyg`unligini va o`zaro bir
- birigahurmatni tarkib topdiradi. Buni aloxida o`quvchiga nisbatan ham qo`llash mumkin.
v)
rasmiy murojat: «barcha o`z ishi bilan mashg`ul bo`lsin», «xalaqt berilmasin»,
«Kim qo`shimcha qiladi», «takliflar bormi». O`quvchilar bilan o`zaro munosabatda
o`qituvchiinig tutgan o`rni.
O`quvchilar bilan o`zoro munosabatda o`kituvchining tutgan o`rni ko`p jixatdan uning
muloqat giliga bog`liq. Pedagogik foaliyatda o`qituvchi muloqati turining ko`yidagi shakillari
mavjud:
1.«Qattiq intizom» ni talab qiluvchi munosabat. Bu o`rinda o`kituvchi sinif bilan birinchi
tanishuvidanok avtoritar uslubda ish boshlaydi va bu keyingi foaliyatda mustaxkamlanib qoladi.
Mazkur munosabatda o`kituvchini o`quvchilarning ruxiy hususiyatlari va holati kam qiziqtiradi.
Pedagogik ta`sir darsdagi qattik intizom va fai orqali amalga oshiriladi. Kichik xato uchun ham
«ikki» «o`kuvchilarga erkinlik bermang, shunda nizo ham bo`lmaydi» - bu shu toifadagi
o`kituvchilar fikri. O`qituvchi bu usul orkali o`zlashtirish va tartib - intizomga erishadi.
Bu toifadagi o`qituvchilar doirasi faqat yaxshi o`zlashtiruchi, kobilyatli o`kuvchilargina
faol. Kuchsiz o`quvchilar esa o`z muammo va qiyinchiliklarini yashirishga urinadilar, ular
o`qituvchiga to`liq itoatgo`y. Sinifda o`rnatilgan bunday tartib o`zgacha munosabatga o`rgatgan
o`kuvchi kelishi bilan buzulishi mumkin.
2. «Tartibni chidamlilik bilan kutish» ni talab qiliuvchi munosabat. Bu munosabat usuliga
shaxsiy - tanlash xarakteri xos. Bu o`z faniga berilgan va o`quvchilarni ham kiziqtirishga xarakat
qilayotgan o`qtuvchilar faoliyatida ko`plab uchroaydi. U asosan endigina ish boshlayotgan
o`kituvchilarga xos bu vaziyatda sinfdagi tartib intizom o`rnatishni material mazmuniga yoki
o`qituvchi shaxsiga qiziqqan bir yoki bir gurux o`kuvchilar o`z zimmasiga oladi. O`kituvchi
uzok muddat bolalar bilan tanishishini chidamlilik bilan kuta oladi, u o`zini shaxs sifatida
ko`rsatish tarafdori va oxir - okibat o`quvchilarni o`ziga ag`dara oladi, o`kuvchilar uni xurmat
qiladi, e`zozlaydi, unga intiladi, u bilan vaqit maroqli.
Bu toifadagi o`qituvchilar o`quvchilar bilan «ochiq» munosabat istaydi, o`z faniga
qiziqtirish orqali ular bilan hamkorlik o`rnatish tarafdori. Ammo bu jarayon uzok muddat ta`lab
kiladi, o`kituvchidan chidamlilikni va xatto jasoratni talab kiladi.
3.«O`quvchilardan xafa bo`lish». Bu toifadagi o`qituvchilar uchun ishdan
charchaganlikka o`kuvchilardan norozilik kayfiyati mavjud. Ular doim shikoyat bilan yurishadi.
O`qituvchining bunday o`zini tutushi o`zaro munosabatlarda hissiy vaziyatga aloqadorlik
munosabatini tarkib topdirdi. Bu o`qituvchi bolalar tabassumi xulqi g`ashini keltiradi, to`satdan
tanbex beradi, xafa-kinoyali oxangda so`zlashadi, ba`zan baqir xolati ham uchrab turadi. Darsda
ruhiy zo`riqish xolatixukmron: o`kuvchilar fikri bir joyga jamlanmagan, ularning xar biri
o`qituvchi tanbexi va tanqididan ximoyalangan emas. Bu xolat o`qituvchi sog`ligiga putur
etkazadi, o`quvchilarga qo`pol munosabatda bo`lishiga olib keladi. (str -33) o`qituvchining
bunday munosabatini oqlab bo`lmaydi. U barchasida o`quvchilarni aybdor hisoblaydi,
o`quvchilardan
xurmat
va
muxabbat
talab
kiladi,
ammo evaziga ommoviy norozilikka duch keladi. U o`z murojatida tez — tez ta`na, do`k –
po`pisa usullaridan foydalanadi, bu esa o`z o`rnida murakkab vaziyatlarni yuzaga keltiradi.
4.«Hamkorlik». Bu munosabat zamirida o`quvchilar shaxsini yaxshi bilish, ma`lum
~muvaffaqiyatsizliklarga va o`kuvchilar xulqidagi nuksonlarga chidamlilik yotadi.
Bunday munosabatlar o`kuvchida o`ziga va o`qituvchiga ishonch uyg`otadi, jazolansa - qarshilik
ko`rsatmaydi. Uqituvchi o`quvchilarga muntazzam qiziqadi, u o`quvchilarda barcha ichki
karama - qarshiliklarni va murakkab turli oilaviy sharoitlarda ulg`ayib borayotgan va shaxs
sifatida shakillanib borayotgan shaxsmlarni ko`ra biladi.
1.3 O`zaro pedagogik ta`sirini tashkil etish muammolari
O`kuvchilarga pedagogik ta`sir ko`rsatish jarayonida o`kituvchi ham ob`ektiv ham
sub`etiv qiyinchilarga duch keladi.
Pedagogik faoliyatda o`kituvchi va o`quvchi o`rtasidagi o`zaro munosabatni o`rnatish
boshqa o`kuvchilar guvoxligida amalga oshadi. O`kuvchilar o`qituvchidan aqilli fikrni kutadi,
yuzaga keladigan baxs munozaralarni xal etishni xoxlaydi, vaziyatga to`g`ri baho beradi deb
o`ylaydi, absizni xafa qilmaydi, aybdorni tushinadi deb umid qiladi. To`g`ri karor qabul
qilinganda -buni tabiiy qabul qiladilar: «axir u o`kituvchida!» adolatsiz qaror qabul qilinish
bolalarcha qarshilikka uchraydi, muxokama uchun mavzu paydo bo`ladi, ota - onasiga aytib
boradi va bularning oqibatida o`qituvchi maqomiga putur etadi. Mazkur baho ancha paytgacha
o`qituvchi maqomini, o`zaro ^unosabatlar xarakterini, pedagogik ta`sir kuchini belgilab beradi.
O`qituvchi o`z vaqtida bexato munosabat bildirishi talab kilinadi. Buning uchun
o`kituvchi o`za paytningn o`zida bolalar guvohligida qat`iy qaoror qabul qilishi yoki vaziyatni
murakkablashtirmaslik uchun payt kutish afzalligini aniqlay bilishi zarur. Xar bir o`quvchi
o`qituvchi bilan ular o`rtasidagi o`zaro munosabatlar xarakteriga qarab xarakterlanadi.
O`qituvchining munosabati o`quvchi xulq atvorini belgilab turadi. Agar u o`qituvchini xurmat
qilsa, xar qanday qilimqlavrdan o`zini tiyadi va aksincha, o`kituvchi o`quvchida xurmat va
muhabbat qozonsagan bo`lsa, qo`ngliga kelgan xarakatni amalga oshiradi, xatto o`qituvchi
g`ashtga tegish uchun ham ataylab qiliqlar chiqaradi. Boshqacha kilib aytganda, agar
o`quvchidan atrofdagilar (o`qituvchi) yaxshi narsani kutmayotgan bo`lsa, bunda o`kuvchining
ichki tuygusida o`zini tiyish yoki saqlanish mumki emas.
O`qituvchi o`z faoliyatida hayoliy tajribavlarga asosalanib, o`quvchilar tomonidan iliq
kutib olinishiga ruxan tayyorligi katta o`rin egallaydi. Bunga asoslangan o`qituvchi o`kuvchilar
bilan faqat ma`lum xatti - xarakatlarnigina kutadi. Amalda esa boshqacha xolat. Kutganlar bilan
amaldagilarning bir xilda emasligi o`quvchini tashvishga soladi, orzusi ushalmaydi, to`satdan
paydo bo`lgan vaziyatlaga tayyor emasliga xolatlar o`qituvchi chorasiz kilib qo`yadi:
kutilayotgan o`zarish murakkab. Bu o`qituvchi g`azabini keltiradi, u hammasini o`zi
o`ylaganidek qilishga urinadi, kattiq qorlaydi, tanqid qilinadi, xafaligini ko`rsatadi, mavjud
vaziyatni o`zgartirishga urinadi. Javob tariqasida itoatkorlik emas, balki qarshilikni, xato,
qo`pollikni oladi.
O`zaro pedagogik ta`sirn kursatishni o`qituvchi o`quvchining bildirajak munosabatini
oldindan ko`ra bilishi muhum amalda esa boshqacha, aksariyat xollarda, ko`pgina o`qituvchilar:
«men o`qitaman, sen esa o`qiysan» qoidasiga rioya qiladi va shunga asoslangan munosabat
bildiradi. Natijada o`qituvchi boshqa o`kuvchilar guvoxligida o`quvchi bilan aloqasini tiklashga
xarakt qiladi. Bu kabi urinishlar qancha bo`lmasin, pedagogik jarayonda bajaradigan o`zaro
rollar kanchalik aniqlanib borlmasin erta yoki kech munosabatlar o`zgacha tus oladi: o`qituvchi
o`quvchilarni kanday bo`lsa shundayligicha qabul qiladi, ko`plavb omillar tav`siridagi hulk
o`zgarishlarini tushinadi va e`tiborga oladi.
Pedagogik faoliyat mohiyati
O`qituvchi uning xarakatlariga befarq bo`lmaganlar guvoxligida qaror qabul qiladi.
Guvoxlar esa — o`kuvchilardir. Bu vaziyatda pedagogik faoliyat moxiyatining ikki qatlami
mavjud o`zi uchun moxiyat» va «o`zgalar uchun moxiyat», ular xar doim ham ishtirokchilar
tomonidan bir xil qabul qilinavermaydi.
Dars jarayonida o`qituvchi o`zining xar bir xatti - xarakati va so`zini o`zi uchungina
ahamiyatli deb hisoblamasdan, jarayon ishtirokchilari uni qanday qabul qimlayotganligini ham
qayt etib borishi ahamiyatli. Buning uchun u o`zini o`quvchilar o`rniga qo`yib ko`rsin, tasavvur
etsin, masalan tanbexni shunday ifodalash zarurki, u boshqalar uchun adolatli qaror sifatida
qabul qilinsin, umumiy ish tartibiga xalaqit bermasin. Bu o`qituvchi pedagogik faoliyatining
murakkab tomonidir, murakkabligi shundaki go`yo uning faoliyati ikki yoqlama: bir tomonldan
o`quv dasturini boshlashga qaratilgan faoliyat, ammo ikkinchi tomondan atrofdagilarning kanday
kabul qilishini tassavur etish. Uquvchilarnimng ishtiroki o`qituvchidan qabul qilinadigan
qarorning to`griligini talab qiladi. Uqituvchi uchun to`g`ri hisoblangan qaror o`quvchilar
tomonidan adolatsiz qaror sifatida qabul qilinadi va natijada o`zaro munosabatlarni
keskinlashtiradi.
Qabul qilinadigan qarorga o`quvchilar munosabatini bilish o`qituvchi uchun muhum.
Muhumligi shundaki, u o`zoro munosabatlarning keyingi bosqichini belgilab beradi. O`qituvchi
tanbexi o`kuvchilarning katta qismi tomonidan sukut bilan ma`qullansa, bu qaror qilingan
hisoblanadi.
O`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi o`zoro munosabat sinf guvoxligida erkinligi ma`lum
a`noda chegaralangan, shaxsiy munosabatlar to`liqligiga ifodalanmaydi, o`qituvchi tavakkaldan
cho`chimaydi, talab doirasidan chiqmaslikka xarakat qiladi. Bolalar bunga o`rganishgan.
O`qituvchi va o`quvchining ijtimoiy roli o`zlikni ifodalashning turli darajalarida amalga
oshadi. Masalan, o`qituvchi o`zini turli ko`rinishda ifodalaydi, o`z munosabatini turli shakillarda
ko`rsatadi. O`kuvchi esa unday erkin emas, o`qituvchini qabul qilishga majbur, itoatgo`yrok,
xatto ichki norozilik mavjud bo`lsa ham bu jarayonning murakkabligi shundaki, u maktabdan
tashqari joylarda butunlay o`zgacha.
O`qituvchi yoshi va mustaqilligi qancha ulg`aysa, uning muloqot va faloiyat doirasi
shunsa kengayadi, shaxsiy xayot tajribasi shuncha keng. Bularning barchasi o`qituvchi bilan
munosabatlar qiyinchiligiga olib keladi. SHuning uchun u bilan muloqot Avvalida uning xayoti
tajribasini hisobga olish va pedpgogik ta`sirga munosabatini bashorat qilish foydali. Bu yoshdagi
bolalar (mustaqil, «murakkab») tankid va xaqorat o`ta sezgirdirlar. Ular o`ziga baxo berishini va
ximoyalanishini biladilar. O`qituvchi bahosi bilan o`zini baxolash o`rtasidagi tafavut - oldida
kutilayotgan murakkab pedagogik vaziyatlarning asosiy sababidir.
O`qituvchi xatti - xarakati va xulqidagi xar qanday mustaqillikning namoyon bo`lishi -
ulg`ayib borayotgan kishining tabiiy extiyojidir. Mustaqillikning xar qanday ko`rinishi
tengdoshlari tomonidan qadrlanadi, ular yashirincha havas qiladilar xatto u jazo olayotgan
paytda ham. O`qituvchi o`spirindagi xar qanday mustaqi o`zgarishni, so`zlashishini, o`zini
tutishini qayt etib borishi lozim. Bularning barchasi zudlik bilan qaror kabul qilish taqqazo
etilganda asq otadi. Yukoridagilarni hisobga olmaslik o`kituvchi munosabatining noo`rinligiga
olib keladi va oqibatda o`zaro munosabatlar yananada keskinlashadi. Bundan tashqari
o`qituvchining
o`zaro
muloqotdagi
uquvsizligi,
o`quvchiga
pedpgogik
ta`sir
etish
variyantlarining mavjud emasligiga, shakillanib ulgurgan xarakatlarini amalga oshirishga extiyoj
tug`diradi. Tabiiyki ular bolalarni kam kiziktirdi. Tanbex va ta`nalarni ifodalashda o`qituvchi
xissiy yoqtirmaslik oxangida gapiradi va ular kam mazmun moxiyatga ega: «ahmoqana
savollaring bilan jonimga tegib ketting», «kimga dars qizikarli bo`lmasa, bemalol chiqib
ketaversin», «sen o`zing ishlamayapsan boshqalarga xalaqit berma».
O`kituvchining to`g`ri karor qabul qilishi uchun xalaqit berayotgan birgina faktning o`zi
kamlik qiladi. Buning uchun xalaqid berish moxiyatining anglash va uni to`g`ri taxlil kilish
zarur. Bolalar buning mohiyatini yaxshi bilishadi, sababi ularga ayon, ammo ular odatda sukut
saqlaydi, biron narsani tushintirishga urinish va aniqlik kiritishga xarakatlar o`qituvchi
tomonidan oikor etiladi («o`zim xal qilaman», «hammasini bilaman» kabi). Bu kabi qator
xatoliklar va yangi ma`lumotlarni kabul qilmaslik o`qituvchi ongida shakillanib ulgurgan
steoritiplariga zid. O`quvchilar esa ayna paytda voqea davomini diqqat bilan kuzatib turishadi,
o`qituvchidan adolatli qaror kutishmoqda.
Dars jarayonida tartib o`rnatish yaxshi xissiy ishchan kayfiyatni yuzaga keltirish - xar bir
o`qituvchi uchun murakkab vazifa. Tartibni buzuvchi, ish jarayoniga xalakid beruvchi o`quvchi
xar doim topiladi. Pedagogik ziddiyat va nizolarni yuzaga keltiruvchi ob`ektiv sabablarga
quyidagilarni kiritish mumkun:
o`quvchilarning toliqishi;
oldingi darsdagi nizolar;
xal kiluvchi nazorat ishlari;
tanaffusdagi tortishuv;
o`qituvchi kayfiyati;
dars jarayonini tashkil etishda o`kituvchi ukuvsizligi;
soglik va shaxsiy sifatlar;
Ba`zan u yoki bu o`kuvchiga o`qituvchi munosabati dastlabgi uchrashuvgacha tarkib
topishga ulguradi: o`quvchining tanaffusdagi xulqiga guvox bo`lish, ma`lumotlar asosida va
xokazo. Uquvchi ham bo`lib o`tgan vokealar ta`siridan qutilishga ulgurgancha yo`q: yoki darsga
tayyor emas, yoki muxokamani davom ettirayapti, o`qituvchi tanbexiga e`tiborsiz, qarshilik
ko`rsatadi, boshqalarga -xalaqit beradi. Aksariyat xollarda bu xolat o`qituvchining e`tirozli so`zi
bilan yakun topadi: .chiqib ket, menga xaklaqit berma, men sening injiqliklaringni
ko`taraolmayman ota - onang bilan kelasan».
Ukuvchi ulg`aymokda uning mustaqillik darajasi borgan sari kengayib bormoqda, u turli
xil munosabatlar tizimiga kirib bormoqda. Bulaning barchasi ta`sirida o`kuvchida o`zaro
munosabatlar borasida ma`lum tajribalar to`planib boradi. Bu tajribalar o`qituvchi bilan o`zaro
munosabatlarda ham o`z aksini topadi. SHuning uchun o`qituvchi xar doim o`quvchi bilan
yangicha munosabatlar o`rnatish tashabbuskori bo`lishi zarur.
Pedagogik faoliyatning son - sanoqsiz qiyinchiliklari aynan mana shu bilan bog`liq.
Bularning oqibatida o`qituvchida domiy toliqish, ruhiy zo`riqish kuzatiladi.
Dostları ilə paylaş: |