O`zbekiston respublikasi xalq ta‟limi vazirligi

Ikkinchi oddiy mashina – richagdir. Richagdan foydalanilganda ham biz kuchdan yutishimiz mumkin. Turmushda richagdan ko`p foydalaniladi. Qaychi, ombir, mix sug`urgich va xokazolarning ishi richagdan foydalanishga asoslangan.
Qiya tekislik yordamida ortilgan yo`qni samolyot ichida u yoki bu yoqqa surib joylash kerak, bunda bizga kuchdan ancha yutuq beradngan polispastlar yordam beradi. Samolyot to`g`risida aytgan ranglarimiz boshqa murakkab mashinalarga ham taalluqlidir. Sizlarning kupingizga ishlariningda bu kabi sodda mashinalardan foydalanishga to`g`ri keladi.
Ko`plaringiz turli moslamalardan foydalanib, ularni takomillashtirishni istaysizlar. Bu istaklarga yetishish uchun sizga oddiy mashinalar yoki oddiy
mexanizmlar yordam beradi. Buning uchun siz ularni yaxshi bilishingiz kerak, deb tushuntirilgandan keynn oddiy mexanizmlarga ta‘rif beriladi va xillari keltiriladi Kuchni o`zgartirishga xizmat qiladigan moslamalarni oddiy mexanizmlar deyiladi. Richag, blok, chigirik, qiya tekislik, pona, vint, polispast oddiy mexanizmlardir.
Avtomobil, traktor, kutarish kranlari, qadamlovchi ekskavator, velosipel kabi murakkab mashinalarda oddiy mexanizmlar bor ekanini aytiladi. Imkoniyat bulsa murakkab mashinalarni rasmlardan foydalanib ulardagi oddiy mexanizmlarning ayrimlari talabalarga ko`rsatilsa, yaxshi bo`ladi. So`ngra richagda kuchlar muvozanatiga 23-rasm tuxtalib o`tiladi. Richag nima? Richag kuzgalmas tayanch atrofida aylana oladigai qattiq jismdir. 22- (a)-rasmda ishchi yo`qni kutarish uchun misragni uchidan pastga bosiladi. 22 (b)-rasmda esa yuqoriga kutariladi. Kuch - yelkasi nima?
Richagga qo`yilgan kuchning ta‘sir chizig`i bilan tayanch nuqtasi orasidagi eng qisqa masofa kuch yelkasi deyiladi. Kuch yelkasini topish uchun nuqtasidan kuchning ta‘sir chiziq perpendikulyar tushirish kerak. 23 (a)- rasmda F₁ kuchning yelkasi O A ga, F₂ kuchning yelkasi O V ga teng. 23 (b- rasmda esa F₁ kuchning

22. 
    rasm
    

36

22. 
    rasm
    

22. 
    rasm
    

22. 
    rasm
    

22. 
    rasm
    

yelkasi O A₁ ga. F₂ kuchning yelkasi esa OV₁ ga teng. Richagga ta‘sir etuvchi kuchar richagni ikki yo`nalishda soat strelkasi yoki aks yunalishda ta‘sir etish mumkin. Bu yerda darslikda berilmagan kuch momenti haqida ham ma‘lumot berish mumkin.
Kuchning shu kuch yelkasigg ko`paytmasi kuch momenti deyiladi: M=F·l. Richagga ta‘sir etuvchi kuchlar shu kuch yelkasiga teskari proporsional bo`lganda richag muvozanatda bo`ladi. Bu qoidani 22(a)-rasmdan foydalanib formula ko`rinishida quyidagicha yozish mumkin:

F_{1 } l ₂
bundan


F l  F  l

F ₂ l₁
1 1 2 2


M₁=M₂

24 (a) va (b)-rasmlarda kuch yelkalari, kuch momentlari, richaglar, muvozanat xolatlarni aniqlashni talabalarning o`ziga tavsiya qilamiz.
Richag va sodda mexanizmlar nazariyasi Arximed tomonidan aytib o`tilgan. Richag yordamida kuchdan juda katta yutish mumkinligi haqidagi fikrni Arximed quyidagi suzlar bilan ifoda etgan: ―Menga tayanch nuqtani topib bering, men yerni

xarakatga keltiraman‖. Shundan so`ng richagdan turmushda va texnikada foydalanishga bir qancha misol keltirish mumkin.
Bu rasmlar asosida talabalar mustaqil hal qilishi uchun bir qancha savol va masalalar berish mumkin.
Shundan so`ng talabalarga bloklar haqida ma‘lumot beriladi. Blok o`qqa mahkamlangan g`ildirak bo`lib, uning aylanasi nov shaklda quyilgan bo`ladi.
Blok ikki xil bo`ladi: a) kuchar blok, b) kuchmas blok. Yo`q kutarilganda o`q ko`tarilmaydigan yoki pasaymaydigan blok kuchmas blok deyiladi.
O`qi bilan birga kugarilib yoki tushadigan blok kuchar blok deyiladi. Shundan so`ng kuchmas blokdan foydalanganimizda kuchdan yutmasligimiz faqat kuch yo`nalishini o`zgartirish mumkinligi, kuchar blokdan foydalanilganda esa kuchdan ikki marta yutishimiz, yo`ldan ikki marta yutqizishimiz sabablari alohida tushuntiriladi.
Shundan so`ng hozirgi adabiyotlarda ma‘lumot berilmayotgan polispastlar haqida to`laroq tuxtalish lozim.
Juda og`ir yo`qlarni kutarish uchun bir necha kuchar va kuchmas bloklar sistemasi polispast yoki tali qo`llaniladi. Bunda uchta blok bitta quti ichiga, yana uchtasi ikkinchi quti ichiga urnatilgan, ustki tutkich kuchmaydigan qilib o`rnatilgan. Shu kuchning ostidagi ilgakka arqonning bir uchi bog`lanadi. Bu arqon pastdagi tutkichning chetki blokidan aylanib o`tadi. So`ngra ustki tutqichning chetki blok ustidan, undan keyin pastki tutqichning o`rta blokidan aylanib o`tgan, so`ngra ustki tutqichning o`rta blokidan o`tkazilib, nixoyat pastki va ustki tugkichlarning ikki chetki blokidan aylantirib olingan. Yo`q pastki tutkichning ilgagiga osib qo`yilgan Arqonning bush uchidan tortganimizda pastki tutqich kutarilib uziga osilgan yo`qni kutaradi. Bir kuchar blok kuchdan ikki marta yutuq bergani uchun uchta kuchar blok kuchdan olti marta yutuq beradi. Lekin yo`q kutarilgan balandlikka nisbatan arqonni olti marta ortiq tortishga to`g`ri keladi, bu esa kuchdan yutish xisobiga yuldan yutkizishimizni yana bir karra isbot qiladi. Blok va arqonlar orasida ishqalanish bulgani uchun kuchdan yutish nazariyasi hisoblagandagaga nisbatan ancha kam bo`ladi.
Shundan so`ng quduqdan suv chiqarishda foydalaniladigan chig`iriqlar haqida ham tuxtalib o`tilsa talabalarga foydali bo`ladi. Chig`iriq o`qqa maxkamlangan valdan iborat bo`ladi, valni aylantirganda arqon unga uralib quduqdagi suv tula chelakni olib chiqadi. Valni aylantirish uchun uning o`qiga 6 dasta yo katta doyra o`rnatiladi (26 a -rasm).
Bu doiraning o`qi valning o`qiga mos keladi. Chigirikning ishlashini kurib chiqaylik. Buning uchun uni sxema xolida chizaylik (26 b -rasm). A V valning radiusi AS valni aylantiradigan charxning radiusi. P-suvli chelakning og`irlik kuchi, P₁-chelakni tortib olayotgan odamning kuchidir. Agar, S, AV nuqtalar orqali to`g`ri chiziq o`tkazsak, richagning chizmasi kelib chiqadi. Bunda valning radiusi - birinchi yelka, charx radiusi - ikkinchi yelka, A - tayanch nuqta bo`ladi. Bu radiuslar bir-biriga teng bo`lmaganligi uchun S va V nuqtalari ta‘sir kilgan kuchlar ham teng bo`lmaydi. Valning radiusi charx radiusidan necha marta kichik bo`lsa, val muvozanatda turgan vaqtda P<sub>1</sub> kuch ham R kuchdan shuncha marta kichik bulishi kerak. Talabalarga shunga o`xshash qo`shimcha materiallarni berganimizdan so`ng mexanikaning ―Oltin qoidasi‖ ni tushuntirishmiz mumkin
Biz bir qancha eng sodda mexanizmlarni kurib chikdik Turmushda va texnikada kullaniladigan turli asbob va mashinalardan sodda mexanizmlarni turli ko`rinishlarda uchratamiz. 25-rasmda tasvirlangan kutargich quril mani olaylik. Biz bu qurilmada bitta kuchar blok, kuchning yo`nalishini ikki marta o`zgartiradigan ikkita kuchmas blok va ikkita chig`iriqdan tuzilgan Lyobodkani ko`ramiz. Chig`iqning bittasi dasta va tishli g`ildirakdir. Ikkinchisi tishli g`ildirak va valdan tuzilgan oddiy mexanizmlardan foydalanganimizda kuchning kattaligi va yo`nalishini o`zgartirishga imkon berishini ko`rdik. Oddiy mexanizmlardan foydalanganimizda kuchdan necha marta yutganimiz bilan yo`ldan shuncha marta yutqazamiz. Bu xulosa mexanikaning ―Oltin qoidasi‖ deyiladi Xar bir mexanizm ishdan yuto`q bermaydi.
Nihoyat mexanizmning FIK temasini yoritib beramiz. Laboratoriya ishlarini bajarishni talabalarga amaliy darslarda bajartiramiz. Shunday qilib, bularsimizni
oddiy mexanizmlar va ularning qo`llanishi haqida to`xtalib o`tdik, deb yakunlasak ayni muddao bo`ladi.
“Jismlar muvozanati. Oddiy mexanizmlar” 6-sinfda o`qitiladigan mavzular bo`lib, bunda oddiy mexanizmlarga ta‘rif beriladi, uning xillari hamda ulardan foydalanish haqida to`xtalib o`tilgandan sung, bo‘limni yakunlash bo‘yicha qo‘yidagicha nazorat savollari va yakuniy suhbat o‘kazish mumkin.