O'zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo'llab quvvatlanishi. Reja

Kichik biznes korxonalarida iqtisodiy munosabatiarni takomillashtirish yo’llari


0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti LA.Karimov ta’kidlaganlaridek: «...korxonalar o ‘rtasidagi kooperatsion aloqalami kengaytirish va bu jarayonga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini faol jalb qilish zarur. Shuni nazarda tutish kerakki, kooperatsiya aloqalarini rivojlantirish hozirgi sharoitda korxonalar va iqtisodiyot tarmoqlari faoliyati barqarorligining kuchli omili, mahsulotlaming yangi turlarini o‘zlashtirish va eng asosiysi -yangi ish o‘rinlarini yaratish, 333 aholi bandligi va daromadlarini ko‘paytirishning eng muhim yo‘nalishi hisoblanadi))1 . Shulami inobatga olganda kichik biznes va tadbirkorlikni (KBXT) istiqbolda yanada rivojlantirish, uni aholi daromadlarini oshirish va turmush sharoitini yaxshilashning muhim manbasiga aylantirish, shuningdek, mamlakatimizni modemizatsiya qilish va yangilashning ishonchli tayanchi bo'lgan mulkdorlaming o‘rta sinfini shakllantirish vazifalarini samarali hal etish, ko‘p jihatdan ulaming iqtisodiyot subyektlari bilan va o'zaro kooperatsion aloqalarini yanada kengaytirishga bogiiqdir. Shu nuqtayi nazardan 2011-yilning Prezidentimiz tomonidan «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili»2 deb e ’lon qilinishi va maxsus Davlat dasturiga muvofiq, joriy yilda tadbirkorlik faoliyatini keng koiam da rivojlantirish uchun yanada qulay biznes-muhitni yaratish bo‘yicha chora-tadbirlaming amalga oshirilishi ushbu sohaning yanada rivojini ta’minlashga qo‘yilgan muhim qadam hisoblanadi. M a’lumki, davlat tomonidan kichik biznes subyektlariga qulay tadbirkorlik muhiti yaratishni hisobga olib, tadbirkorlami davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va ulami muhandislik-kommunikasiya tarmoqlariga ulash tartibi soddalashtirildi, kichik korxonalar shug‘ullanishi mumkin boigan faoliyat turlari ro‘yxati kengaytirildi, ulami davlat xaridlari jarayoniga keng miqyosda jalb qilish mexanizmi joriy etildi, davlat va nazorat idoralarining korxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatiga aralashuvi keskin kamaytirildi, yangi tashkil qilingan kichik biznes subyektlarini rejali soliq tekshiruvlaridan ozod etish muddati ikki yildan uch yilga uzaytirildi, soliq va boshqa majburiy to‘lovlami o‘z vaqtida toiayotgan, ishlab chiqarishning barqaror o‘sish sur’atlari va rentabelligini ta’minlayotgan kichik tadbirkorlik subyektlarida uch yil davomida soliq tekshimvlarini o‘tkazish ta’qiqlandi. Natijada, so‘nggi o‘n yilda mamlakat yalpi ichki mahsulotida KBXT ulushi 31,1 foizdan 52,5 foizga, iqtisodiyot tarmoqlarida ish bilan band aholi umumiy sonidagi ulushi 49,7 foizdan 74,5 foizgacha oshdi. Aholi daromadlarining 47 foizdan ziyodi tadbirkorlik faoliyatidan tushgan daromadlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Kooperatsion aloqalarni rivojlantirishning imkoniyatlari sifatida hukumat tomonidan kooperatsiyaga ustuvorlik berilishi, ya’ni, kooperatsion aloqalarni rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlari qabul qilinishi, bepul reklama va brenddan foydalanish, mijozlami ko‘proq jalb qilish, monopol mavqeyiga ega boiish, talabning doimiy mavjudligi, kooperatsiya natijasida sheriklaming o‘zaro qo‘llab-quvvatlashi va bir-biriga ishonchi, kooperatsiyani yanada kengaytirish va yangi kooperatsion mexanizmlami joriy qilish, qonunchilikka davlat tomonidan kooperatsion aloqalarni rag‘batlantiruvchi yangi huquqiy me’yorlaming kiritilishini keltirishimiz mumkin, kooperatsion aloqalarga tahdid soluvchi jihatlar sifatida esa, sheriklar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar, ular mas’uliyatsizligi, bozor konyunkturasining noaniqligi va boshqa holatlami keltirish mumkin. Fermer xo‘jaligi faoliyatida ishlab chiqarish, iqtisodiy, huquqiy munosabatlar asosida shakllanadi va yuqori samaradorlikka erishiladi. Moddiy ta’minot, servis xizmatlari bilan fermer xo‘jaligi o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar zamirida iqtisodiy manfaat shakllanib, xo‘jalik yuritishning iqtisodiy mexanizmlari orqali tartibga solinadi. Xo'jalik yuritishning iqtisodiy mexanizmlariga rejalashtirish, baho, soliq, moliyalashtirish va krelitlash, shartnomaviy munosabatlar va hokazolar kiradi. Ulaming fermer xo‘jaliklari bilan boshqa korxonalar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalari asosida amalga oshiriladi. Fermer xo‘jaliklarining iqtisodiy aloqalar bir-biri bilan boiadigan aloqalar, oldi-sotdi, o‘zaro yordam, pullik yordam va boshqa asoslari kiradi. Fermer xo‘jaliklari bir-birini qoilabquvvatlab faoliyat ko'rsatadi. Ular birgalikda texnika, ishchi kuchi, servis xizmat ko‘rsatuvchi soha xizmatlaridan foydalanadilar. 335 Fermer xo‘jaliklarining boshqa tarmoq (sanoat, ayniqsa, qayta ishlash, urugiik, mineral o‘g‘itlar, texnika bilan ta’minlovchi tarmoqlar korxonaiari va h.k.) bilan iqtisodiy aloqalari shartnoma asosida olib boriladi. Shartnomada shartnoma shartlari toiiq ko'rsatilgan boiib, har ikkala tomon manfaatlari yoiid a amalga oshiriladi. Fermer xo‘jaliklari yoilanm a ishchi xodimlari bilan iqtisodiy aloqalarini mehnat shartnomasi asosida olib boradi. Davlat organlari bilan esa soliq, nafaqa ta’minoti, ekologiya, bank, moliya, sug‘urta tizimlari bilan iqtisodiy aloqalar olib boradi. Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga oiishi munosabati bilan turli mulkchilik shakllarida faoliyat ko‘rsatayotgan subyektlar o‘rtasidagi munosabatlar qonuniy hujjatlari asosida tashkil etilmoqda. Chunki, huquqiy yoki jismoniy shaxslar (subyektlar) o ‘rtasida tuziladigan barcha turdagi shartnomalar ulaming moliyaviy faoliyatini qonunchilik y o ii bilan muvofiqlashtiradi, haq -huquqlarini belgilaydi va himoya qiladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998-yil 29- avgustdagi «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida» gi qonunda o‘z aksini topdi va o‘zaro iqtisodiy munosabatlar qonun y o ii bilan himoyalandi. Fermer xo‘jaliklarining boshqa korxona va tashkilotlar bilan boiadigan iqtisodiy munosabatlari shartnoma asosida amalga oshirilmokda. Fenner xo‘jaliklari paxta, g‘alla, meva, sabzavot, poliz, go‘sht, sut va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirishdan iste’molchiga yetkazib berish jarayonlarida turli tayyorlovchi, qayta ishlovchi va servis xizmat ko‘rsatuvchi korxona va tashkilotlar bilan tuziladigan shartnomalar asosida faoliyat ko‘rsatmoqda. Aksariyat fermer xo'jaliklari mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bo‘yicha tegishli xo‘jalik subyektlari bilan shartnomalar tuzishda mahsulotlami himoyalash, ya’ni sug‘urtalash, iqtisodiy hamda huquqiy maslahat markazlari xizmatlaridan, chet el 336 investitsiyalari yoki mikrokreditlami ishlab chiqarish faoliyatiga jalb qilish ishlarida qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Fermer xo‘jaliklarining tayyorlovchi, xizmat ko‘rsatuvchi va qayta ishlash korxonalari bilan tuzayotgan shartnomalaridan tomonlarning huquq va majburiyatlari bir tomonlama tayyorlov va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalari foydasiga hal boim oqda. Shu sababli ko‘plab fermer xo‘jaliklari asossiz ravishda zarar ko‘rmoqdalar. Chunki fermer xo'jaliklari rahbarlarining shartnoma tuzish bo‘yicha yetarli iqtisodiy-huquqiy bilim va malakalari yetishmasligi bunga sabab boim oqda. Respublikada fermer xo‘jaliklarining rivojlanayotganini hisobga olib, shartnoma munosabatlari va ulaming mohiyati haqida tushuncha berish ulaming faoliyatini takomillashtirishga katta yordam beradi. Tomonlar o‘rtasida shartnomaning kelishuv shartlari 0 ‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolik kodeksi»da «Ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini vujudga keltirish, o ‘zgartirish yoki bekor qilish haqidagi kelishuvi shartnoma deyiladi» - deb izoh berilgan. Yuridik va jismoniy shaxslar ham o‘zaro kelishgan holda qonunchilik hujjatlari asosida bir-birlari bilan shartnoma tuzishlari mumkin. Tomonlar shartnoma tuzishdan oldin, shartnomani tuzishdan maqsad, uning mohiyati, oqibati, tomonlarning moliyaviy holatiga ta’sirini to ia o‘rganib chiqishlari kerak. Shartnomani tuzish ikki bosqichni birinchi tomon taklif etishi (oferta deyiladi) va ikkinchi tomon ushbu taklifni qabul qilishi yoki qabul qilmasligi (aksept deyiladi) bosqichlarini o‘z ichiga oladi. Shartnomalar erkin tuziladi. Uni majburiy tarzda tuzish qonunchilik hujjatlariga asosan taqiqlanadi va jinoyat hisoblanadi. Shartnoma bitta mahsulot yoki xizmat turiga tuzilishi mumkin. Shuningdek, ayrim hollarda bir necha mahsulot yoki xizmat turlariga shartnomalar tuzishga to‘g‘ri keladi. Bunday shartnomalar aralash shartnomalar turiga kiradi. Tuzilayotgan shartnomalar beshta muhim va bita qo‘shimcha boiim dan iborat boiib, unda kirish, shartnoma mazmuni, 337 tomonlaming huquq va majburiyatlari, tomonlaming javobgarligi va qo‘shimcha shartlardan iborat. Shartnoma tuzishda tomonlaming roziliklari bilan ularga qo‘shimchalar qilinishi yoki ilova taqdim etilishi mumkin. Bunday hollarda fermer xo‘jaliklari rahbarlari shartnomaning qaysi asosiy shartlari qonunehilikda bevosita belgilab qo‘yilganligini va qaysi shartlar o‘zaro kelishish y o ii bilan tuzilishini bilish kerak