O'zbekistonda sement sanqati

2. Magnezial bog'lovchilar. 
 
Magniy xlorid (MgCl
2
) ning suvli eritmalariga qoriladigan va mayda 
tuyilgan kaustik magnezit yoki kaustik dolomit kukunlaridan iborat havoda 
qotadigan bog'lovchi moddalar magnezial bog'lovchi materiallar deb ham ataladi. 
Kaustik magnezit kukuni bilan magniy xlorid eritmasining havoda tez 
qotadigan xamirsimon aralashmasi ba'zan Sorel sementi deb (ixtirochining nomi 
bilan) ataladi. 
Kaustik magnezit va magnezial sementning kimyoviy tarkibi tufayli organik 
to'ldirgich (yog'och qipig'i, qirindi-tarashasi va boshqa)larning birikishi - 
yopishishi uchun qulay sharoitlar tug'ildi. Ular magnezial bog'lovchilar muhitida 
chirimaydi va parchalanmaydi. Magnezial bog'lovchilar bilan asbest va boshqa 
tolasimon to'ldirgichlar ishlatish ham ancha foydali. 
Kaustik magnezit tabiiy magnezitni 750 - 850°C haroratda kuydirib, so'ngra 
pishgan mahsulotni kukunsimon holga kelguncha tuyish yo`li bilan olinadi. 
Magnezit magniy karbonat (MgCO
3
) tuzidan iborat bo'lib, tabiatda ikki xil, 

---

20 
ya'ni amorf va kristall ko'rinishda uchraydi. 
Kristall magnezit (tarkibidagi qo'shilmalarga qarab) kul rang, oq, ba'zan 
sarig' va hatto jigar rang tusda aniq kristall tuzilishda va shishadek shaffof bo'ladi. 
Unda CaCO
3
va FeCO
3
ko'rinishlardagi qo'shilmalar bor. Ammo sof holida ham 
uchraydi. 
Magnezitning kimyoviy tarkibi quyidagicha: 47,82% MgO va 52,18% CO
2
. 
Kaustik dolomit tabiiy dolomit (MgCO
3
• CaCO
3
) ni kuydirish natijasida 
olinadi. U kalsiy va magniyning qo'sh tuzidan iborat bo'lib, quyidagi kimyoviy 
tarkibga ega: 54,2% CaCO
3
va 45,8% MgCO
3
. 
Kaustik magnezit ishlab chiqarish tayyorlash jarayonlari (xomashyoni qazib 
olish, saralash, maydalash) va asosiy jarayonlar (kuydirish hamda tuyish)dan 
iborat. 
Xomashyo ishlab chiqarish chizmasiga qarab maydalanadi. Masalan, shaxta 
pechlar uchun yirik, aylanma pechlar uchun maydaroq material zarur. 
Magnezitni kuydirish uchun pechlarning hamma turidan (xum-dondan tortib 
maxsus konstmksiyadagi mexanik pechlargacha) foydalanish mumkin, ammo 
ko'pincha o'txonasi tashqariga joylangan shaxta pechlarda kuydiriladi. 
Kuydirilayotganda magnezit parchalanadi va quyidagi reaksiya bo'yicha magniy 
oksidi bilan angidrit gaziga ajraladi: 
MgCO
3
= MgO+CO
2
Magniy karbonatning parchalanish reaksiyasi endotermik reaksiya 
hisoblanadi, ya'ni bu reaksiya sodir bo'lishi uchun talaygina miqdorda issiqlik (1kg 
MgCO
3
ga 344 kkal) sarflash talab qilinadi. Magniy karbonat 500°C da parchalana 
boshlaydi deb qabul qilsa bo'ladi, lekin 600-650°C da talabdagidek tez o'tadi. 
Zavod sharoitlarida magnezit nisbatan ancha yuqori, taxminan 800°C, aylanma 
pechlarda esa 1000°C gacha haroratda kuydiriladi. 
Magniy karbonatning parchalanish reaksiyasi umuman qaytarma reaksiyadir. 
Reaksiya talabdagidek yo'nalishda bo'lishi uchun uning mahsulotlaridan biri, ya'ni 
CO
2
tabiiy yoki su'niy yo'l bilan chiqarib tashlanadi, shuningdek, kuydirish harorati 
nazariy zarur harorat darajasidan oshiriladi. Biroq o'ta yuqori haroratdan foyda 
yo'q, chunki bunda MgO ning bog'lovchilik xossalari yomonlashadi. 
Magnezitni 1300°C dan ortiq haroratda kuydirish natijasida «o'ta pishgan» 
magnezit hosil bo'ladi. Bunday magnezitni tuyganda u bog'lovchi modda bo`lmay 
qoladi, balki o'tga chidamli magnezit buyumlar ishlab chiqarish uchun xomashyo 
sifatida ishlatishga yaraydi, xolos. 
Demak, CO
2
batamom ajralib chiqqanida kuydirish harorati (ruxsat 
etiladigan chegaralarda) qanchalik past bo'lsa, kaustik magnezit shunchalik sifatli 
chiqadi. 
Kaustik magnezit qanchalik sifatli pishirilganini uning solishtirma og'irligiga 
qarab aniqlash mumkin. Standartga qaraganda solishtirma og'irligi 3,1-3,4 g/sm
2
bo'lishi kerak. Kuydirilmagan magnezitning solishtirma og'irligi o'rtacha hisobda - 
3, «o'ta kuydirilgani»niki esa - 3,7 g/sm
3
. Shuning uchun ham chala kuydirilganda 
magnezitning solishtirma og'irligi 3,1 dan past, o'ta pishirganda 3,4 g/sm
2
dan ortiq 
bo'ladi. 
Dolomitlar keskin o'zgaruvchan tarkibli birikmalardir. Shuning uchun ham 

---

21 
kaustik dolomit ishlab chiqarayotganda tabiiy dolomit kimyoviy tarkibini bilishga 
katta e'tibor berilishi lozim. Burring uchun konda uning o'rtacha namunalarini 
tanlab olib, kimyoviy tahlil qilib ko'rish zarur. 
Tabiiy dolomitni taxminan 650 - 750°C da (chala) kuydirganda kaustik 
dolomit hosil bo'ladi. 
Kaustik magnezit ishlab chiqarayotgandagidek dolomit shaxta va aylanma 
pechlarda chala kuydirilishi mumkin. 
Dolomitni chala kuydirganda MgCO
3
dekarbonlashadi (parchalanadi) va 
MgO ga aylanadi. CaCO
3
ning ko'p qismi parchalanmay qoladi, chunki uning 
dissotsiatsiya haroratidan yuqori chala kuydirish natijasida tarkibida magniy 
oksidi, ohaktosh va ozgina miqdorda ohak bo'lgan mahsulot hosil boladi. 
Harorat 800-1000°C gacha ko'tarilganda kuydirilgan mahsulot tarkibida 
anchagina miqdorda soma oladigan kalsiy oksidi bor dolomit ohak vujudga keladi. 
Harorat 1300°C dan yuqori bo`lsa, «o'ta pishgan» dolomit hosil bo`ladi. Bu ham 
«o'ta pishgan» magnezit singari o'tga chidamli buyumlar ishlab chiqarishda 
ishlatiladi. 
Qoritqilar. Magnezial bog`lovchi moddalar uchun magniy xloridning suvli 
eritmalari, shuningdek, magniy sulfati, temir sulfatlarining eritmalari va boshqa 
tuzlar qoritqi bo`lishi mumkin. Kaustik magnezitni suv bilan qorilganda qotgan 
sement tosh nisbatan unchalik mustahkam bo'lmaydi. Holbuki uni xlorid yoki 
magniy sulfati bilan qorganda nihoyatda mustahkam sementtosh hosil bo`ladi. 
Tarkibida magniy xlorid suvli eritmasi bo`lgan ko`llar sanoat miqyosida 
magniy tuzlar qazib olish manbalari hisoblanadi. 
Magniy xlorid ma`lum miqdordagi suvli eritma holida qoritqi sifatida 
ishlatiladi. Odatda solishtirma og'irligi 1,09 - 1,26 g/sm
3
gacha bo`ladi. 
Magnezial sement komponentlarining o'rtacha ulushi faol magniy oksidi 
(kaustik magnezit umumiy og'irligining taxminan 85% ini tashkil etadi) va qattiq 
(quyuq) olti molekula suvli magniy xloridga hisoblaganda (og'irligi jihatidan)
67-62 % MgO va 33 - 38 % MgCl
2 
- 6H
2
O dan iborat bo`ladi. 
Sulfat kislotani magniy oksidi bilan neytrallab, magniy sulfati olish mumkin. 
Magniy 
sulfatidan 
foydalanayotganda 
quyidagicha 
ulushlanadi: 
suvsizlantirilgan MgSO
4
ga hisoblanganda 80-84% magniy oksidi va 20-16% 
magniy sulfati. MgSO
4
li qorishmadan tayyorlangan sementtosh MgCl
2
li 
qorishmadan ishlanganga qaraganda unchalik mustahkam bo'lmaydi. Biroq magniy 
sulfatli qorishmadan tayyorlangan sementtoshning gidroskopikligi magniy xloridli 
qorishmadan ishlangan sementtoshnikidan ancha past bo`ladi. 
Tayyor buyumlarning gidroskopikligini kamaytirish va ularning suvga 
chidamliligini oshirish maqsadida kaustik magnezitga qoritqi sifatida birgina o'zi 
yoki magniy xloridi bilan birgalikda temir kuporosi ishlatiladi. Temir kuporosini 
qo'shish magnezial sementning tishlashishini tezlashtiradi va buyumlarda dog`larni 
kamaytiradi. 
Xossalari va ishlatilishi. Kaustik magnezit, shuningdek, kaustik dolomitning 
qotish jarayonini, A.A. Baykov nazariyasiga ko'ra, uch davrga ajratish mumkin. 
Birinchisi magniy oksidning gidratatsiyalanishi bilan xarakterlanadi. Bu 
jarayon davomida qo'shaloq birikma MgOMgCl
2
• 6H
2
O hosil bo`ladi (qoritqi 

---

22 
sifatida MgCl
2
olingan bo`lsa). Gidratatsiya va qo'shaloq tuzning hosil boiish 
reaksiyalari deyarli qorib bo`lgandan keyinroq boshlanadi. 
Ikkinchi davr tishlashish yoki kolloidlanishi. Reaksiyalar natijasida hosil 
boigan birikmalar o'ta to'yingan eritma hosil qiladi va gel (iviq) shaklida ajralib 
chiqadi; tishlashishi tez boshlanib, tez tugaydi, qotgan massaning kolloid holati esa 
uzoq vaqt davom etadi. 
Uchinchi davrda kolloid massa yaxna holatida qayta kristallashish yoii bilan 
kristall o'simtaga aylanadi. Kristallar hosil bo`lsa-da, ular juda ham kichik, kolloid 
oichamlarga yaqin bo`ladi. 
Magnezit xomashyoni 800-850°C haroratda kuydirib, so'ngra maydalab 
tayyorlanadigan kaustik magnezitning solishtirma og'irligi, standartga ko'ra,
3,1-3,45 g/sm
3
, hajm og'irligi - 0,65 dan 0,85 t/m
3
gacha bo`lishi kerak. 21 sonli 
elakda ko'pi bilan 5% material qolishi, 0085 sonli elakdan materialning kamida 
75% i o'tishi kerak. 
Kaustik magnezitning kimyoviy tarkibini quyidagi ma'lumotlardan bilib 
olish mumkin (3-jadval).