O’zbekistоnning eng yangi tаriхi

2.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.
Sud hokimiyati.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi-respublika hukumati iqtisodiyot, ijtimoiy va ma'naviy sohaning samarali faoliyat ko'rsatishi, oliy Majlisning qonunlari, boshqa qarorlari, Prezident Farmonlari va farmoyishlari ijrosini ta'minlaydigan mamlakat ijro etuvchi hokimiyati organidir. Vazirlar Mahkamasi o'z faoliyatini 2019-yil 10-dekabrdagi "O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to'g'risida" gi qonun asosida amalga oshiradi. Vazirlar Mahkamasi davlat boshqaruvi organlari va ular tomonidan tashkil etiladigan xo'jalik boshqaruvi organlari tizimiga rahbarlik qiladi, ularning kelishilgan faoliyatini ta'minlaydi. Vazirlar Mahkamasi o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti va Oliy Majlisi oldida javobgardir. Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari shaxsan Bosh vazir tomonidan imzolanadi.
1990 yil 15 noyabrda O'zbekiston Prezidentining "O'zbekiston SSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining tuzilmasi to'g'risida"gi Farmoni qabul qilindi. Unga ko'ra, O'zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasi tashkil etildi, Prezident uning raisi bo'ldi. Respublikada Vazirlar Mahkamasi rahbariyati va uning ishini tashkil etish vazifalari yuklatilgan vitse-prezident lavozimi tashkil etildi. Yanvar 4 1992, vitse-prezidenti lavozimi bekor qilindi va vitse-prezidenti vazifalarini yuklatilgan qaysi Bosh vaziri, o'rnini tashkil etildi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XX bobida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi, uning tashkil etilishi, faoliyatining asosiy yo'nalishlari va vakolatlari belgilab berilgan. Vazirlar Mahkamasining doimiy organi sifatida Bosh vazir va uning o'rinbosarlaridan iborat Vazirlar Mahkamasi Rayosati faoliyat ko'rsatmoqda.
2003 yilda O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasida uning ikkinchi qismi "O'zbekiston Respublikasi Prezidenti bir vaqtning o'zida Vazirlar Mahkamasining raisi"deb qayd etilgan. O'zbekiston hukumati-Vazirlar Mahkamasiga Bosh vazir rahbarlik qiladi. Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida rais lavozimi bekor qilindi. Ayni paytda O'zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning birinchi o'rinbosari va o'rinbosarlari nomzodlari O'zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan dastlab Senatda ko'rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Vazirlar Mahkamasining boshqa a'zolari Bosh vazir tavsiyasiga binoan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. Bugungi kunda Vazirlar Mahkamasi tarkibiga O'zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning birinchi o'rinbosari va o'rinbosarlari, O'zbekiston Respublikasi vazirlari, davlat qo'mitalari raislari va Qoraqalpog'iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi kiradi.
2019-yil 28-yanvar kuni O'zbekiston Respublikasi prezidenti "mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning strategik vazifalarini amalga oshirish samaradorligi uchun O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining mas'uliyatini oshirish bo'yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to'g'risida" gi (up-5644) hamda "O'zbekiston Respublikasi hukumati ishini tashkil etishning sifat jihatidan yangi tizimini joriy etish to'g'risida" gi (PQ-4136) farmonni imzoladi. Ushbu hujjatlar bilan mamlakat hukumati tuzilishi va faoliyatiga bir qator muhim o'zgarishlar kiritilmoqda. O'zbekiston Respublikasi oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan O'zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o'rinbosarlari, Vazirlar va davlat qo'mitalarining raislari lavozimiga nomzodlarni tasdiqlash; barcha darajadagi ijro etuvchi hokimiyat organlari va ularning rahbarlari faoliyatini baholash; muayyan sohalar va yo'nalishlarda amalga oshirilayotgan islohotlarni amalga oshirish jarayonini o'rganish uchun hududlarda hukumatning tematik sayyor (ochiq) majlislarini tizimli o'tkazish.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 106-moddasiga muvofiq, sud hokimiyati Qonunchilik va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan qat'i nazar, O'zbekiston Respublikasida o'z faoliyatini amalga oshiradi. Mustaqillikning dastlabki yillarida sud hokimiyati sohasida islohotlar amalga oshirildi. Sud islohotlarining huquqiy asosini O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan "sudlar to'g'risida" gi qonun (yangi tahrirda) tashkil etdi.
Sud tizimidagi islohotlar ikki davrga bo'linishi mumkin.
1) 1991-2016 yillar; 2) 2017 yildan keyingi davr. Dastlabki davrda besh yillik muddatga saylangan O'zbekiston Respublikasi sudlari tizimiga quyidagi sudlar kiritildi:
- O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy sudi;
- O'zbekiston Respublikasi oliy sudi;
- O'zbekiston Respublikasi oliy xo'jalik sudi;
- Fuqarolik va jinoyat ishlari bo'yicha Qoraqalpog'iston Respublikasi oliy sudlari;
- O'zbekiston Respublikasi xo'jalik sudi;
- fuqarolik va jinoyat ishlari bo'yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari;
- fuqarolik va jinoyat ishlari bo'yicha tumanlararo, tuman va shahar sudlari;
- Viloyatlar va Toshkent shahar xo'jalik sudlari;
- Harbiy sudlar.
Favqulodda sudlar tashkil etishga yo'l qo'yilmaydi. Sudlar o'zbek tilida, qoraqalpoq tilida yoki ma'lum bir hudud aholisining aksariyati muloqot qilayotgan tilda ish olib boradi.
Sudlarni hokimiyatning alohida bo'limi sifatida tasdiqlashning maqsadi inson huquqlari va erkinliklarini faqat sud orqali ularni ta'minlashning ob'ektiv organi sifatida ta'minlashga, shuningdek, sudni jazolash organidan aylantirishga erishishdir.inson huquqlari va erkinliklarini to'liq himoya qilishga qodir bo'lgan organga.
Sudlar sud qarorlarini bajarish bo'yicha o'z vazifalarini bajarishdan ozod etildi. 1-dan yanvar 2008-dan beri mamlakatda o'lim jazosi bekor qilindi va fuqarolarning prokuraturadan hibsga olinishi uchun sanktsiyalar berish huquqi sudlarga topshirildi. Respublikada jinoiy jazolarning insoniy huquqiy tizimi shakllantirildi.
Islohotlarning ikkinchi davrining asosiy xususiyati shundaki, ular Prezident Sh.M. Mirziyoyevning 2017-yil 21-fevraldagi "O'zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Farmoniga muvofiq amalga oshiriladi. Mazkur Farmonga muvofiq O'zbekiston Respublikasi oliy sudi va oliy xo'jalik sudi fuqarolik, jinoiy, ma'muriy va iqtisodiy ishlarni yuritish sohasida sud hokimiyatining yagona oliy organi – O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi birlashtirildi va tashkil etildi. O'zbekiston Respublikasi oliy sudi harbiy hay'ati, O'zbekiston Respublikasi harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlarning shtat birliklari O'zbekiston Respublikasi Qurolli kuchlari tarkibidan O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi tizimiga o'tkazildi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 21-oktabrdagi "sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi Farmoniga muvofiq sudya lavozimiga tayinlash (saylash) muddatlari bo'yicha aniq tushuntirishlar berildi.
Hakam lavozimiga tayinlash (saylash) uchun birinchi marta 5 yil muddatga, ikkinchi marta – 10 yil muddatga, uchinchi marta – sudya lavozimiga tayinlash (saylash) uchun muddatsiz imkoniyat yaratildi. Bu sudyalarning yoshi, malakasi va kasbiy mahoratiga qarab uzoq muddatli faoliyatini kafolatlaydi.
2020-yil 24-iyul kuni prezident Shavkat Mirziyoyev "sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va Odil sudlov samaradorligini oshirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi farmonni imzoladi.
Hujjatga ko'ra, 2021 yil 1 yanvardan boshlab:
fuqarolik, jinoyat ishlari va iqtisodiy sudlar bo'yicha viloyat va ularga tenglashtirilgan sudlar negizida umumiy yurisdiktsiya sudlari - Qoraqalpog'iston sudi, viloyat sudlari va Toshkent shahar sudi sudyalarning ixtisoslashuvi va sudlov hay'atlarining sudlovchilik turlari bo'yicha shakllanishi saqlanib qolinadi; ma'muriy huquqbuzarliklar to'g'risidagi ishlarni ko'rib chiqish vakolatlari jinoyat ishlari bo'yicha sudlarga o'tkaziladi; hududiy markazlarda va Toshkentda ma'muriy va boshqa jamoat munosabatlaridan kelib chiqadigan ishlarni ko'rib chiqishga ixtisoslashgan tumanlararo ma'muriy sudlar ish boshlaydi, shu munosabat bilan tuman va shahar ma'muriy sudlari tugatiladi, Qoraqalpog'iston, viloyatlar va Toshkentning ma'muriy sudlari saqlanib qoladi. Bundan buyon sudlar ishini tashkil etish aholi soniga va ishning haqiqiy hajmiga qarab belgilanadi. 2021 - yil 1-yanvardan boshlab bir necha sud bosqichlarini bekor qilgan "bir sud-bir misol" tamoyili joriy etilmoqda.
Bundan tashqari, prokuror suddan sud hukmi, qarori, ajrimi va qarori qonuniy kuchga kirgan ishni faqat taraflar murojaat qilgan taqdirda talab qilishga haqlidir. Hujjatga ko'ra, prokurorning o'z tashabbusi bilan sud majlisida ishtirok etishi boshqa shaxslarning tashabbusi bilan ochilgan fuqarolik va iqtisodiy ishlarni sudlarda ko'rib chiqishda chiqarib tashlanadi, qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
2021-yil 8-fevralda O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Konstitutsiyaga o'zgartirish kiritish to'g'risidagi qonunni imzoladi. O'zbekiston Respublikasida sud tizimi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi, harbiy sudlar, Qoraqalpog'iston Respublikasi sudi, viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, Qoraqalpog'iston Respublikasi ma'muriy sudi, viloyatlar va Toshkent shahar ma'muriy sudlari, fuqarolik ishlari bo'yicha tumanlararo, tuman, shahar iqtisodiy sudlari, jinoyat ishlari bo'yicha tuman, shahar sudlari, tumanlararo, tuman, shahar iqtisodiy sudlari va tumanlararo ma'muriy sudlardan iborat.